1. Nieletni w warunkach nadzoru kuratora sądowego.
Nadzór kuratora sądowego stanowi jeden ze środków wychowawczych, które
przewiduje Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich.
W rozumieniu art. 1 § 1 u.p.n. nieletnim jest:
 osoba, która dopuściła się czynu karalnego po ukończeniu 13 lat, a nie ukończyła lat 17,
 osoba, która nie ukończyła lat 18, wykazująca przejawy demoralizacji lub będąca
zagrożona procesem demoralizacji w środowisku, w którym przebywa,
 osoba, do 21 lat, względem której zostały orzeczone środki wychowawcze lub poprawcze.
W każdym z wyżej wymienionych przypadków kurator pełni funkcje resocjalizacyjne,
wychowawcze, opiekuńcze a także profilaktyczne. Jego głównym zadaniem jest eliminowanie
zaburzeń procesu socjalizacji nieletniego poprzez ingerencję w życie rodzinne, środowiska
rówieśniczego oraz szkolnego1
. Praca sądowego kuratora rodzinnego podyktowana jest
dobrem nieletniego, a jej celem jest dążenie do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości
oraz zachowaniu podopiecznego. Wszelkie działania kuratora zakładają holistyczne podejście
do nieletniego, co podkreśla art. 3 § 2 u.p.n.: „w postępowaniu z nieletnim bierze się pod
uwagę osobowość nieletniego, a w szczególności wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju
psychicznego i fizycznego, cechy charakteru, a także zachowanie się oraz przyczyny i stopień
demoralizacji, charakter środowiska oraz warunki wychowania nieletniego”2
.
Kuratorzy sądowi wykonujący orzeczenia sądu w sprawach rodzinnych i nieletnich są
kuratorami rodzinnymi. Wykonują swoje zadania w środowisku podopiecznych, także na
terenie zamkniętych zakładów i placówek ich pobytu, w szczególności na terenie zakładów
karnych, placówek opiekuńczo-wychowawczych oraz leczniczo-rehabilitacyjnych. Kuratora
zawodowego mianuje, odwołuje, przenosi do innego sądu lub zespołu kuratorskiej służby
sądowej albo zawiesza w czynnościach, prezes sądu okręgowego, na wniosek kuratora
okręgowego.
Kuratorem może zostać ten, kto:
 posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich
 jest nieskazitelnego charakteru (niekaralność)
 jest zdolny ze względu na stan zdrowia do pełnienia obowiązków
1
L. Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna: wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne,
Warszawa 2005, s. 259
2
Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. 2010 Nr 33, poz. 178).
1

2.  ukończył wyższe studia magisterskie z zakresu nauk pedagogiczno-psychologicznych,
socjologicznych lub prawnych
 odbył aplikację kuratorską
 pomyślnie zdał egzamin kuratorski3
Od chwili zlecenia kuratorowi nadzoru nad danym podopiecznym jest on zobowiązany do
systematycznego kontaktowania się z podopiecznym oraz zapoznania się z jego
środowiskiem.
Kurator zobligowany jest między innymi do:
 sprawowania nadzoru (jako orzeczonego przez sąd środka wychowawczego bądź
tymczasowego wobec nieletnich; w przypadku warunkowego przedterminowego
zwolnienia z zakładu poprawczego)
 sporządzania wywiadów środowiskowych
 wykonywania czynności zlecanych przez sąd (np. doprowadzenie nieletniego do
palcówki)
 prowadzenia kontroli (np. sytuacji społecznej oraz prawnej podopiecznych)4
Wykonując swoje zawodowe obowiązki kurator ma prawo odwiedzać podopiecznego
w jego miejscu zamieszkania lub pobytu w godzinach od 7:00 do 22:00, może również
zażądać od niego niezbędnych wyjaśnień i informacji, przeglądać akta sądowe i sporządzać z
nich odpisy. Kurator ma także prawo żądać pomocy w wykonywaniu czynności służbowych
od Policji oraz innych organów lub instytucji państwowych5
.
W procesie resocjalizacji nieletnich istotny element stanowią funkcje jakie pełni
kurator, tj. diagnostyczną, wychowawczą, profilaktyczną oraz opiekuńczą. Szczególnie ważną
jest funkcja diagnostyczna. Zebranie jak największej ilości informacji o źródłach
niedostosowania nieletniego a także przeprowadzenie pełnej diagnozy jest niezbędne do
właściwej pracy wychowawczo-resocjalizacyjnej. W tym celu kurator bada takie obszary
życia podopiecznego jak środowisko rodzinne, grupa rówieśnicza, niepowodzenia szkolne,
choroby lub obciążenia biologiczne6
.
Specyfika zawodu kuratora wymaga nie tylko kompetencji zawodowych, wiedzy
i umiejętności społecznych. Na jakość i efektywność pracy kuratora wpływa, także jego
osobiste nastawienie do pełnionego zawodu oraz stosunek do samego podopiecznego7
. Ważne
3
Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz. U. 2001 Nr 98, poz. 1071).
4
R. Opora, Rola sędziów i kuratorów w resocjalizacji, Gdańsk 2006, s. 34
5
Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz. U. 2001 Nr 98, poz. 1071).
6
R. Opora, dz. cyt., s. 35
7
Relacje między kuratorem a nieletnim - dylematy sprawowania nadzoru, A. Świerczek, „Opieka, Wychowanie,
Terapia.” 2004, nr 3/4, s. 22
2

3. jest więc, aby osoby obejmujące stanowisko sądowego kuratora rodzinnego były otwarte,
empatyczne, pozbawione uprzedzeń do jednostek wymagających oddziaływań
resocjalizujących.
W kontaktach z podopiecznym kurator powinien indywidualnie dobierać metodę
pracy, uwzględniając warunki psychofizyczne, osobowość, stopień demoralizacji czy
zdolności nieletniego. Oprócz postępowania indywidualnego (casework), można wyróżnić
takie metody jak: praca ze środowiskiem (network), metoda wpływu sytuacyjnego, metoda
kontraktu, negocjacje, mediacje8
.
Casework
Casework, czyli już wcześniej wspomniana metoda pracy z indywidualnym
przypadkiem, jest najczęściej realizowanym sposobem pracy kuratorów sądowych. Metoda ta
jest szczególnie wartościowa wobec młodzieży społecznie niedostosowanej.
Osoby niedostosowane społecznie przedstawiają zazwyczaj szereg złożonych
problemów. Dzięki metodzie pracy z indywidualnym przypadkiem, kurator może całościowo
potraktować nadzorowanego, dokładnie przyglądając się jego problemom, a tym samym
dostarczając indywidualnych kontaktów wychowawczych, których młodzież niedostosowana
była pozbawiona w swoich doświadczeniach życiowych.
Nie sposób jest ująć w krótką definicję czym tak naprawdę jest praca z indywidualnym
przypadkiem, gdyż znajduje ona swoje zastosowanie nie tylko w pracy kuratora sądowego,
ale również w innych działalnościach, takich jak poradnictwo, psychoterapia, lecznictwo,
praca pedagoga szkolnego czy opiekuna społecznego.
Jedną z przyczyn trudności związanych z definiowaniem pojęcia caseworku, są słowa
S. Bowersa, który w sposób górnolotny twierdzi, że metoda pracy z indywidualnym
przypadkiem „ jest sztuką, w której wiedza życiowa i nauka o człowieku oraz środowisku, a
także umiejętność obcowania z ludźmi- są użyte w celu zmobilizowania sił w jednostce i
odpowiedniej pomocy w społeczeństwie dla ulepszania wzajemnego przystosowania się
jednostki i środowiska” 9
. Nie jest łatwe precyzyjne określenie czegoś, co jest sztuką, a więc
zawiera w sobie trudno uchwytny element inwencji, talentu, twórczości, umiejętności pracy z
ludźmi.
Można jednak zauważyć, iż S. Bowers wskazuje w swojej definicji na dwutorowy
proces wychowawczy. Jest to z jednej strony kontakt między wychowawcą a wychowankiem,
oparty na wzajemnym indywidualnym stosunku wychowawczym: wychowawca-
wychowanek; a z drugiej strony- naprawianie środowiska, siłą tego środowiska. Jest to próba
objęcia oddziaływaniem nie tylko pojedynczego człowieka, ale i włączenie w to instytucji o
potencjalnych możliwościach wychowawczych.
8
Kuratela sądowa. Sukcesy i porażki., pod. red. D. Wójcik, Warszawa 2010, s. 170
9
Z. Ostrihanska , A. Greczuszkin, Praca z indywidualnym przypadkiem w nadzorze kuratora sądowego, wyd.
Norbertinum, Lublin 2005, s. 42.
3

4. Praca z indywidualnym przypadkiem jest procesem. Kurator powinien umieć
wykorzystywać różne sytuacje, czasem je prowokować, aby realizować wytyczone cele,
wspólnie z wychowankiem, dając mu wskazówki ale nie wyręczając go. Jednocześnie, ważne
jest aby zapewnić nadzorowanemu możliwość współuczestniczenia w podejmowaniu decyzji
i rozwiązywaniu problemów.
Praca z indywidualnym przypadkiem, prowadzona w ramach nadzoru kuratora sądowego,
pomimo swej specyfiki, nie może wykluczać zasad, bez których człowiek przestałby być
naszym celem. Zasadami tymi są:
Akceptacja- polega ona na respektowaniu podopiecznego jako osoby ze wszystkimi jego
problemami i trudnościami, zrozumienie dla jego nieporadności, odmienności, szacunek dla
jago osobistych decyzji i wyborów.
Komunikacja- czyli nawiązanie interakcji opartej na jasności i precyzji używanych pojęć,
symboli lub terminów, rozumienie swoich intencji, wypowiedzi, ról i przedsięwzięć (własna
interpretacja komunikatów werbalnych i niewerbalnych przez obie strony interakcji).
Indywidualizacja- koncentruje się na tym, by kurator sądowy, korzystając z zasobu wiedzy i
własnego doświadczenia zrozumiał, że podopieczny, będący w określonej sytuacji
problemowej, choć jest podobny do całej klasy ludzi w analogicznej sytuacji, musi być
traktowany wyjątkowo. Kurator musi zauważać specyfikę jego trudności oraz złożoności
problemu i starać się pomagać ze zrozumieniem (jakie wzory zachowań są dominujące w jego
relacji z otoczeniem i jak można je wykorzystać w procesie pomocy?.... )
Uczestnictwo- aby podopieczny był w stanie przełamać swą niechęć do aktywności i
odzyskać równowagę psychiczną oraz zaangażować wszystkie swoje siły w proces działań
korygujących i naprawczych, musi od samego początku aktywnie i świadomie uczestniczyć
w tym procesie. Kurator sądowy już od nawiązania pierwszego kontaktu, powinien postarać
się określić charakter tego uczestnictwa.
Zaufanie i poszanowanie prywatności- aby nadzorowany mógł w pełni uczestniczyć w
procesie rozwiązywania swoich problemów, był w stanie zaakceptować kuratora sądowego
jako swojego powiernika i doradcę, musi mieć przekonanie, że wszystkie informacje, jakich
udziela w trakcie wywiadów, zostaną wykorzystane wyłącznie na użytek rozwiązywania jego
problemów. Nie mogą być one przedmiotem dyskusji poza kręgiem zawodowym osób
zaangażowanych w proces pomocy.
Świadomość- zarówno kurator sądowy, jak i nadzorowany mają własny system motywacji i
oceny zjawisk. Należy jednak umieć oddzielić stosunki z podopiecznym, – czyli motywację
zawodową i konieczność służenia pomocą – od osobistych preferencji czy uprzedzeń. Każdy
kurator spotyka się w swojej codziennej praktyce zawodowej z dużą liczbą problemów i osób
wywodzących się z różnych (często zmarginalizowanych) środowisk, prezentujących różne
systemy wartości. W takiej sytuacji często trudno uniknąć osobistych impulsów, będących
efektem własnych doświadczeń i przeżyć, toteż świadomość własnej roli i relacji z
podopiecznym jest kwestią niezwykle ważną.
4

5. Mówiąc, krótko, należy pamiętać o prawidłowym stosunku do człowieka, traktować
go jak kogoś kto znalazł się w patowej sytuacji. Sposób sprawowania kurateli nie zależy od
czynu jaki popełniła osoba poddana pod nadzór, ale od jej problemów i potrzeb. Trzeba też
pamiętać, że nadzór kuratora jest na ogół sprawowany na podstawie decyzji sądu, a więc jest
narzucony osobie nadzorowanej z powodu zaistnienia z jej strony lub ze strony jej rodziny
zachowania powodującego ingerencję sądową.
Jednym z elementów prowadzonej przez kuratora sądowego pracy z indywidualnym
przypadkiem jest kontrola. Kurator jest pracownikiem sądu, reprezentuje autorytet tej
instytucji, ma więc prawo- jak już zostało wspomniane- do żądania niezbędnych wyjaśnień i
informacji od osób objętych nadzorem, a także do zasięgania informacji o nich od innych
instytucji. Kurator ma obowiązek regularnego składania do sądu, sprawozdań z przebiegu
nadzoru. Związek kuratora z sądem, może budzić lęk w podopiecznym, przed ewentualnymi
konsekwencjami, jakie może przynieść jego szczerość wobec kuratora, dlatego nadzorowany
powinien być dobrze poinformowany o warunkach sprawowania nad nim pieczy oraz
uprawnieniach i obowiązkach kuratora.
Miejsce jakie zajmuje kontrola w pracy z indywidualnym przypadkiem, zależeć może
od solidności pracy kuratora, od jego obciążenia liczbą pełnionych nadzorów, powodującego
ograniczanie się do wywiązywania się jedynie z minimum kontrolnych obowiązków. Może to
też wynikać z samej koncepcji nadzoru oraz z koncepcji osoby nadzorowanej. Człowiek
podlegający nadzorowi może być spostrzegany przez kuratora jako osoba bezradna,
wymagająca pokierowania i pomocy, bądź jako osoba zdolna do podejmowania decyzji, do
kierowania swoimi sprawami, odpowiedzialna; ale może być też uznana za osobę
wymagającą ścisłej kontroli. Charakterystyczną cechą kontroli jako elementu nadzoru
kuratora jest fakt, że łączy się ona z troską o podopiecznego ze świadczoną mu pomocą.
Kolejnym elementem pracy z indywidualnym przypadkiem jest kontakt między
kuratorem a nadzorowanym, który można podzielić na dwie części: formalno- organizacyjną i
merytoryczną.
W formalno-organizacyjnym aspekcie, kontakt jest rozumiany jako spotkanie
kuratora z nadzorowanym w czasie ściśle określonym przez parametry przewidziane w
przepisach prawnych. Parametry te, określają początek nadzoru, długość jego trwania,
częstość spotkań, oraz częstość składania sprawozdań. Kontakty trwają od pewnego,
wyznaczonego momentu, trwają przez określony czas i mają swój kres. Nadzorowany
powinien wiedzieć, czy istnieje możliwość skrócenia okresu nadzoru i od czego to zależy-
taka wiedza może mieć znaczenie wychowawcze. Najlepiej jest kiedy ów kontakt kuratora z
nadzorowanym nawiązany jest już na sali sądowej, bezpośrednio po orzeczeniu nadzoru.
Polskie przepisy ustalają jednak, że nawiązanie pierwszego kontaktu powinno nastąpić w
przeciągu 14 dni od otrzymania przez kuratora zawiadomienia o zleceniu mu nadzoru.
Okazuje się, że w praktyce, występują w tym względzie znaczne opóźnienia. Według badań
przeprowadzonych przez P. Stępniaka 61,6% nadzorów obejmowano w okresie 3-6 miesięcy
5

6. od otrzymania zawiadomienia, bywały również przypadki, że trwało to jeszcze dłużej, a
niektórzy z nadzorowanych twierdzili nawet, że „zapomnieli już o nadzorze”.10
Należy podkreślić, że w aspekcie kontaktów formalno- organizacyjnych, ważną
sprawą jest wspomniana wcześniej, częstotliwość spotkań z osobą nadzorowaną. Zależy ona
bowiem nie tylko od potrzeb i celów jakie stawia sobie kurator, ale także od etapu nadzoru.
Częstym jest, że na początkowym etapie zaleca się intensywniejsze kontakty, ich ograniczenie
traktuje się zaś jako nagrodę za pozytywny przebieg nadzoru. Bardzo rzadkie kontakty
podważają sens samego nadzoru, natomiast zbyt częste mogą być postrzegane przez
podopiecznego jako dolegliwość- każda skrajność wiąże się z ryzykiem wystąpienia
niepożądanych efektów.
W aspekcie merytorycznym kontaktów, chodzi o jakość zachodzącej interakcji
między kuratorem a nadzorowanym. Oczywistym jest bowiem, że nie częstość spotkań, tylko
to w jaki sposób one przebiegają ma znaczenie nadrzędne. Kontakt powinien być wzajemny-
kurator nie jest tylko nadawcą, a podopieczny nie jest tylko odbiorcą. W tym specyficznym
kontakcie, istotna jest życzliwość dla osoby nadzorowanej, otwarcie na jej problemy, dążenie
do jej zrozumienia i to aby odczuwała dobre intencje kuratora. Kontakt rozumiany jako
zaufanie podopiecznego do kuratora, nie jest czymś pojawiającym się spontanicznie- buduje
się go poprzez wymienione wyżej czynniki i potrzeba na to niekiedy sporo czasu. Nieletni
powinien wiedzieć, że może zaufać kuratorowi i że nie jest on „donosicielem”.
Nie można zapomnieć o tym, że kontakt pomiędzy kuratorem a nadzorowanym jest
kontaktem zawodowym a nie towarzyskim, ani tym bardziej „kumplowskim”, i ten sens
kontaktu powinien być nadzorowanemu doskonale znany. W praktyce niestety, granica
między towarzyskim a zawodowym charakterem kontaktu może się zacierać. Plusem jednak
może być to, że traktowanie w sposób „normalny”, „ludzki” nadzorowanego może mieć dla
niego duże znaczenie i dawać mu poczucie podmiotowości, tym bardziej, że jego
wcześniejsze kontakty z przedstawicielami wymiaru sprawiedliwości były właśnie „fachowe”
i sformalizowane, a nie ulega wątpliwości, że kontakt z kuratorem powinien mieć inny
charakter.
Kontakt zakłada lojalność oraz jasne i uczciwe przedstawienie swego stanowiska.
Lojalność jest przede wszystkim lojalnością wobec nadzorowanego. Nieletni powinien być na
bieżąco informowany o stanowisku zajmowanym przez kuratora w różnych sprawach i o tym
jakie są jego poczynania.
Kurator jest wychowawcą a kontakt powinien mieć znaczenie wychowujące. Powinien
nauczyć osobę nadzorowaną kulturalnego sposobu życia, wpoić, że zasługuje ona na
szacunek, ponieważ jest w ten sposób traktowana przez kuratora oraz nauczyć
obowiązujących reguł gry: punktualności, słowności, wywiązywania się z obietnic itd.
Podsumowując, mimo istnienia szerokiego wachlarzu sposobów oddziaływania na
nadzorowanego, umożliwiającego lepsze nawiązanie kontaktu i zbudowania optymalnych
relacji, w Polsce w praktyce kuratela przybiera model kontrolno-represyjny. Cała praca
10
P. Stępniak, Funkcjonowanie kurateli sądowej. Teoria a rzeczywistość, Poznań 1992.
6

7. kuratora skoncentrowana jest na oczekiwanych zmianach zachowania podopiecznego. Rola
wychowawcza kuratora sprowadza się niestety tylko do egzekwowania i kontroli poczynań
wychowanka. Głównym źródłem nacisku, a także środkiem wzmocnienia instrumentalnego
oddziaływań kuratora jest zapowiedź zaostrzenia środka wychowawczego lub poprawczego
orzekanego przez sąd11
.
Podstawowym determinantem braku skuteczności środka nadzoru kuratora są zarzuty
wobec samej jego osoby, takie jak: brak cierpliwości, zaangażowania, umiejętności
prowadzenia rozmowy oraz niechęć i ignorancja. Niski poziom skuteczności wynika, również
z niewiedzy i braku należytych kwalifikacji (lub ich niepodwyższania). Innym powodem
mającym wpływ na jakość prowadzonych nadzorów jest sam model kurateli sądowej, który
poza kuratorami zawodowymi opiera się na pracy kuratorów społecznych. Takim kuratorem
może zostać osoba niekarana, posiadająca doświadczenie w prowadzeniu działalności
resocjalizacyjnej, wychowawczej bądź opiekuńczej, o kwalifikacjach określanych mianem
„przydatnych” do realizacji zadań kuratora12
. Natomiast wobec kuratorów zawodowych
wymagania są nieco zaostrzone (zwłaszcza jeśli chodzi o wykształcenie). Wynika z tego
przesłanka, iż w instytucji kurateli sądowej pracują osoby o różnym poziomie wykształcenia,
umiejętności, kompetencji i doświadczenia. Dodatkowo system prowizyjny wynagradzania
kuratorów społecznych (w zależności od ilości podopiecznych), również może rzutować na
jakość prowadzonych nadzorów. Zachodzi bowiem podejrzenie, że w sytuacji braku
efektywności stosowanego nadzoru, kuratorzy nie odnotowują i nie zgłaszają tego faktu, z
obawy przed utratą części wynagrodzenia.
Aby poprawić funkcjonowanie kurateli sądowej, trzeba by było przeprowadzić cały
szereg zmian. Rozwiązaniem niektórych z wyżej wymienionych problemów mogłoby być
m.in. organizowanie kursów/szkoleń dla kuratorów, obejmujących swoim zakresem
zagadnienia z dziedziny prawa, pedagogiki, psychologii oraz treningi umiejętności
interpersonalnych. Również ograniczenie ilości kuratorów społecznych, a zastąpienie ich
wykwalifikowaną kadrą specjalistów (z odpowiednimi cechami osobowości) mogłoby
poprawić efektywność środka, jakim jest orzekany przez sąd, nadzór kuratora.
11
L. Pytka, dz. cyt., s. 260
12
R. Opora, dz. cyt., s. 40
7

8. Bibliografia
Kuratela sądowa. Sukcesy i porażki / Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, red. Wójcik D.,
Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2010
Opora R., Rola sędziów i kuratorów w resocjalizacji nieletnich, Wydawnictwo Uniwersytetu
Gdańskiego, Gdańsk 2006
Ostrihanska Z., Greczuszkin A., Praca z indywidualnym przypadkiem w nadzorze rodzinnego
kuratora sądowego, Norbertinum, Lublin 2005
Pytka L., Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i
metodyczne, Wydawnictwo APS, Warszawa 2005
Relacje między kuratorem a nieletnim - dylematy sprawowania nadzoru, A. świerczek,
„Opieka, Wychowanie, Terapia.” 2004, nr ¾
Stępniak P., Funkcjonowanie kurateli sądowej. Teoria a rzeczywistość, Poznań 1992.
Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. 2010
Nr 33, poz. 178)
Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz. U. 2001 Nr 98, poz. 1071)
8