Yazar: Mehmet Fatih Kaya Hadis ilminde ihtilât, çoğunlukla, “mukaddes yüke hamal kılınmış” hadis râvilerinin, uzun ve meşakkatli tahsil hayatları sonrası yaşlılık demlerine bâliğ olduklarında hâfızalarının giderek zayıflaması, kimi zaman da bir insan olarak tahammülü zor ağır bir hastalık yahut çok sevilen bir yakını kaybetme gibi özel durumlar neticesinde aklî dengenin bozulması ve bunun sonucu olarak râvinin rivayetinde hatalarının çoğalıp doğruları kadar veya daha fazla olması anlamını ifade eder. İdrâk, temyîz, hıfz gibi akıl ve hâfıza fonksiyonları zarar gören râvinin rivayetlerine güven duyulamayacağı âşikârdır. İşte bu sebeple önceden güvenilirken daha sonra ihtilâta maruz kalan râvilerin tesbiti, bu râvilerin ne zaman, nerede, nasıl ihtilâta maruz kaldıklarının, ihtilâta maruz kaldıkları dönemde kendilerinden kimlerin hadis aldığının bilinmesi fevkalade önem taşımaktadır. Bunun farkında olan hadisçiler, hadis râvilerini belli bir dönemde, belli bir bölgede değil, rivayete başladıkları tarihten rivayeti bıraktıkları tarihe veya ölümlerine kadar devamlı gözetim altında tutmuşlar, zaman zaman çeşitli vesilelerle hâfızalarını sınamışlar, bunun neticesinde ihtilât illetine tutulduğunu tesbit ettikleri râvileri hemen hadis rivayetinden menetmişler, onların bu hastalığa yakalandıklarını topluma duyurarak onlardan hadis alınmasını önlemeye çalışmışlardır. Yalnızca, sayıları belki birkaç yüze bâliğ olan muhtelit râviler etrafında hadis âlimlerinin ortaya koyduğu ilmî mesâî incelenir, bu hususta teşekkül etmiş literatüre vâkıf olunursa, insaflı bir kimsenin önünde Sünnet’in korunmuşluğuna güven tazeleme ve buna aracı ve sebep kılınmış hadis âlimlerine şükran ve minnet duymaktan başka yol kalmayacaktır. Satın alma için: www.rihlekitap.com'u ziyaret edebilirsiniz.

1. İÇİNDEKİLER
İçindekiler...................................................................................5
Takdim .......................................................................................7
Önsöz .........................................................................................9
Kısaltmalar................................................................................12
Giriş
KONU VE KAYNAKLAR
I. Konunun Önemi...................................................................15
II. Kaynaklar ve Değerlendirme ...............................................19
A. Hadis Usûlü Kitaplarında İhtilât (Tarihî Süreç) .................21
B. Cerh ve Ta‘dîl Kitaplarında İhtilât ......................................27
C. Muhtelit Râviler Hakkındaki Eserlerde İhtilât...................29
Birinci Bölüm
İHTİLÂTIN MÂHİYETİ, TESBİTİ, SEBEPLERİ,
SÎGALARI
I. İhtilâtın Mâhiyeti..................................................................35
A. Sözlükte İhtilât..............................................................35
B. Terim Olarak İhtilât......................................................36
C. İhtilât ile Hata, Nisyan, Sûü’l-hıfz Arasındaki Fark.....39
D. İhtilâtın Diğer Hadis Terimleriyle İlgisi ......................42
II. İhtilâtın Tesbiti ...................................................................45

2. 6 • İçindekiler
III. İhtilâtın Sebepleri ve Muhtelit Râvilerin Sınıfları............. 51
IV. İhtilâtı İfade İçin Kullanılan Sîgalar.................................. 57
İkinci Bölüm
MUHTELİT RÂVİNİN HADİSLERİNİN DEĞERİ
A. Muhtelit Râvinin Rivayetlerinin Hükmü........................... 71
B. Muhtelit Râvinin Hadisinin Takviyesi ............................... 91
C. Sahîhayn’da Muhtelit Râvilerden Hadis Rivayet Edilmesi
ve Rivayet Edilen Bu Hadislerin Hükmü............................... 95
Sonuç ..................................................................................... 105
Bibliyografya.......................................................................... 107
Karma İndeks......................................................................... 115

3. TAKDİM
Âlemlerin Rabbine hamd, Resûlüne salât u selam olsun.
Elinizdeki kitap, yaklaşık bir-bir buçuk yıl kadar süren genel ve
özel okumalardan sonra 1998 yılında Marmara Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Hadis Ana Bilim Dalında yüksek lisans tezi
olarak takdim edilmiştir.
Bir on üç yıl kadar aradan sonra, hem bu emeğin zayi olmaması
için, hem de bildiğim kadarıyla bu kitabın halen Arapça ve
Türkçede bu konu hakkında müstakil olarak kaleme alınmış tek
kitap olması sebebiyle yayımlanmasının faydalı olacağını düşün-
düm. Ayrıca Türkçede Hadis Usûlü çalışmalarının azlığı da
kitabın yayımlanması noktasında beni teşvik edici bir unsur
olmuştur. Belki –eksiklik ve kusuruna rağmen- bu alanda örnek
olabilecek bir çalışma olur diye düşündüm.
Daru’l-Hikme’den arkadaşlar da kitabın bu seneki Ramazan
fuarına yetişmesi için ısrarcı olunca, şu sayılı günleri değerlendi-
rerek kitabı baştanbaşa birkaç defa okudum. Ekleme çıkarmalar
yaptım, faydalı olacağını umduğum yeni dipnotlar ekledim, bilgi
ve dil güncelleştirmeleri yaptım. Özellikle kimi yerde üsluba
müdahale ederek rahatlık ve akıcılık kazandırmaya çalıştım.
Konunun teknik bir konu olması ve kaynakların hemen hepsi-
nin Arapça olması sebebiyle meselenin güzel bir Türkçeyle tak-

4. 8 • Takdim
rir ve izahının zorluğu ortadadır. Bu hususta mazur görüleceği-
mi umarım.
Elbette kitabın ilmî kıymetini okuyucu değerlendirecektir.
Yanlız şu kadarını söylemek isterim ki, kitapla ilgili her türlü
haklı ve yapıcı tenkide müteşekkir, mülahazalarını lutfetmek
âlicenaplığını gösterecek hocalarıma ve kardeşlerime minnettar
ve duacı olurum.
Kitaplar, ilimle meşgul olan insanların ölmez çocuklarıdır, der-
ler. Cenab-ı Zülcelâl’den Türkçedeki bu ilk çalışmayı bereket-
lendirmesini ve daha nice eserlere muvaffak kılmasını niyaz
ediyorum.
Ve billahi’t-tevfîk.
Mehmet Fatih Kaya
6 Ramazan 1432
6 Ağustos 2011
Esatpaşa.

5. ÖNSÖZ
Allahu Teâlâya hamd, Resûlüne salât ve selâm olsun.
Hadis Usûlünde ihtilât, güvenilir (sika) bazı hadis
râvilerinin, genellikle yaşlılık veya başka sebepler neticesinde,
rivayet ettikleri hadislerde çokça hataya düşmeleri yönünden bü-
yük önem taşıyan konulardan birini teşkil etmektedir. Usûl kitap-
larında, kendi adını taşıyan müstakil bir başlık altında veya
râvilerin cerh edilmesine sebep olan hallerden (metâin-i aşere)
sûü’l-hıfz içerisinde değerlendirilen ihtilât, râvinin za’fını ve riva-
yetlerinin reddini gerektiren bir cerh sebebidir. Bu nedenle, ön-
ceden güvenilir oldukları halde daha sonra ihtilâta maruz kalarak
güvenilirliklerini kaybeden râvilerin tesbiti fevkalâde önemli ol-
duğu gibi, konunun zemini/alt yapısı niteliğindeki usûl yönünün
tetkik ve tesbiti de büyük önem taşımaktadır.
Bildiğimiz kadarıyla, konunun bir yönüyle ilgilenen, yani
muhtelit râvileri tesbit ve cemetmeye çalışan eserler yazılmışsa
da, ihtilâtı usûl açısından ele alarak inceleyen eski veya yeni
herhangi bir çalışma yapılmamıştır. İşte bu sebeple biz, bu ça-
lışmada ihtilâtın usûl yönünü ele almak istedik.
Ancak Türkçede örnek alabileceğimiz Hadis Usûlü ça-
lışmalarının azlığı, konunun daha önce müstakil olarak çalışıl-
mamış olması, konu hakkında bilgi veren kaynakların, hemen

6. 10 • Önsöz
hepsinin Arapça olmasının yanında, sistematik bütünlükten
yoksun, yeterli ve doyurucu olmaktan uzak olması, konuyla ilgili
bazı başlıkların ilk defa ortaya konularak muhtevâsının tesbitine
çalışılması ve meseleler açıklanırken ihtiyaç duyulan delil ve
örneklerin, cerh ve ta‘dîl kitaplarından, tabir caizse cımbızla
seçilmiş olması, bu çalışmayı hem zahmetli, hem de o oranda
zevkli kılmıştır.
Çalışmamız bir giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Gi-
rişte, konunun önemi anlatılmış, kaynakların tanıtım ve değer-
lendirmesi yapılmıştır.
Birinci bölümde ihtilât, sözlük ve terim manalarıyla ele
alınmış, ilgili terimler olan hata (vehm), nisyan, sûü’l-hıfz’dan
farkı ortaya konulmuş, sonra diğer hadis terimleriyle ilgisi
tesbite çalışılmıştır. Daha sonra sırayla ihtilâtın tesbiti, sebeple-
ri, ihtilâtı ifadede kullanılan sîgalar incelemeye tâbi tutulmuştur.
İkinci bölümde muhtelit râvinin rivayetlerinin hükmü ve
Sahîhayn’da muhtelit râvilerden rivayet edilen hadislerin hük-
mü, önemine binaen geniş bir şekilde incelenmiş ve muhtelit
râvinin hadisinin başka rivayetlerle desteklenmesi durumunda
güçlenip güçlenemeyeceği meselesi üzerinde durulmuştur.
Çalışmamızda, bazı istisnalar dışında, DİA’nın imlâ kıla-
vuzuna uyulmuş, rivayetlerin doğruluğundan emin olmak için
nakille yetinilmeyerek elden geldiği kadar aslî kaynaklara ulaşıl-
maya çalışılmıştır.
Burada tekrar belirtilmelidir ki, bu çalışmada muhtelit
râvilerin bir envanterinin çıkarılması amaçlanmamıştır. Hem bu
alanda yapılmış çeşitli çalışmalar olduğu için buna ihtiyaç du-
yulmamıştır, hem de bu, yüksek lisans tezi sınırlarına sığmaya-
cak boyutta ikinci ve müstakil bir çalışmayı gerektirmektedir.

7. Önsöz • 11
Çalışmanın bu hâle gelmesinde tavsiye ve yardımlarından
istifade ettiğim tez danışmanım ve hocam Prof. Dr. Ali Akyüz
Beye, tezin tartışılması esnasında ortaya koydukları tenkit ve mü-
lahazalardan yararlandığım hocalarım Prof. Dr. Ramazan Ayvallı
ve Prof. Dr. Raşit Küçük Beylere, ayrıca tez planıyla ilgili kendi-
sinden istifade ettiğim hocam Prof. Dr. İsmail Lütfü Çakan Beye
teşekkürlerimi sunmayı bir vazife bilirim.
Çalışmak bizden, muvaffakiyet Cenâbı Allah’tandır.
Mehmet Fatih Kaya
İstanbul, 1998.