The presentation is about clinical aspects of Navegandharaniya chapter of Charak Samhita. It includes importance of factors for preservation of health and prevention of disease. It depicts how non suppressible natural urges, psychological emotions, exercise, prakriti (basic body constitution) can affect health and disease? This chapter of ancient Ayurveda text is highly important to know basics of prevention of endogenous and exogenous diseases. Each natural urge gives a signal of internal change in physiology. So its important to follow the natures demand to keep the internal environment clean and healthy. The translation of the chapter can be read on http://www.carakasamhitaonline.com/mediawiki-1.32.1/index.php?title=Naveganadharaniya_Adhyaya.
Ayurveda a Food Science perfectly deals with the different kinds of food preparation which can be utilized in day to day life according to prakritti(basic constitution), desha(place), dosha(humors), kala(time).
Ayurveda a Food Science perfectly deals with the different kinds of food preparation which can be utilized in day to day life according to prakritti(basic constitution), desha(place), dosha(humors), kala(time).
Ayurved is the ancient Indian system of keeping good health. Paradigm of ayurved is distinctly different from that of allopathy. While allopathy focuses on curing diseases at a profit, the central theme of ayurved is good health for all. Allopathy follows an analytical-mechanistic approach. Ayurved is a holistic system that takes every aspect of human living as well as the environment into account. Allopathy is based on the mindset of killing the enemy (in this case - micro-organisms like bacteria etc.). Ayurved emphasises harmony and balance. This Presentation dicusses the paradigm of ayurved and also gives a quick overview of ritucharya - the sytem of living one's life in harmony with the changing seasons.
BY
Prof. Dr. N. Satya Prasad, M.D., PGDHM
GOLD MEDALIST
Sr. Reader / Civil Surgeon
Post Graduate department of Kayachikitsa
Dr. B.R.K.R. Government Ayurvedic college
Hyderabad, A.P., India
Email: satyapnamburu@gmail.com
A Guest lecture organised by Agnivesha Ayurveda Academy Bangalore; have invited to Dr. Lohith B. A. M.D., PhD. Head & Professor, Department of Panchakarma , SDM college of Ayurveda & Hospital, Hassan
To deliver the lecture on "Panchakarma and its advancement" on 27/04/2017
In Charaka explains Dashavidha Pariksha Bhavas and
while explaining the aspect of of Desha, Desha is divided into
Bhumi and Deha Desha,Under Deha Desha, Dasha Vidha Atura Pariksha are explained,Dashavidha pariksha is one of important daignostic tool explained in Ayurveda ,in the context of दशविध परीक्षा भािा’ s.
Evaluation of the functions and gavity of the internal organs and their relative systems , scanned electrically by Electro Tridosha Graphy AyurvedaScan system technology is a virtue of Ayurveda.
The provided data is useful in the integrating the physiology and pathophysiology and pathology of the organs in view according to the Ayurveda Principles.
This report gives and idea of the functions of the sections of the human body and their relation from Highest to lowest level.
This leads to select the Branhan chikitsa or shaman chikitsa to the patient according to the data obtained.
Ayurved is the ancient Indian system of keeping good health. Paradigm of ayurved is distinctly different from that of allopathy. While allopathy focuses on curing diseases at a profit, the central theme of ayurved is good health for all. Allopathy follows an analytical-mechanistic approach. Ayurved is a holistic system that takes every aspect of human living as well as the environment into account. Allopathy is based on the mindset of killing the enemy (in this case - micro-organisms like bacteria etc.). Ayurved emphasises harmony and balance. This Presentation dicusses the paradigm of ayurved and also gives a quick overview of ritucharya - the sytem of living one's life in harmony with the changing seasons.
BY
Prof. Dr. N. Satya Prasad, M.D., PGDHM
GOLD MEDALIST
Sr. Reader / Civil Surgeon
Post Graduate department of Kayachikitsa
Dr. B.R.K.R. Government Ayurvedic college
Hyderabad, A.P., India
Email: satyapnamburu@gmail.com
A Guest lecture organised by Agnivesha Ayurveda Academy Bangalore; have invited to Dr. Lohith B. A. M.D., PhD. Head & Professor, Department of Panchakarma , SDM college of Ayurveda & Hospital, Hassan
To deliver the lecture on "Panchakarma and its advancement" on 27/04/2017
In Charaka explains Dashavidha Pariksha Bhavas and
while explaining the aspect of of Desha, Desha is divided into
Bhumi and Deha Desha,Under Deha Desha, Dasha Vidha Atura Pariksha are explained,Dashavidha pariksha is one of important daignostic tool explained in Ayurveda ,in the context of दशविध परीक्षा भािा’ s.
Evaluation of the functions and gavity of the internal organs and their relative systems , scanned electrically by Electro Tridosha Graphy AyurvedaScan system technology is a virtue of Ayurveda.
The provided data is useful in the integrating the physiology and pathophysiology and pathology of the organs in view according to the Ayurveda Principles.
This report gives and idea of the functions of the sections of the human body and their relation from Highest to lowest level.
This leads to select the Branhan chikitsa or shaman chikitsa to the patient according to the data obtained.
आयुर्वेद सिध्धान्तों का आधुनिक हाई टेक्नोलाजी इलेक्ट्रि त्रिदोष ग्राफ ई०टी०जी...Dr. Desh Bandhu Bajpai
आयुर्वेद के नाड़ी परीक्षण के मूल सिध्धान्तों को एक तरफ आधार मानकर तथा दूसरी तरफ आधुनिक वैग्यानिक दृष्टिकोण को स्वीकार करते हुये और इसके साथ साथ आधुनिक वैग्यानिक खोजों तथा प्राचीन ग्यान के बीच मे अन्त: सम्बन्ध यानी को-रिलेशन को केन्द्रीय विचार मानते हुये आयुर्वेद के अन्य तमाम मौलिक सिध्धन्तो को वैग्यानिक सामन्जस्य को साथ लेते हुये और तारतम्य और एकरूपता को एक सूत्रीय बनाये रखते हुये ऐसे विचार को लेकर प्रस्तुत पुस्तक की रचना की गयी है /
आयुर्वेद के आदि रचित शास्त्रीय ग्रन्थो मे आयुर्वेद के मौलिक सिध्धन्तो का प्रतिपादन किया गया है / इन सिध्धान्तो और नियमो को लेखको और व्याख्याकारों द्वारा कई तरह से समझाने की कोशिश की गयी है / आयुर्वेद के सिध्धान्त यथा दोष, त्रिदोष, त्रिदोष भेद, सप्त धातुयें, मल, उप-धातुयें और कार्य विकृति और दोष विकृति और स्थापित दोषो के शरीर मे स्थान आदि की व्याख्या चरक, सुश्रुत, वाग्भठ्ठ, भाव मिश्र , शारन्गधर आदि के द्वारा की गयी है /
नाड़ी परीक्षण के द्वारा त्रिदोषो का ग्यान करने का परिचय भाव प्रकाश ग्रन्थ मे मिलता है / वैग्यानिक दृष्टिकोण से देखा जाय तो यही एक आयुर्वेद मे परीक्षण विधि है जिसके द्वारा शरीर के त्रिदोषो का अन्कलन किया जा सकता है / आयुर्वेद के ग्रन्थों में पन्च विधि और अष्ट विधि और दश विधि परीक्षण के अलावा आकृति परीक्षा और मल तथा मूत्र और स्वेद परीक्षा का भी वर्णन ग्रन्थों में मिलता है , जिनके द्वारा भी त्रिदोष का अन्कलन किया जा सकता है , ऐसा आयुर्वेद के महर्षियो ने बताया है /
यद्यपि वैग्यानिक दृष्टिकोण से और आधुनिक प्रत्यक्ष और प्रमाण की दृष्टि से साक्ष्य आधारित विधि का नूतन आविष्कार, जिसको ” इलेक्ट्रो त्रिदोष ग्राफ ; ई०टी०जी० आयुर्वेदास्कैन ” का नाम करण लेखक द्वारा किया गया है, इस विधि द्वारा आयुर्वेद के लगभग समस्त मुख्य मौलिक सिध्धन्तो का मूल्यान्कन किया जा सकता है, जिन्हे आयुर्वेद मे बताया गया है / यह परीक्षण आधुनिक डिजिटल कम्प्यूटेराइज़्ड मशीनो द्वारा किया जाता है, इसलिये अब आयुर्वेद साक्ष्य आधारित चिकित्सा विग्यान यानी इवीडेन्स बेस्ड मेडिकल साइन्स हो गयी है /
ई०टी०जी० आयुर्वेदास्कैन सिस्टम को भारत सरकार द्वारा परीक्षित किया जा चुका है / प्राचीन विग्यान और अर्वाचीन विग्यान दोनों के समन्वयन के द्वारा आयुर्वेद को आधुनिक वैग्यानिक स्वरूप देने का प्रयास लेखक और सम्पादक द्वारा किया गया है /
How to do ustrasana (camel pose) and what are its benefitsShivartha
Ustrasana or camel pose is an asana. Sanskrit: Ustrasana; Ustra - camel, Asana - posture; Pronounced as oos-TRAHS-anna. This asana, popularly called Camel Pose, is an intermediate level backward twist. Ustra means camel in Sanskrit, and this posture is similar to that of a camel. It is known to open the heart chakra and increase strength and flexibility. This asana is also commonly known as Ustrasana.
KNOW ABOUT NEWLY INVENTED AYURVEDA Science hi-technology Electro Tridosha Graphy ; ETG AyurvedaScan ; how it work and its introduction in diagnosis of disorders and fundamentals of Ayurveda.
आयुर्वेद के प्रेमियों के लिये फ्री डाउन लोड करे ; ई०टी०जी० आयुर्वेदास्कैन तकनीक क्या है इसके बारे मे परिचय करिये / पुस्तक फ्री डाउन लोड करे
If you're a passionate yoga practitioner, you've probably noticed some yoga benefits—perhaps you're getting a good night's sleep or getting fewer colds, or you're feeling more relaxed and relaxed. But if you've ever tried to tell a beginner about the benefits of yoga, you might find that "it creates growth of life" or "it carries energy to your back" on deaf or skeptical ears. is falling
9 best yoga asanas that will help you overcome a vertigo attackShivartha
Dizziness or vertigo as if you are still and the world is spinning around you. Vertigo is mainly caused by a problem with the inner ear. Usually BPPV- Benign Paroxysmal Positional Vertigo is seen due to the deposition of tiny calcium particles that press on the inner ear canal. The main function of the inner ear is to send signals to the brain region about gravity-related activities. It aids and regulates the balance of your body.
Na vegandharaniya adhyaya-Effect of urges on Health
1. Na Vegandharaniya
Adhyaya
Prof.Dr. Yogesh S. Deole
M.D. Ph.D.(Ayurveda)
Project Co-Ordinator
www.charaksamhita.com
Charak Samhita Research, Training
and Skill Development Centre
Professor, Kayachikitsa
3. Importance of this chapter - Mind set
about this chapter
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 3
4. Naveganadharaniya Adhyaya
Adharaniya vega (Non-suppressible urges),
consequences of suppression and their
management
Dharaniya vega- Restraint of psychological urges
(suppressible urges)
Vyayama (exercise)
Padamshika krama (Sequence to adopt good
habits and discard bad habits)
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 4
5. Naveganadharaniya Adhyaya
Details of doshanushayi deha prakriti (dosha dominant
body constitution)
Malayana (channels of excretion)
Importance of Swasthavritta (Regimen for prevention of
diseases)
Causes and management of Agantu roga (exogenous
diseases)
Guidelines for consumption of dadhi (curd) and hazards of
improper consumption
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 5
6. Special issue on Adharaniya Vega 1994
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 6
8. Key words
Vega, Mano vikara, Prajnaparadha, Vyayama, Aagantu
vyadhi, Prakriti, Padanshika Krama, Apunarbhava
Natural urges, non suppressible urges, controlled urges,
intellectual errors, endogenous diseases, exogenous
diseases, habit formation, preventive measures,
guidelines for preservation of health, exercise, body
constitution, diseases
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 8
9. Vega
वेगः वृ यु मुख वं मू पुर षाद नाम्| (Chakrapani)
य ोपारो पतकोशांशःक प ुमःवेगः, पुं, ( वज + घञ् ।) वाहः । त प यायः । ओघः
२ वेणी ३ धारा ४ । इ त हेमच ः ॥ जवः । त प याथः । रंहः २ तरः ३ रयः ४
यदः ५ । इ यमरः ॥ (यथा, मनौ । ५ । १०८ । “मृ ोयैः शु यते शो यं नद वेगेन
शु य त ॥”) महाकालफलम ् । इ त मे दनी ॥ रेतः । इ त हेमच ः ॥
अमरकोशःवेग पुं।अ व छेदेन_जला द वृ ःसमानाथक: वाह, वृ ,वेग3।3।20।2।2
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 9
10. श दसागरःवेग¦ m. (-गः)1. Speed, dispatch, velocity.
2. Impetus, momentum.
3. Stream, current.
4. Sudden impulse, transition of mind, as from passion to apathy, &c.
5. Determination, promptitude, energy, that effect of mind which is
considered as the source of action.
6. Pleasure, delight.
7. Love, the sentiment or passion.
8. External indication of any internal effect, proceeding from passion, medi-
cine, poison, &c, as convulsion, horripilation, sweat, &c.
9. Expulsion or evacuation of the natural excretions.
10. Semen virile.
11. The flight of an arrow.
12. The fruit of a kind of mango. E. वज् to tremble, &c., aff. घञ् |
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 10
11. Apte वेगः [vēgḥ], [ वज्-घञ्] Impulse, impetus.Speed, velocity,
rapidity.Agitation.Impetuosity, violence, force. A stream, current;
Energy, activity, determination. Power, strength;
Circulation, working, effect (as of poison);
Haste, rashness, sudden impulse;
Love, passion.
The external manifestation of an internal emotion. Delight, pleasure.
Evacuation of the feces;
Semen virile. Pleasure, delight. Attack, paroxysm (of a disease);
blast caused by speed;
a strong or violent wind.
sudden arresting of velocity, check of speed. obstruction of excretion,
constipation
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 11
12. B. Monier-Williams वेग m. (fr. वज्)violent agitation , shock , jerk AV. R.वेग
m. a stream , flood , current (of water , tears etc. ) AV. S3vetUp. MBh.
etc.वेग m. rush , dash , impetus , momentum , onset MBh. BhP.वेग m.
impetuosity , vehemence , haste , speed , rapidity , quickness , velocity(
वेगा वेगं-गम्, to go from speed to speed , increase one's speed) MBh. Ka1v.
etc.वेग m. the flight (of an arrow) Kir.वेग m. outbreak , outburst (of
passion) , excitement , agitation , emotion ib.वेग m. attack , paroxysm (of a
disease) Sus3r.वेग m. circulation , working , effect (of poison ; in Sus3r.
seven stages or symptoms are mentioned) Ya1jn5. Ka1v. etc.वेग m. expulsion
of the feces Sus3r.वेग m. semen virile L.वेग m. impetus Kan2. Sarvad.वेग m.
the fruit of Trichosanthes Palmata L.वेग m. N. of a class of evil demons
Hariv.
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 12
13. Vega
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 13
1.च. सू. ७ / २०, च. सू. ७ / २५, च. सू. ७ / २८, च. सू. ७ / ६३, च. सू. ८ / १९,
च. सू. ११ / ३९, च. सू. १४ / ४३
8.च. सू. १५ / १२, च. सू. १५ / १५, च. सू. १६ / ५, च. सू. १७ / १६, च. सू. १७
/ ९२, च. सू. १८ / ६, च. सू. २१ / ११
15.च. सू. २१ / ४८, च. सू. २४ / ९, च. सू. २४ / २४, च. सू. २५ / ४०, च. सू. ३०
/ २४,
16.च. न. १ / १९, च. न. ४ / २१, च. न. ४ / ३६, च. न. ४ / ३७, च. न. ७
/ ४,
17.च. व. २ / ८, च. व. २ / १२, च. व. ३ / ७, च. व. ३ / ३८, च. व. ६ / ५,
च. व. ८ / ९४,
18.च. शा. ५ / १२, च. शा. ८ / ३०,
19.च. इ. ५ / १८
14. 34.च. च. २/१ / १४, च. च. २/१ / ४७, च. च. २/३ / १९, च. च. ३ / ४०, च. च. ३ /
४१, च. च. ३ / ७०
40.च. च. ३ / ७६, च. च. ३ / ८७, च. च. ३ / ३२३, च. च. ३ / ३२६, च. च. ३ / ३२८,
च. च. ४ / ५
46.च. च. ४ / १४, च. च. ४ / २२, च. च. ५ / ४, च. च. ५ / ९, च. च. ५ / १८, च. च.
८ / १३
52.च. च. ८ / २०, च. च. ८ / २१, च. च. ८ / १६४, च. च. ९ / ११, च. च. १० / १३
57.च. च. १३ / १३, च. च. १३ / ५६, च. च. १४ / ९, च. च. १४ / ३५, च. च. १५ / ५९
62.च. च. १६ / १२५, च. च. १७ / ५६, च. च. १८ / १०, च. च. १८ / १३, च. च. १८ /
२४, च. च. १९ / ८
68.च. च. २० / १०, च. च. २३ / ७, च. च. २३ / ४२, च. च. २४ / ९, च. च. २७ / ९, च.
च. २८ / १७
74.च. च. २९ / १०, च. च. २९ / २२, च. च. ३० / १४४, च. च. ३० / २२३, च. च. ३० /
२३३, च. च. ३० / ३०३
80.च. क. १ / १४, च. क. १२ / ५१, च. क. १२ / ५६
83.च. स. १ / ५४, च. स. २ / १२, च. स. ५ / ८, च. स. ६ / १५, च. स. ७ / ३२, च. स.
९ / ५३, च. स. ९ / ७४
90.च. स. ११ / ३०, च. स. ११ / ३१
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 14
15. नवेगा धारणीयम यायं
अथातो नवेगा धारणीयम यायं या या यामः||१||
इ त ह माह भगवाना ेयः||२||
पूवा याया यां व थ हत आहारः ाधा येनो तः,
त य चाहार य व थ हत वमाहारपाकजमू पुर षाणाम वधा रतवेगानां ब हगमने स त
भवती त मू ा दवेगा वधारणोपदेशकं न वेगा धारणीयमाह|
इहा प नवेगधारणश द याभावा मा ा शतीयवत् पयायश देन स ा बो ध या||१-२||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 15
16. Natural non suppressible urges
न वेगान् धारये धीमा जातान् मू पुर षयोः|
न रेतसो न वात य न छ याः [१] वथोन च||३||
नो गार य न जृ भाया न वेगान् ुि पपासयोः|
न बा प य न न ाया नः वास य मेण च||४||
जाता न त जातमा ान्| वेगः वृ यु मुख वं मू पुर षाद नाम्|
मू हणमादौ मू य पुर षा यपे या बहुवेग वात ्| मू पुर षयो र त ुि पपासयो र त च
समासकरणं ायशोऽनयोः सहो पाददशनाथम ्|
त नषे यं नकारकरणं नषे यगौरवोपदशनाथम ्|
नः वास य मेण चे त मो थ य नः वास या वधाय वं दशय त, यतोऽन तरं
व य त “ म नः वासधारणात ्” इ त; सु ुतेऽ यु तं-
“ ा त य नः वास व न हेण ोग मू छ अथवाऽ प गु मः” (सू.उ.अ.५५) इ त||३-४||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 16
19. OPD level considerations, history taking
and case studies
Age of the patient : Children, Young age, Old age
Gender: Male and female
Occupation: Student, Housewife, corporate, labourer, office staff, security
guard, BPO worker, drivers, travellers, courier/postman
Distance from office to home, Mode of transport
Hierarchical position in office
Timings of duty, compulsions, performance timelines, dead lines
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 19
20. Case studies
Any student of 5th class to 10th class who leaves home at 6.00 AM,
sleeps at 11.00 PM
A middle class housewife with a family of two children, husband and
in laws
An office clerk leaving in western part of Mumbai and travelling to
southern part for office duty
A government servant working with politician, security guard,
policemen
A controller of bus station, traffic police at high traffic area
A bus driver, a train driver, a pilot
A primary school teacher working in a remote school, taking
consequent classes
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 20
21. History of taking earlier medicines
Pro Anti
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 21
22. History of earlier medicines
Anti
Anti-biotics
Antacids -----Anti-histamines
Anti-diarrhoea
Antidepressants, anxiolytics
Anti-diuretics
Pro
Pro biotics
Emetics
Bowel cleansers
Amphetamines, mood
elevators, sedatives
Diuretics
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 22
24. Pathophysiology and treatment
Site : Organ, body part, system involved in the particular urge
Dosha involved in it, type, field of action
Target Receptors
Planned treatment
Behaviour therapy
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 24
25. Urge of micturition
एतान् धारयतो जातान् वेगान् रोगा भवि त ये|
पृथ पृथि च क साथ ता मे नगदतः शृणु||५||
बि तमेहनयोः शूलं मू कृ ं शरो जा [१] |
वनामो व णानाहः याि ल गं मू न हे||६||
वेदावगाहना य गान् स पष चावपीडकम ् [२] |
मू े तहते कु याि वधं बि तकम च||७||
य वेग वधारणे ये रोगा तेषां यि च कि सतं तद पव त य वात् करणागत वा च ूते-
बि तमेहनयो र या द| मेहनं श नः [८] | वनमनं शर र य वनामः|
अवपीडको बहुमा योगः, मा ा धक वेन ह भेषजं दोषान् पीडयती त कृ वा; अ य ा यु
तम ्-“अवपीडकस प भः को णैघृततै लकै तथाऽ य गैः” इ त|
वध म त न हानुवासनो रब या मकम ्|
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 25
31. Passing flatus
स गो [४] व मू वातानामा मानं वेदना लमः|
जठरे वातजा चा ये रोगाः युवात न हात्||१२||
नेह वेद व ध त वतयो भोजना न च|
पाना न ब तय चैव श तं वातानुलोमनम ्||१३||
जा जठर इ त स ब धः| ‘भोजना न’ ‘पाना न’ ‘ब तय’ इ त यं वातानुलोमनं श त
म त यो यम ्|
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 31
39. 9. Hunger
का यदौब यवैव यम गमद ऽ च मः|
ु वेग न हा ि न धो णं लघु भोजनम्||२०||
मणं मो येन च ि थत मवा मानं म यते|
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 39
47. 13. Exertion induced dyspnea
गु म ोगस मोहाः म नः वासधारणात ्|
जाय ते त व ामो वात य च या हताः||२४||
वेग न हजा रोगा य एते प रक तताः|
इ छं तेषामनु प ं वेगानेता न धारयेत ्||२५||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 47
60. Kayika vega (Physical urges)
देह वृ या का च व यते परपीडया|
ीभोग तेय हंसा या त यावेगाि वधारयेत ्||२९||
अश तं देहकमाह- देहे या द|
परपीडया परपीडा न म म यथः|
ीभोगः पर ीभोगः,
तेयं पर य हणं,
हंसा व धर हता ा णपीडा;
आ द हणा गुवा य भमुखपाद सारणा द गृ यते||२९||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 60
61. Importance of this restraint
पु यश दो वपाप वा मनोवा कायकमणाम ्|
धमाथकामान् पु षः सुखी भु ते चनो त च||३०||
एवं कृ ते य भव त त दशय त- पु ये या द|
पु यः पावनः श दो य यासौ पु यश दः|
भु ते चनो त चे त उ प नाद वरोधतः फलोपयोगेन [१] भु ते; चनो त चो पादय त
चापरा न यथः||३०||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 61
62. Vyayama (exercise)
Definition
शर रचे टा या चे टा थैयाथा बलव धनी|
देह यायामस याता मा या तां समाचरेत्||३१||
अ वधाय वृ ी मू ाद न ् वधाय वृ ीन ् साहसाद ं च दश य वा वधाया वधाय वृ ं यायाममा
ह-
शर रे या द| देह य यायामो देह यायामः, देह हणा मनो यायामं च तना द नराकरो त;
स याता
सि ता|
या च इ टा अ भ ेता, एतेन भारहरणा याऽ न टा कायवशात् यमाणा चे टा नर यते, च
मण पा तु या ा यते|
थैय ि थरता शर र य, तदथा| मा या अनपा यप रमाणेन; एतावती चेयं शर रचे टा मा ाव
ती याव या लाघवादयो व यमाणा भवि त, चे टा तयोगव यमाणा च म मादयो [१] न भव
ि त| सु ुतेऽ यु तं-
“य ु च मणं ना तदेहपीडाकरं भवेत्| तदायुबलमेधाि न द मि यबोधनम ्” (सु. च.अ.२४)
इ त||३१||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 62
63. Benefits of vyayama (exercise) and harmful
effects of excess exercise
लाघवं कमसाम य थैय दुःखस ह णुता [१] |
दोष योऽि नवृ ध च यायामादुपजायते||३२||
मः लमः य तृ णा र त प ं तामकः|
अ त यायामतः कासो वर छ द च जायते||३३||
यथो त यायामगुणानाह लाघव म या द|
दोष योऽ ले म योऽ भ ेतः; य द वाऽि नकतृ वेन दोष योऽ प| उ तं ह-
“शम कोपौ दोषाणां सवषामि नसं तौ” इ त|
यायामा त वृ दोषमाह- म इ या द| लम इह मन-इि य ला नः|
यो धातु यः| तमक एव तामकः वास वशेषः||३२-३३||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 63
65. Activities to be done in appropriate measures
only
यायामहा यभा या व ा यधम जागरान्|
नो चतान प सेवेत बु धमान तमा या||३४||
इदानीं यायामतु य वेना यान य तमा वेन नषे धुमाह-
यायामे या द| य य य त यायामो न ष ध तथाऽपीह पुनर भधीयते
अ तभा या द व प त दोष म लमा द ा यथ; य द वा पूवमन य त यायामा तसेवा
न ष धा,
इह तु अ य त या प नषेधः| यदाह- नो चतान प; उ चतान य य तानपी यथः|
अ पश दादन य तानां नतरां नषेधो ल यते| भाषणं भा यम ्, अ वश देना वगमनं,
ा यधम मैथुनम ्||३४||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 65
66. Consequences of improper vyayama
(exercise) and contra-indications
एतानेवं वधां चा यान् योऽ तमा ं नषेवते|
गजं संह इवाकषन् सहसा स वन य त||३५||
(अ त यवायभारा वकम भ चा तक शताः |
ोधशोकभयायासैः ा ता ये चा प मानवाः||१||
बालवृ ध वाता च ये चो चैबहुभाषकाः|
ते वजयेयु यायामं ु धता तृ षता च ये||२||)|
एवंश देन गु भारहरणदप शलाचालना द गृ यते|
संहः कल व प माणः वबलो ेका गजं कषन् पाटयन ् वदेहानु चत यायामात ्
प चा वात ोभेण वप यते,
तेनायं टा तः स गताथः; य द वा संहोऽ टापदोऽ भ ेतः, स च कल गजं यापा य
पृ ठे प त, तत त कोथा वप यते, तेन टा तो या येयः||३५||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 66
67. Padamshika krama (Sequence to adopt
good habits and discard bad habits)
उ चताद हता धीमान ् मशो वरमे नरः|
हतं मेण सेवेत म चा ोप द यते||३६||
ेपापचये ता यां मः पादां शको भवेत ्|
एका तरं तत चो व य तरं य तरं तथा||३७||
हत य सेवनम हत य प र यागः कत य इ त पूवमु तं, त च हतसेवनम हतप रवजनं चा
मेण यमाणम माच रत यायामा दवत् यवायकरं परं भव त, अत त ममाह-
उ चता द या द| उ चतात् अ य तात्| मशो व यमाणेन मेण| हतम ् अन य त हतम ्|
कोऽसौ म इ याह-
म चे या द| ेपो हत य, अपचयोऽ हत य, ता यां हता हता याम्| पादः चतुथ भागः,
त ूप ऽशः पादांशः, तेन कृ तः मः पादां शकः; अ ये तु पाद यांशः पादांश इ त षोडशं भागं
वणयि त [१] | स च हता हतयोयुगप ेपापचये पादां शकः मः, थममेका तरमेकाहम
तरा कृ वे यथः; ततः थम हतपाद ेपा हतपादापचया यासादू व वतीयपाद ेपापचये
य तरं यहम तर कृ य मो भवेत ्; तथा वतीयपादा यासादू व तृतीयपाद ेपापचये
यहम तर कृ य मो भवेत्; चतुथपाद ेपापचये तु काल नयमो नाि त, अत ऊ व ेपाप
चयाभावा चतु पादस पूण य प य यानव धसे य वात ्| अयं प डाथः-
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 67
68. Protocol
अप या यवकादयोऽ य ता ते या याः, र तशा यादयः प या अन य ता ते से याः;
त थम दने यवकपाद यं र तशाल नामेकः पादः [२] ; वतीये दवसे वौ प य य
पादौ वावप य य, एवं तृतीये, एवं वतीयपादा यासो य तरो भव त; चतुथ यः
पादाः प य य एकोऽप य य, एवं प चमे ष ठे च, एवं तृतीयपादा यास य तरो भव
त; स त दन भृ त तु चतु पादप या यासः| य द [३] वाऽ तरश दो यव धवचनः, तथा
श दा चतुर तर म त च ल यते; तेनायमथः-
थमे दवसेऽप यपाद यं प य यैकः पादः, वतीये सवमप यं, तृतीये वौ प य य
वावप य य, एवं चतुथ; प चमे तु दने प य य भाग एक योऽप य य, एवं य
तर कृ तौ भवतः; ष ठे प यभाग यमप यभाग एकः, एवं स तमेऽ टमे च; ततो नवमे
भाग वयं प य य चाप य य च, एवं ी यहा य तर कृ ता न भवि त; ततो दशमे सव
प यम ्, एवमेकादशे वादशे योदशे च, चतुदशे तु प यभाग यमेकोऽप यभागः; एवं च
तुर तरता तथाश दसू चता भव त; प चदशाहात ् भृ त स पूणप यतैव||३६-३७||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 68
69. Sequence to withdraw and adopt
मेणाप चता दोषाः मेणोप चता गुणाः|
स तो या यपुनभावम क या भवि त च||३८||
एवं कृ ते कं या द याह-
मेणे या द| मेणे त मेणैव| दोषा इ त दोषजनका य य ता यप या न| गुणा इ त
गुणजनका न प या न| अपुनभावं याि त दोषा इ त स ब धः|
अ मेण तु सहसाऽप य यागे दोषा भव येव| यदु तम ्-
“असा यजा ह रोगाः युः सहसा यागशीलनात ्” (वा.सू.अ.३) इ त|
अ क या अ चा या भवि त गुणा इ त स ब धः|
प यम प यन य तं सहसोपयु यमानम यि नवधाद जनय त||३८||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 69
70. Details of doshanushayi deha prakriti
(dosha dominant body constitution)
सम प ा नलकफाः के च गभा द मानवाः|
य ते वातलाः के चि प लाः ले मला तथा||३९||
तेषामनातुराः पूव वातला याः सदातुराः|
दोषानुश यता येषां देह कृ त यते||४०||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 70
71. Commentary
इह व थ हतं सामा येनैव र तशा या द तपा दतं, व थ च कृ तभेदेन नाना कारः, अ
त तेषां हतम प [१] नाना कारमेव, तेन त तपादनाथ कृ तभेदमेव तावदाह-
सम प ा नले या द| समा अवैका रकमानावि थताः प ा नलकफा य य स तथा|
गभा द गभाधाना द, शु शो णतजीवस मू छनाद त यावत् [२] |
वातला वात धानाः, एवं प लाः ले मला च| सव गभाद त यो यम ्|
अ प हणमादौ छ दोऽनुरोधात ्, य द वा प समान य व नेग रव दशनाथ; य द वा कृ
यार भे वात या ाधा य यापनाथ, वात कृ त ह सव यवरो भव त| इह च येकदोष कृ
त हणेनैव व व कृ तर प ा यः, संयोग य संयो गनामा तर यक वात ्, नदान इव वाता
द वरा भधानेन व वज वरा भधानं, तेन रोग भषि जतीयो ता व वजा अ प त ः कृ
तयो गृह ता भवि त; अ ये तु वतीयके च हणा था ध येन त हणं वणयि त| तेषा
म त समवात प ले म कृ याद नां च म ये|
पूव इ त सम कृ तयः|
सदातुरा इ त व थ यवहारभाजोऽ प फु टता ग व वषमाि न वा दयु ता य मा द यथः|
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 71
72. Commentary
व था अ येते क मा ो गण इ याह- दोषानुश यते या द|
दोषानुश यता उ बणवाता दभा वताऽ य भचा रणी त यावत ्|
देह कृ तः देह वा य म त यावत ्| एतेनैतेषां वातलाद नां मु यं वा यं नाि त, कं
त ह उपचार व था एत इ त दशय त| ननु, गभाद यनेन शु शो णतजीवानां संसग य
थाभूता वातादयः समा वकृ ता वा तथाभूतैव कृ तभव त, सा च कृ तयाव जीवमनुव
तते र टं वना, यदु तं सु ुते-
“ कोपो वाऽ यभावो वा यो वा नोपजायते| कृ तीनां वभावेन, जायते तु गतायु ष”
(सु.शा. अ. ४) इ त;
त यदा सम कृ तेवात कृ तेवाऽऽ ेपका दवात वकारो भव त, तदा वात य कृ तभूत या
ध यं भव येव; यदा च वात कृ तेः प वकारो भव त, तदा वात कृ तेर यथाभावः प
कृ त वं भव त; यदा तु सम कृ तेर यतरदोष यो भव त ाकृ त वकमहा नल ण तदाऽ
सौ कृ त यो भव त; यदु तं दोष यल णे-
“कमणः ाकृ ता धा नवृ धवाऽ प वरो धनाम ्” (सू. अ.१८) इ त|
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 72
73. Commentary
अ ो यते-
कृ तसमानरोगो प ौ न कृ तभूत य वृ धः, कं त ह हे व तरज नत य वातादे त
वकारका र वं [३] , कृ तभूत तु दोष त ोपदशको भव त, यदु तं-
“कालदू य कृ त भद ष तु यो ह स ततम ्| न यनीकः कु ते त मा ेयः सुदुःसहः
” ( च. अ.३) इ त; वात कृ ते तु प वकारो प ौ वातः कृ तभूत तथैव करचरण फु ट
ना दकं कु व ना ते, न त याग तुना प वकारेण कि चत ् यते; वाताद नां तु वमा
नात् यः ाकृ तकमहा नल णो न शु शो णतसंसगकालज य कृ तभूत य दोष य बी
जभूत य यमावहती त न कृ तभूतदोष यः; य द वा, कृ तेः कोपा यथाभाव या न
भव ती त कृ त वेने त ूमः; तेन सम कृ तवात कृ तन भव त, वात कृ तः प कृ
तन भव त सम कृ तवा; वकाराव था तु ह ना धकवात वा दल णा भवती यथः| नच
वा यं- कृ तभूतानां वाताद नां दूषणा मकानां कथं न शर रबाधक वं, सहजात वेन [४]
तथा वध वनाशक वकाराकतृ वात ्;
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 73
74. Commentary
यदु तं सु ुते-
“ वषजातो यथा क टो वषेण न वप यते| त व कृ त भदह त जात वा न बा यते”
(सु.शा. अ.४) इ त; न बा यते ना तबा यत इ त बो ध यं, वाता द कृ ते न यवाता द व
कारगृह त वात ्| तदु त मह “वातला याः सदातुराः” इ त| उ तं चा ववै यके -
“सवान् ाणभृतो हि त नूनं कायगतं वषम ्| अि मं चा प समु प ना य ते कृ मयो
यथा|| तथा च वषमो दोषः कृ तं ना तबाधते” इ त| नच वातादयो वृ धाः शु शो णत
संसग यथा दु ट वा वात वकारव तं गभ कु वि त तथा गभजनक वमेव शु शो णतयोः
क मा न न न ती त वा यं, वाता द कोपाणामेव ह नम यो मानां नानाशि त वात ्;
बला वातादयो वनाशयि त, ह ना तु वकृ तमा ं जनयि त||३९-४०||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 74
75. Preservation of health and equilibrium
वपर तगुण तेषां व थवृ े व ध हतः|
समसवरसं सा यं समधातोः श यते||४१||
तेषा म त सदातुराणां वातलाद नाम्| वपर तगुणो वाता दगतरौ या द वपर त नेहा दगुण
[१] इ यथः| समाः सव रसा य त था; सम वं चेहानु प वम भ ेतं, नतु तु यमान वं;
न ह व थभोजने यावा मधुर उपयु यते, ताव मानाः क वादयोऽपी त; य द वा समश
दोऽ व धवचनः, तेनोपो दकाम या द तपादनीय व धरसविजतं सवरस म यथः| एवं
च कृ यपे ः समधातुं त सवरसोपयोगः ऋतु व हतेन त मा ुषारसमये ि न धा ल
लवणान् रसान् (सू. अ.६) इ या दना वशेष वधानेन यु तः सन ् सवरसमेवा ललवणरसो
कटं [२] भोजनं हेम ते फल त; वात कृ ते तु कटु त तकषायविजतं भूतमधुरा ललवण
भोजनं [३] हेम ते भव त; एवम य ा प देह कृ यृतु वभावपयालोचनयाऽनुगुणं [४] तकणी
यम ्| यदु तं वा भटेन-
“ न यं सवरसा यासः व वा ध यमृतावृतौ” (वा.सू.अ.३) इ त||४१||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 75
76. Malayana (channels of excretion)
वे अधः स त शर स खा न वेदमुखा न [१] च|
मलायना न बा य ते दु टैमा ा धकै मलैः||४२||
मलवृ धं गु तया लाघवा मलस यम ्|
मलायनानां बु येत स गो सगादतीव च||४३||
वा यो प कारणम भधाय वा य तब धकदोषस चय नहरणम भधातुं दोषस चय य ल
णा येव ताव व तुमाह- वे अध इ या द| वे गुद ल गे| खा न छ ा ण [२] |
स त शरसी त वे ो े, वौ नासापुटौ, वे अ णी, मुखं च; वेदमुखानी त लोमकू पा न;
एता न सवा ण मल यायना न| दु टै र त गोबल वद यायेन ीणैः, मा ा धकै र त वृ धैः; ये
नो र यवृ योर प ल णं वद त|
मलवृ धं गु तया मलायनगु तये यथः, लाघवा मलायनानां स यं मल य वमानाद प
य म यथः; य द वा दु टै र त मा ा धकै र य य वशेषणम ्, एवं स त लाघवा मलस य म
त कृ त था लाघवा मल य म य धक य मल य यं कृ त थ व म यथ या येयः|
स गो सगादतीव चे त अतीवस गाद वृ ेमल यम ्, अतीवो सगा मलवृ धं जानीया द यथः||
४२-४३||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 76
77. Factors to be considered in treatment
तान् दोष ल गैरा द य याधीन् सा यानुपाचरेत्|
या धहेतु त व वैमा ाकालौ वचारयन्||४४||
ता न त मलवृ ध या मकान ् मलवृ ध यज नता न त यावत ्, दोषाणां वाताद नां,
ल गैः यवृ धस ब धैः, आ द य बु वा, ये सा या तानुपाचरेत ्| या ध त व वैः
या ध यनीकै ः, हेतु त व वैः हेतु यनीकै ः; त व वश देन च वपर ताथका र
णाम प हणम ्| मा ाकाल हणं च ाधा यात्; तेन, दोषभेषजाद नाम प हणं बो ध यं
; य द वा काल हण एव दोषाद नामवरोधो या येयः||४४||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 77
78. Importance of Swasthavritta
(Regimen for prevention of diseases)
वषम व थवृ ानामेते रोगा तथाऽपरे|
जाय तेऽनातुर त मात ् व थवृ परो भवेत ्||४५||
Anutpattikar chikitsa (Preventive measures)
माधव थमे मा स नभ य थमे पुनः|
सह य थमे चैव हारये दोषस चयम ्||४६||
ि न धि व नशर राणामू व चाध च न यशः|
बि तकम ततः कु या न यकम [१] च बु धमान ्||४७||
यथा मं यथायो यमत ऊ व योजयेत्|
रसायना न स धा न वृ ययोगां च काल वत्||४८||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 78
79. Benefits
रोगा तथा न जाय ते कृ त थेषु धातुषु|
धातव चा भवध ते जरा मा यमुपै त च||४९||
व धरेष वकाराणामनु प ौ नद शतः|
नजाना मतरेषां तु पृथगेवोपदे यते||५०||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 79
80. Commentary
वषमे या द| अनातुरश देनातुयात ् ागेवानागताबाधेन व थपरेण भ वत य म त [२] श य त|
माधवो वैशाख त य थम चै ः, एवं नभ य य भा य थमः ावणः, तथा सह य य पौष य थमो
मागशीषः; एते च मासा चै ावणमागशीषा रोग भषि जतीये वमाने ( व.अ.८) शोधनाथ व यमाण ावृडा
यृतु मेण वस त ावृ शरद तगता भवि त|
ढबलसं कारेऽ प प यते-
“ ावृ शु नभौ ेयौ शरदूजसहौ पुनः| तप य च मधु चैव वस तः शोधनं त” ( स.अ.६) इ त, सु ुते
ऽ प ऋतुचया याये दोषोपचय कोपोपशमन न म मी श एव ऋतु मः प ठतः|
तेन, शोधनम भधीयमानं शोधनाथ ततु मेणैव या येयम ्| वस ताद नाम तमासेषु तु वमना य भधानं
स पूण कोपे भूते नहरणोपदेशाथ; थमेषु ह मासेषु फा गुनाषाढका तके षु कोपः कष ा तो न भव त,
चत य यस य कु पत या वल न य स य नहरणं न भवती त| अत एव क पलबलेऽ प प यते-
“मधौ सहे नभ स च मा स दोषान ् वाहयेत्| वमनै च वरेकै च न हैः सानुवासनैः” इ त| ह रच ेण तु
, सहश दोऽयमकारा तो मागशीषवचन त य सह य थमे का तके इ त या यातम ्| त मतानुसा रणा
वा भटेन चो तं-
“ ावणे का तके चै े मा स साधारणे मात ्| ी मवषा हम चतान ् वा वाद नाशु नहरेत्” (वा.सू.अ.३) इ
त| “का तके ावणे चै े मा स साधारणे मात ्| वषा दसि चतान ् दोषान ् मासा त रतान ् हरेत ्”-
इ य य तु लोक य के ना प प ठत या व धा वेषणे बु धमतां न यापारः|
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 80
81. Commentary
ऊ व चे त वमनेन, अध इ त वरेके ण, बि तकमश देना थापनानुवासने; एत च सव व
मना द यथायो यतया, न यथास येन; तेन वमनं मधौ धानं, सह य थमे वरेकः,
नभ य थमे बि त र त भव त| यथा मं यथानुपूव, यथायो यं य य य यु यते; एत च
पूवण वमना दना, उ रेण च रसायना द योजये द यनेन यो यम ्|
स धानी त टफला न|
रोगा तथा न जाय त इ त वमनाद नाचरतः; धातव चा भवध त इ त रसायनवृ ययोगा
नुपयोजयत इ त योजनीयम ्| नजाना म त छेदः| इतरेषा म याग तूनाम्|
आग तव चेह भूत वषवाता दज या तथा मानसा चा भ ेताः; येनैत वतयम य भधाया
ऽऽग तूनामनु प ा व या युपसंहारमाग तुक वेनैव क र य त||४५-५०||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 81
82. Causes and management of Agantu
roga (exogenous diseases)-
Prajnaparadha
ये भूत वषवा वि नस हारा दस भवाः|
नृणामाग तवो रोगाः ा ते वपरा य त||५१||
ये भूते या द| भूताः पशाचादयः, आ द हणात ् पातब धनाद नां हणम ्|
ा बु ध तदपराधोऽ ानदु ाने, एत मूला चैते भूता भष गादय ई यादय च|
य य प च नजा अ प ापराधमूला एव; यदु तं-
“ ापराधा य हतानथान् प च नषेवते” (सू.अ.२८) इ त, तथाऽ प
ते ाधा यात् ापराधज नतबा यवाता द भोजना दज य वेन
तथाऽ तरा वाता दज य वेन पृथ वेनो य ते [१] ||५१-५२||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 82
84. Management of Agantu roga (Prevention
and management of exogenous diseases)
यागः ापराधाना मि योपशमः मृ तः|
देशकाला म व ानं स वृ यानुवतनम ्||५३||
आग तूनामनु प ावेष माग नद शतः|
ा ः ागेव तत् कु या धतं व या यदा मनः||५४||
आग तुमानसप रहारे [१] हेतुमाह-
याग इ या द| इि योपशमः इि याणां व वषयेऽल पट वं,
मृ तः पु ाद नां वन वर व वभावा यनु मरणं; यदु तम ्-
“ मृ वा वभावं भावानां मरन ् दुःखा वमु यते” (शा.अ.१); एत च वयं मानसरोग तघा
तकम ्| देश ाना छू यगृहाट युपसगगृह तदेशवजना द भव त, काल ानात् पौणमा या दव य
माणभूता य भघातकाला दवजनम ् [२] ,
आ म ानात् वशि तपयालोचनया चरतो बलवदि नघाता दप रवजना द या येयम ्|
स वृ मि योप मणीये व यमाणम ्| ागेवे त अनु प ने वेव रोगेषु||५३-५४||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 84
85. Importance of aptopadesha (authoritative
statements) and pratipatti (timely decision)
आ तोपदेश ानं [१] तप च कारणम ्|
वकाराणामनु प ावु प नानां च शा तये||५५||
अथ कं हत म याह-
आ तोपदेश इ या द| आ ता ानव तो राग वेषर हताः पु षाः, य व य त-
“रज तमो यां नमु ताः” (सू.अ.११) इ या द; तप प द टाथ य स यगवबोधः;
एत वयं कारणं वकाराणामनु प ौ हेतुवजनेन, उ प नानां च शा तये कारणं ति च क
सानु ठानेने यथः||५५||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 85
86. Varjya purusha (Characters of bad
companions to be avoided)
पापवृ वचःस वाः सूचकाः कलह याः|
मम पहा सनो लु धाः परवृ ध वषः शठाः||५६||
परापवादरतय चपला रपुसे वनः|
नघृणा य तधमाणः प रव या नराधमाः||५७||
आ तोपदेश हणाथमना तान् व यान् पापवृ े या दना, से यां चा तान् बु धी या दना
दशय त| वृ ं चेि टतं शर र यापारः, स वं मनः; एषां पाप वं पापहेतु वात ्| शठाः ू राः| न
घृणा न कृ पाः|
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 86
87. Characters of good companions (to be
followed)
बु ध व यावयःशीलधैय मृ तसमा ध भः|
वृ धोपसे वनो वृ धाः वभाव ा गत यथाः||५८||
सुमुखाः सवभूतानां शा ताः शं सत ताः|
से याः स मागव तारः पु य वणदशनाः||५९||
बु या द भवृ धाः भूत श तबु या दयु ता इ यथः| गत यथा गतशोकादय इ यथः|
सुमुखाः स नमुखाः| शं सत ताः क थत ताः [२] ||५६-५९||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 87
88. Important measures to be followed for
complete wellness
आहाराचारचे टासु सुखाथ े य चेह च|
परं य नमा त ठे बु धमान ् हतसेवने||६०||
आहाराचारचे टाि व त नधारणे स तमी, तेनाहाराचारचे टानां म ये य धतं त य सेवने
य नमा त ठे द त फल त; आचारः शा व हतमनु ठानम ्||६०||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 88
89. Guidelines for consumption
of dadhi (curd) and hazards of improper
consumption
न न तं द ध भु जीत न चा यघृतशकरम्|
नामु गयूषं ना ौ ं नो णं नामलकै वना [१] ||६१||
वरासृि प वीसपकु ठपा वामय मान ्|
ा नुया कामलां चो ां व धं ह वा द ध यः||६२||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 89
90. Commentary
द नोऽनेक कार न ष ध वा द मा ोदाहरणाथ द धभोजन व धमाह- न न त म या द|
अ न न त म य नो ण म य च नकारः यया स ब यते, तेन न श उ णं द ध
सवथैव न से यम ्|
अघृतशकर म यादौ च नषेधो नञा स ब यते, तेनोभय तषेधात् सशकरं भु जीते या द
वा याथ भव त|
तेन घृताद नां म येऽ यतमस ब धेना प द युपयो यं भव त|
न न त म या दव दहा प नकार य यास ब धे मु गसूपस हत या यघृतशकर वम
येव द न इ यनुपादेय वं यात्| जतूकण-
ना प घृताद नां म लतानामयोगा द यसे यमु तम ्| यदु तं-
“ना नीया द ध न तमु णं वा न घृतमधुशकरामु गामलकै वना वा” इ त||६१-६२||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 90
91. Summary
त लोकाः-
वेगा वेगसमु था च रोगा तेषां च भेषजम ्|
येषां वेगा वधाया च यदथ य धता हतम ्||६३||
उ चते चा हते व य से ये चानु चते मः|
यथा कृ त चाहारो मलायनगदौषधम ्||६४||
भ व यतामनु प ौ रोगाणामौषधं च यत्|
व याः से या च पु षा धीमताऽऽ मसुखा थना||६५||
व धना द ध से यं च येन य मा द जः|
नवेगा धारणेऽ याये सवमेवावद मु नः||६६||
अ यायाथस हे हता हत म त से यासे यं यायामहा या द| भ व यतामनु प ौ भेषज
म त माधव थमे मासी या दनो प नानां च शा तय इ य तेन||६३-६६||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 91
92. Important principles to remember
The human body produces natural urges at regular intervals to cleanse the
body systems and remove metabolic toxins. Thus, the normal mechanism of
natural urge is important for preservation of health.
Natural urges should not be suppressed in order to preserve overall health.
Negative physical, verbal and psychic activities should be restrained.
The persons with equal proportion of vata, pitta and kapha in
their prakriti (basic body constitution) i.e. equilibrium of dosha are always
healthy. The persons with dis-equilibrium of dosha always suffer from
diseases.
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 92
93. Important principles to remember
Body purification therapies, rejuvenation and aphrodisiac
therapies should be followed at proper time to prevent
diseases and aging.
Optimum amount of physical exercise is important for
maintenance of physical strength.
One shall follow daily routine and lifestyle as per his own
psychic and somatic constitution.
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 93
94. Take home message
Observe the factors on yourself
Observe the factors in the society, cultural and
social studies
Observe and diagnose the conditions
Treat the conditions
Guide the patient to observe good habits
Play significant role in making healthy society
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 94