1. Praca psychokorekcyjna w warunkach izolacyjnych z osobami
przejawiającymi zaburzenia seksualne.
Pisząc o przestępstwach seksualnych popełnianych przez osoby przejawiające
zaburzenia seksualne, mamy na myśli „takie typy zachowań ludzkich (wraz z ich skutkami),
powiązanych z życiem seksualnym człowieka, które są zakazane przez ustawodawstwo
karne”1
.
Ustawodawca chroni jedną z najbardziej istotnych sfer życia człowieka, którą jest
sfera seksualna. Wszelkie naruszenia wbrew osoby, której dotyczą są karane. Tym samym
doprowadzenie do obcowania płciowego przy posługiwaniu się przemocą fizyczną,
podstępem lub groźbą stanowi przestępstwo zgwałcenia w jego podstawowej postaci, które
zagrożone jest karą od 2 do 12 lat pozbawienia wolności (art. 197 kk). Podlega również karze,
kto działając takimi samymi metodami, doprowadza inną osobę do wykonywania lub
poddania się innej czynności seksualnej. Zgwałcenie dokonane w taki sposób, zagrożone jest
karą od 6 miesięcy do 8 lat pozbawienia wolności2
.
Rozpatrując zaś przestępstwo seksualne z perspektywy medycznej, mamy z nim do
czynienia wtedy gdy zachowanie przestępcze motywowane było chęcią zaspokojenia popędu
płciowego. Może jednak zdarzyć się tak, że u podłoża zachowań seksualnych, mogą leżeć
poza seksualne motywy np. zemsta lub chęć ukarania (w subkulturze więźniów).
Możemy wyróżnić takie typy przestępstw seksualnych jak:
zgwałcenie;
kazirodztwo;
molestowanie seksualne dzieci (pedofilię);
zabójstwa na tle seksualnym;
molestowanie seksualne.
Charakterystyka osób popełniających przestępstwa seksualne
1
L. Lernell, Przestępczość seksualna, [w:] K. Imieliński (red.), Seksuologia społeczna, Warszawa1984.
2
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, (Dz.U. 1997 Nr 88, poz. 553).

2. Charakteryzując pod różnymi względami osoby podejrzane lub oskarżone o dokonanie
przestępstw seksualnych, można stwierdzić, że:
sprawcami są głównie młodzi mężczyźni (22-40 lat – 68%);
cechuje ich wysoki stopień izolacji społecznej;
występują u nich różnego rodzaju uzależnienia od środków psychoaktywnych;
mają bardzo niski poziom wykształcenia (podstawowe 44,6%, 16,9% nie ukończyło;
nawet szkoły podstawowej);
wzrastali w niekorzystnych warunkach wychowawczych;
wykazują niechęć do podejmowania stałego zatrudnienia i zarabiania na utrzymanie
własne oraz bliskich osób;
mają nieustabilizowane lub konfliktowe życie osobiste i rodzinne;
większość badanych charakteryzuje, również niski poziom wartości i samooceny.
Wybrane cechy osobowości sprawców:
osobowość niedojrzała- 44,6%;
lęki wobec kobiet- 28,1%;
zaburzenia identyfikacji z rolą męską- 19,4%;
nietypowe fantazje erotyczne- 65,6%3
.
Jeśli chodzi o czynniki prowadzące do przestępczości seksualnej, możemy wśród nich
wymienić takie jak:
stres, alkohol;
negatywne doświadczenia z okresu dzieciństwa;
nieudane relacje małżeńskie;
cechy osobowości agresywno- impulsywnej;
niepowodzenia w życiu seksualnym;
potrzeba uzyskania gratyfikacji seksualnej bez wysiłku, w trybie natychmiastowym;
fantazje i marzenia erotyczne pełne przemocy fizycznej4
.
Wyróżniamy sześć charakterystycznych typów przestępców seksualnych:
3
M. Kluger, Sprawcy przestępstw seksualnych, „ Niebieska Linia”, NR 1, 2002, s. 23.
4
Z. Lew-Starowicz

3. 1) przestępcy o antyspołecznych i psychopatycznych zachowaniach wynikających z braku
poczucia winy, empatii, zwłaszcza w stosunku do ofiar;
2) przestępcy o narcystycznych i egocentrycznych zachowaniach, nakierowani na dominację
i zaspokojenie własnego poczucia mocy i sprawczości poprzez własne czyny;
3) schizoidalni przestępcy charakteryzujący się brakiem umiejętności społecznych, mający
poczucie izolacji oraz osamotnienia;
4) niestabilni osobowościowo przestępcy o osobowości borderline;
5) przestępcy cechujący się pasywną agresją;
6) przestępcy dyssocjalni wyłączający się na poziomie świadomości z bieżącej
rzeczywistości, przechodzący na poziom często patologicznych fantazji seksualnych5
.
Możemy również wyróżnić cztery typy agresji seksualnej:
fizjologiczny;
kognitywny;
afektywny;
niedojrzały.
W pierwszym typie dominujące są fizjologiczne komponenty agresji seksualnej,
w związku z czym sprawcy zgwałceń stosują bezwzględną przemoc wobec ofiar; nie
odczuwają empatii, a seks jest głównie sposobem na zaspokojenie potrzeby seksualnej.
W typie kognitynym sprawca zgwałcenia odznacza się tym, iż wcześniej planuje swoje
przestępstwa seksualne, stara się nie okazywać swojej agresji, a ofiary traktuje mniej brutalnie
i impulsywnie.
W kolejnym typie, afektywnym, sprawca zgwałcenia jest bardzo zmienny, często okrutny,
bywa, że stara się wzbudzić zainteresowanie ofiary, w związku z czym demonstruje wobec
niej zachowania uwodzicielskie, zdarza się też, iż próbuje wzbudzić w ofierze litość.
5
H. Machel, Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej - casus polski (studium penitencjarno-pedagogiczne),
Kraków 2007, s. 201.

4. W ostatnim typie chodzi o niedojrzałość zachowań. Sprawca nie potrafi demonstrować
zachowań uwodzicielskich, co jest przyczyną zaspokajania potrzeb seksualnych przez
bezpośrednie zastosowanie przemocy6
.
Terapia sprawców przestępstw seksualnych
Przytoczone wyżej charakterystyki sprawców przestępstw seksualnych, wyraźnie
pokazują, że mogą oni mieć różną osobowość a to nakazuje stosowanie wobec nich
zindywidualizowanego podejścia w procesie psychokorekcyjnym.
Terapia sprawców seksualnych skupia się na dewiacjach seksualnych oraz na
prywatnym obszarze przekonań i przeżyć z tym związanych. Opiera się na abstynencji
seksualnej, wzmocnieniu i rozwoju akceptowanych i właściwych zachowań seksualnych,
uczeniu się kierowania własnym zachowaniem. W znacznym stopniu jest oparta na
oddziaływaniach grupowych. Terapia powinna odnosić się zarówno do sfery intelektualnej,
jak i emocjonalnej, szczególnie w kwestii empatii do ofiary.
Siedem głównych elementów tej terapii to:
ujawnienie i uświadomienie sobie przestępstwa (na tym etapie przestępca powinien
zrozumieć, że jest odpowiedzialny za własne przestępcze zachowania, myśli
i fantazje);
identyfikacja cyklu przestępstwa seksualnego i nauka interwencji (to etap
psychoedukacji, nauki radzenia sobie z własnymi zachowaniami przestępczymi,
obserwacji siebie, wczesnego uświadomienia sobie i przerwania cyklu przestępstwa
w razie pojawienia się pierwszych jego objawów);
restrukturyzacja systemów poznawczych (na tym etapie sprawca pracuje nad
własnymi przekonaniami i przestępczymi myślami, co kończy się zburzeniem tego
myślenia i zbudowaniem nowego);
zrozumienie ofiary (praca nad emocjami jakie przeżywa ofiara; na tym etapie
przestępcy uczą się rozumieć, identyfikować, a także przeżywać emocje, m.in. ból
i rozpacz, doświadczane przez ofiarę w momencie ataku);
kontrola pobudzenia (sprawca uczy się panowania nad pojawiającym się
patologicznym pobudzeniem, powinni też przyswoić sobie umiejętności takie jak:
6
Tamże, s. 199

5. identyfikacja tego pobudzenia i wyciszenia go za pomocą różnych technik
(awersyjnych, desensytyzacji itp.));
nauka umiejętności społecznych (etap ten oparty jest na rozwijaniu własnych
umiejętności społecznych przebudowywaniu związków z innymi, rozwiązywaniu
problemów pojawiających się w kontaktach interpersonalnych, uczeniu się siebie,
w oparciu o osobiste zasoby);
zmiana stylu życia (na tym etapie przestępcy powinni pracować nad historią własnej
egzystencji, potrzebami, które mają oraz krytycznymi doświadczeniami, jakie
doprowadziły ich do tego etapu życia, by w przyszłości uniknąć tego rodzaju
skutków)7
.
Wady i zalety terapii indywidualnej oraz grupowej8
:
Najlepszym sposobem na przedstawienie mocnych i słabych stron obu terapii jest
poniższa tabelka, przy czym należałoby dodać, że w przypadku terapii grupowej największym
zagrożeniem dla jej powodzenia byłoby dostanie się do niej osoby/osób, o niedostatecznie
silnej motywacji zmiany swojego postępowania. Mogą one stosunkowo łatwo „zadziałać”
w odwrotnym kierunku niż zakładany cel oddziaływań psychokorekcyjnych, tzn. mogą
zniechęcić pozostałych uczestników terapii, do z natury swej trudnych wysiłków
w poddawaniu silnej kontroli wewnętrznej patologicznych skłonności do perwersyjnych
i prawnie zakazanych praktyk seksualnych.
Terapia Zalety Wady
Grupowa szybsze przyswajanie umiejętności
silne wsparcie innych
większa dynamika pracy
intensywniejszy kontakt emocjonalny
mniejsze niebezpieczeństwo kłamstwa,
manipulowania, wypierania itp.
niższe koszty
mniej czasu na osobiste
kontakty
mniejsza poufność
Indywidualna większa poufność
więcej czasu dla jednostki
niski poziom lęku i obawy
większe możliwości
manipulowania przez
przestępcę
7
M. Sawa, Oddziaływanie terapeutyczne wobec przestępców seksualnych, [w:] J. Świtka, M. Kuć,
I. Niewiadomska, Osobowość przestępcy a proces resocjalizacji, Lublin 2005, s. 246.
8
Tamże, s. 247

6. większy komfort dla przestępcy skłonność do sekretów
mała możliwość uczenia się od
innych
mniejszy poziom wsparcia
mniejsza intensywność
oddziaływań
większe koszty
Jeśli w pracy z osadzonymi zostaną uwzględnione wszystkie wyżej wymienione
elementy, terapia ma szansę stać się skuteczniejszą, a dzięki temu może sprawić, że
przestępcy nie wrócą do dawnych zachowań. Uzupełnieniem oddziaływań terapeutycznych
(w tym terapii odwykowej ) wobec skazanych za przestępstwa seksualne, może być również
farmakoterapia, metody chirurgiczne oraz behawioralne.
Czynniki, które mogą powodować niepowodzenie terapii skazanego to: osobowość
antysocjalna pacjenta, osobowość „borderline”, brak poczucia winy, brak motywacji do
zmiany „ja”9
.
Poniżej zamieszczony opis programów skierowanych do sprawców przestępstw
seksualnych pełniej obrazuje przebieg pracy z osadzonymi, skazanymi za dokonane
przestępstwa na tle seksualnym.
PROGRAM TERAPII SPRAWCÓW PRZESTĘPSTW NA TLE SEKSUALNYM
realizowany w Zakładzie Karnym w Rzeszowie10
Program adresowany jest do sprawców przestępstw seksualnych, skazanych za
przestępstwo przeciwko wolności seksualnej i obyczajności określonych w art. 197-203 k.k.
popełnionych w związku z zaburzeniem preferencji seksualnych. Program realizowany jest w
formie zajęć grupowych (liczebność grupy terapeutycznej nie przekracza 8 osób) oraz sesji
indywidualnych. Terapia przewidziana jest na okres dziesięciu miesięcy.
9
M. Kluger, dz. cyt., s. 23.
10
R. Rutkowski, W. Sroka, Program terapii sprawców seksualnych, [w:] M. Marczak (red.), Resocjalizacyjne
programy penitencjarne realizowane przez Służbę Więzienną w Polsce, Kraków 2009, s. 234-241.

7. Ogólnym celem programu jest zmniejszenie stopnia wiktymizacji społecznej poprzez
zminimalizowanie ryzyka recydywy wśród uczestników programu - sprawców przestępstw
seksualnych. Natomiast do celów szczegółowych należy:
wzbudzenie lub wzmocnienie poczucia odpowiedzialności za popełnione czyny
zrozumienie szerokiego kontekstu konsekwencji popełnionych czynowi przestępczych
zarówno dla ofiary, jej najbliższych, jak i dla przestępcy j oraz jego rodziny
rozwinięcie mechanizmów samokontroli, prowadzących do wytworzenia nowego
stylu zachowania, pozwalającego na maksymalne unikanie sytuacji mogących
spowodować nawrót aktywności przestępczej
ukształtowanie umiejętności identyfikacji i analizy etapów cyklu dewiacyjnego oraz
skutecznej interwencji w celu zapobiegania nawrotom
Program terapii składa się z trzech faz/etapów podzielonych na poszczególne moduły
zawierające po kilka sesji grupowych.
Faza pierwsza - „cechy charakterystyczne przestępstwa”. Następuje w niej identyfikacja
obaw i lęków związanych z uczestnictwem w terapii, określenie zasad współpracy. Ma tu
również miejsce analiza historii życia osadzonych. Zadaniem uczestników jest określenie
sztywnych wzorców behawioralnych występujących w ich dotychczasowym funkcjonowaniu,
a także uzyskanie wglądu i przeanalizowanie struktury decyzyjnej popełnionego
przestępstwa.
Faza druga - „trening empatii względem ofiar przestępstw seksualnych". Jej celem jest
kształtowanie u osadzonych zdolności emocjonalnego identyfikowania się z osobami
pokrzywdzonymi oraz wzbudzenie współczucia względem ofiar nadużyć. Na tym etapie
terapii kluczową rolę odgrywa tworzenie „listu od ofiary". Zadaniem sprawców jest napis
listu do samych siebie z perspektywy osób, które skrzywdzili. Metoda polegająca na
odwróceniu ról ma ułatwić weryfikację sztywnych przekonań i postaw minimalizujących
konsekwencje czynu oraz doświadczenie potencjalnych myśli i uczuć konkretnej ofiary.
Faza trzecia - „trening zapobiegania nawrotom". Następuje tu opracowanie nie-dewiacyjnych
(alternatywnych do przestępczych) struktur decyzyjnych i sposobów radzenia sobie
z napięciem emocjonalnym i seksualnym, wzbudzenie motywacji do kontynuacji
psychoterapii na wolności a nawet tworzenie tzw. „planu awaryjnego” (uwzględniającego
sposoby zwracania się o pomoc czy wsparcie, listę instytucji i osób).

8. Oddziaływania w ramach programu terapeutycznego zmierzają do wykształcenia
społecznie akceptowanych sposobów radzenia sobie z popędem seksualnym i towarzyszącymi
negatywnymi emocjami. Wyuczenie kontroli zachowań, zaspokajania seksualnych
i nieseksualnych potrzeb w niedestrukcyjny sposób ma na celu zmniejszenie ryzyka powrotu
do przestępstwa po opuszczeniu zakładu karnego.
PROGRAM TERAPEUTYCZNY DLA SPRAWCÓW PRZESTĘPSTW SEKSUALNYCH
realizowany w Zakładzie Karnym w Rawiczu11
Program adresowany jest do osób dorosłych (mężczyzn i kobiet), które popełniły
przestępstwa seksualne, w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych, lub przejawiają
zaburzenia w zakresie kontroli popędu seksualnego.
Głównym celem terapii jest nauczenie pacjentów kontrolowania swoich zachowań
seksualnych w taki sposób, by mogli uzyskać zaspokojenie w granicach przewidzianych przez
normy prawne, oraz zapobieganie ponownemu podjęciu zachowań seksualnych niezgodnych
z prawem.
Szczegółowe cele programu to:
akceptacja odpowiedzialności za własne przestępcze zachowania, myśli i fantazje
zdobywanie umiejętności zrozumienia i przeżywania emocji, jakich doświadcza ofiara
kształtowanie adekwatnej samooceny
redukowanie zniekształceń poznawczych, podtrzymujących przestępcze myśli,
przekonania i zachowania
identyfikacja i znajomość indywidualnego cyklu przestępczego
znajomość indywidualnych czynników ryzyka i sposobów zapobiegania przestępstwu
zmiana stylu życia i nauka prozdrowotnych umiejętności życiowych
W zależności od potrzeb program realizowany jest w formie terapii indywidualnej lub
grupowej oraz uzupełniany farmakoterapią. Grupa terapeutyczna liczy maksymalnie ośmiu
pacjentów, prowadzi ją dwóch terapeutów. Czas trwania terapii określany jest w każdym
przypadku indywidualnie: bierze się pod uwagę ocenę ryzyka recydywy, aktualną sytuację
11
P. Marcinek, A. Peda, Leczenie sprawców przestępstw seksualnych- kompleksowy program
terapii, „PSYCHOTERAPIA”, NR3, 2010, s. 49-57.

9. psychospołeczną pacjenta-w tym prawną, konieczność stosowania farmakoterapii, stopień
osiągniętych celów cząstkowych terapii.
Fazy programu:
Faza diagnostyczna - jej celem jest sporządzenie diagnozy funkcjonalnej, tzn. rozpoznanie
indywidualnych problemów pacjenta oraz zaplanowanie odpowiednich oddziaływań
terapeutycznych.
Faza kontraktu terapeutycznego - tu celem jest określenie wspólnie z pacjentem zasad oraz
przebiegu koniecznych oddziaływań terapeutycznych. Na tę fazę terapii składa się:
tworzenie modelu współpracy z pacjentem
przyznanie się pacjenta do popełnienia przestępstwa (fantazji i czynów dewiacyjnych)
i podjęcie decyzji o porzuceniu dewiacyjnych zachowań
zobowiązanie się pacjenta do przestrzegania zasad obowiązujących uczestników
programu
Faza terapii właściwej (dokonywania zmian) - celem tej fazy jest wyposażenie pacjenta w
wiedzę, umiejętności oraz pewność siebie, które pozwolą osiągnąć mu satysfakcję życiową
dzięki unikaniu ryzyka i osiąganiu indywidualnych celów. W trakcie oddziaływań
terapeutycznych podejmowane są tematy z następujących obszarów:
historia życia
budowanie poczucia własnej wartości
poznawcza analiza schematów myślenia
nauka przyjmowania odpowiedzialności
rozwiązywanie problemów w związkach intymnych
analiza cyklu dewiacyjnego
zwiększanie sensytywności
modyfikacja zainteresowań seksualnych
Faza zapobiegania nawrotom - na tym etapie klasyczna „koncentracja na unikaniu” (ryzyka,
wpadki, nawrotu) jest uzupełniana formułowaniem i realizacją „celów związanych
z dążeniem” - zakłada tworzenie planów lepszego życia. W pracy terapeutycznej bazuje się

10. na metodach terapii zapobiegania nawrotom, stosowanych w modelu leczenia uzależnień.
Pacjent z pomocą terapeuty określa m.in. :
indywidualne czynniki ryzyka
wskaźniki nawrotu
strategie zapobiegania i redukcji ryzyka
krótko- i długoterminowe cele życiowe
sieć wsparcia
konkretne plany dotyczące trybu życia, pracy i czasu wolnego
Faza terapii pogłębionej i monitorowania zmian - jej celem jest utrzymanie zmian
osiągniętych w poprzednich fazach terapii oraz umiejętne radzenie sobie z bieżącymi
trudnościami. Praca z pacjentem opiera się na metodach terapii indywidualnej
i skoncentrowana jest na:
pracy nad wybranymi osobowościowymi problemami pacjenta lub aktualnymi
sytuacjami kryzysowymi
utrwalaniu wyuczonych, właściwych postaw
monitorowaniu ryzyka recydywy
Program terapeutyczny uzupełniany jest wieloma działaniami wspomagającymi, takimi
jak: trening integracyjny, trening umiejętności społecznych, zajęcia relaksacyjne, terapia
zajęciowa, psychoedukacja i edukacja seksualna.

11. Bibliografia
Imieliński K. (red.), Seksuologia społeczna, PWN, Warszawa1984.
Kluger M., Sprawcy przestępstw seksualnych, „Niebieska Linia”, NR 1, 2002.
Machel H., Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej - casus polski (studium penitencjarno-
pedagogiczne), Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007.
Marczak M. (red), Resocjalizacyjne programy penitencjarne realizowane przez Służbę
Więzienną w Polsce, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009.
Świtka J., Kuć M., Niewiadomska I.(red.), Osobowość przestępcy a proces resocjalizacji,
Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2005.
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, (Dz. U. 1997 Nr 88, poz. 553).