It is a part of shadavidha pariksha

1. PanchGyanendriya Pariksha
Dr. Shivani Gupta Borele

2. Chakshuindriya pariksha
• वर्णसंस्थानप्रमार्च्छायााः, शरीरप्रक
ृ तिवतिवकार , चक्षु
वैषतियकातिर् यातिन चान्यान्यनुक्तातिन वातिन चक्षुषा परी
क्षेव;I (Ch.Vi.4)
• चक्षुररन्द्रियतिवज्ञेयााः शरीरोपचयापचयायुर्णक्षर्बर्वर्ण
तिवकारादयाः, (Su.Su.10)
SGB 2

3. Observation
• 1. Varna- Colour- Arun, Kapalabh, udumbar, alabu
pushp, kaakanantika are various example.
• 2. Sansthan- Appearance-ruksh, parush, mahavastu etc
• 3. Praman- Proportionate/ disproportionate
• 4. Chhaya- खादीनां पञ्च पञ्चानां छाया तिवतिवधर्क्षर्ााः|
नाभसी तिनमणर्ा नीर्ा सस्नेहा सप्रभेव च||१०||
रूक्षा श्यावारुर्ा या वु वायवी सा हवप्रभा|
तिवशुद्धरक्ता त्वाग्नेयी दीप्ताभा दशणनतिप्रया||११||
शुद्धवैदू यणतिवमर्ा सुतिस्नग्धा चाम्भसी मवा|
न्द्रस्थरा तिस्नग्धा घना श्लक्ष्र्ा श्यामा श्वेवा च पातिथणवी|
वायवी गतिहणवा त्वासां चवस्राः स्ुाः सुखोदयााः|
वायवी वु तिवनाशाय क्लेशाय महवेऽतिप वा||१३||
• 5. Prakriti-
• 6. Vikriti-
SGB 3

4. Varna and sansthan- Ek kushtha
SGB 4

5. SGB 5

6. In various diseases-
• Nayane saasre- Jwar purvaroopa
• Raktapita shakrita mutra- Kamala
• Shwetapita lochan- Pandu
• Akshiroga- Abhishyand raktaj
• Rakaikalochan- Cchinna shwas
• Krishna netrata- Vataj Arsh, vataj pandu, vataj
swarbhed
SGB 6

7. Shrotendriya pariksha
• अन्त्रक
ू जनं, सन्द्रिस्फ
ु टनमङ
् गुर्ीपवणर्ां च, स्वरतिवशे
षांश्च, ये चान्येऽतिप क
े तिचच्छरीरोपगवााः शब्ााः स्ुस्ता
ञ्छ्
र ोत्रेर् परीक्षेव;I (Ch.Vi.4)
• वत्र श्रोत्रेन्द्रियतिवज्ञेया
तिवशेषा रोगेषु व्रर्ास्रावतिवज्ञानीयातिदषु वक्ष्यन्ते-
‘वत्र सफ
े नं रक्तमीरयन्नतिनर्ाः सशब्ो तिनगणच्छतिव’(सू
. अ.२६) इत्येवमादयाः, (Su.Su.10)
SGB 7

8. Auscultation
• Antrakujan- grahani purvaroopa, gulma
purvaroopa, sannipatik grahani
• Sandhisfutan- Asthikshay, ojakshay
• Swarabheda- Rajayakshama,Kshataj kaas
• Bhinna kasya swar- kaas
SGB 8

9. Sparshendriya pariksha
• स्पशणनेन्द्रियतिवज्ञेयााः शीवोष्णश्लक्ष्र्कक
ण शमृदुकति न
त्वादयाः (स्पशणतिवशेषा [२] ) ज्वरशोफातिदषु I
(Su.Su.10)
• स्पशं च पातिर्ना प्रक
ृ तिवतिवक
ृ तिवयुक्तम्| (Ch.Vi.4)
SGB 9

10. Palpation
• Vrana- mridu, kathor according to pakavastha
• Jwar- Ushan, sheeta,
• Shleepada- Sheeta sparsh
• Kushtha-
• Charmadal- Sansparsha asahyamuchyate
• Kitibh- Kin, Khar, Purush
• Charmakhy- hastivat , bahal
• Udar roga- Udakapurn duti
•
SGB 10

11. SGB 11

12. Granendriya pariksha
• गिांस्तु खर्ु सवणशरीरगवानावुरस् प्रक
ृ तिववैकारर
कान् घ्रार्ेन परीक्षेवI (Ch.Vi.4)
• घ्रार्ेन्द्रियतिवज्ञेया [३] अररष्टतिर्ङ्गातिदषु व्रर्ानामव्रर्ानां
च गितिवशेषााः,I (Su.Su.10)
SGB 12

13. Odour
• Pushpita gandh- Arishta
• Puti gandh- kotha
• Pratishyay-dusht- gandhanash
• Daurgandhya- prameha
• Loha – matsay gandhi- Rakttapitta vyadhi.
SGB 13

14. Rasendriya
• रसं वु खल्वावुरशरीरगवतिमन्द्रियवैषतियकमप्यनुमानादव
गच्छे व्, न ह्यस् प्रत्यक्षेर् ग्रहर्मुपपद्यवे, वस्मादावुरपरर
प्रश्नेनैवावुरमुखरसं तिवद्याव्, यूकापसपणर्ेन त्वस् शरीरवै
रस्ं, मतिक्षकोपसपणर्ेन शरीरमाधुयं, र्ोतिहवतिप्तसस्ेहे
वु तिक
ं धाररर्ोतिहवं र्ोतिहवतिप्तसं वेतिव श्वकाकभक्षर्ाद्धारर
र्ोतिहवमभक्षर्ाल्लोतिहवतिप्तसतिमत्यनुमावव्यम्, एवमन्यान
प्यावुरशरीरगवान् रसाननुतिममीव;I (Ch.Vi.4)
• रसनेन्द्रियतिवज्ञेयााः प्रमेहातिदषु रसतिवशेषााःI (Su.Su.10)
SGB 14

15. Variation in taste
• Prameha/ increased madhurya- makshika sarpan
• Vikrit ras- yuka/pipilika leaves
• Raktapitta- if dushit rakta mishrit given to dog it
wont take it.
• Jwar- tiktaasyata
• Kamala- arochak
• Kaphaj grahani, purvaroopa of Prameha-
Aasyamadhurya
SGB 15

16. 16
SGB