SlideShare a Scribd company logo
Na Vegandharaniya
Adhyaya
Prof.Dr. Yogesh S. Deole
M.D. Ph.D.(Ayurveda)
Project Co-Ordinator
www.charaksamhita.com
Charak Samhita Research, Training
and Skill Development Centre
Professor, Kayachikitsa
Adhikarana (Context)
Charak Samhita
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 2
Section/Chapter Sutra Sthana Chapter 7
Tetrad/Sub-section Swastha Chatushka
Preceding Chapter Tasyashiteeya Adhyaya
Succeeding Chapter Indriyopakramaniya
Adhyaya
Importance of this chapter - Mind set
about this chapter
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 3
Naveganadharaniya Adhyaya
 Adharaniya vega (Non-suppressible urges),
consequences of suppression and their
management
 Dharaniya vega- Restraint of psychological urges
(suppressible urges)
 Vyayama (exercise)
 Padamshika krama (Sequence to adopt good
habits and discard bad habits)
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 4
Naveganadharaniya Adhyaya
 Details of doshanushayi deha prakriti (dosha dominant
body constitution)
 Malayana (channels of excretion)
 Importance of Swasthavritta (Regimen for prevention of
diseases)
 Causes and management of Agantu roga (exogenous
diseases)
 Guidelines for consumption of dadhi (curd) and hazards of
improper consumption
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 5
Special issue on Adharaniya Vega 1994
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 6
Cross links of chapter
 Cha.Sutra Sthana 19 – Ashtodariya Adhyaya
 Cha. Sutra Sthana 17 – Kiyanta Shiraseeya
Adhyaya
 Cha. Sharira Sthana 1 - Katidhapurusha Sharira
 Cha. Chikitsa Sthana – 26 – Trimarmiya Chikitsa
 Cha. Siddhi Sthana – 10 -Trimarmiya Siddhi
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 7
Key words
 Vega, Mano vikara, Prajnaparadha, Vyayama, Aagantu
vyadhi, Prakriti, Padanshika Krama, Apunarbhava
 Natural urges, non suppressible urges, controlled urges,
intellectual errors, endogenous diseases, exogenous
diseases, habit formation, preventive measures,
guidelines for preservation of health, exercise, body
constitution, diseases
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 8
Vega
 वेगः वृ यु मुख वं मू पुर षाद नाम्| (Chakrapani)
 य ोपारो पतकोशांशःक प ुमःवेगः, पुं, ( वज + घञ् ।) वाहः । त प यायः । ओघः
२ वेणी ३ धारा ४ । इ त हेमच ः ॥ जवः । त प याथः । रंहः २ तरः ३ रयः ४
यदः ५ । इ यमरः ॥ (यथा, मनौ । ५ । १०८ । “मृ ोयैः शु यते शो यं नद वेगेन
शु य त ॥”) महाकालफलम ् । इ त मे दनी ॥ रेतः । इ त हेमच ः ॥
 अमरकोशःवेग पुं।अ व छेदेन_जला द वृ ःसमानाथक: वाह, वृ ,वेग3।3।20।2।2
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 9
 श दसागरःवेग¦ m. (-गः)1. Speed, dispatch, velocity.
 2. Impetus, momentum.
 3. Stream, current.
 4. Sudden impulse, transition of mind, as from passion to apathy, &c.
 5. Determination, promptitude, energy, that effect of mind which is
considered as the source of action.
 6. Pleasure, delight.
 7. Love, the sentiment or passion.
 8. External indication of any internal effect, proceeding from passion, medi-
cine, poison, &c, as convulsion, horripilation, sweat, &c.
 9. Expulsion or evacuation of the natural excretions.
 10. Semen virile.
 11. The flight of an arrow.
 12. The fruit of a kind of mango. E. वज् to tremble, &c., aff. घञ् |
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 10
 Apte वेगः [vēgḥ], [ वज्-घञ्] Impulse, impetus.Speed, velocity,
rapidity.Agitation.Impetuosity, violence, force. A stream, current;
 Energy, activity, determination. Power, strength;
 Circulation, working, effect (as of poison);
 Haste, rashness, sudden impulse;
 Love, passion.
 The external manifestation of an internal emotion. Delight, pleasure.
 Evacuation of the feces;
 Semen virile. Pleasure, delight. Attack, paroxysm (of a disease);
 blast caused by speed;
 a strong or violent wind.
 sudden arresting of velocity, check of speed. obstruction of excretion,
constipation
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 11
 B. Monier-Williams वेग m. (fr. वज्)violent agitation , shock , jerk AV. R.वेग
m. a stream , flood , current (of water , tears etc. ) AV. S3vetUp. MBh.
etc.वेग m. rush , dash , impetus , momentum , onset MBh. BhP.वेग m.
impetuosity , vehemence , haste , speed , rapidity , quickness , velocity(
वेगा वेगं-गम्, to go from speed to speed , increase one's speed) MBh. Ka1v.
etc.वेग m. the flight (of an arrow) Kir.वेग m. outbreak , outburst (of
passion) , excitement , agitation , emotion ib.वेग m. attack , paroxysm (of a
disease) Sus3r.वेग m. circulation , working , effect (of poison ; in Sus3r.
seven stages or symptoms are mentioned) Ya1jn5. Ka1v. etc.वेग m. expulsion
of the feces Sus3r.वेग m. semen virile L.वेग m. impetus Kan2. Sarvad.वेग m.
the fruit of Trichosanthes Palmata L.वेग m. N. of a class of evil demons
Hariv.
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 12
Vega
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 13
1.च. सू. ७ / २०, च. सू. ७ / २५, च. सू. ७ / २८, च. सू. ७ / ६३, च. सू. ८ / १९,
च. सू. ११ / ३९, च. सू. १४ / ४३
8.च. सू. १५ / १२, च. सू. १५ / १५, च. सू. १६ / ५, च. सू. १७ / १६, च. सू. १७
/ ९२, च. सू. १८ / ६, च. सू. २१ / ११
15.च. सू. २१ / ४८, च. सू. २४ / ९, च. सू. २४ / २४, च. सू. २५ / ४०, च. सू. ३०
/ २४,
16.च. न. १ / १९, च. न. ४ / २१, च. न. ४ / ३६, च. न. ४ / ३७, च. न. ७
/ ४,
17.च. व. २ / ८, च. व. २ / १२, च. व. ३ / ७, च. व. ३ / ३८, च. व. ६ / ५,
च. व. ८ / ९४,
18.च. शा. ५ / १२, च. शा. ८ / ३०,
19.च. इ. ५ / १८
34.च. च. २/१ / १४, च. च. २/१ / ४७, च. च. २/३ / १९, च. च. ३ / ४०, च. च. ३ /
४१, च. च. ३ / ७०
40.च. च. ३ / ७६, च. च. ३ / ८७, च. च. ३ / ३२३, च. च. ३ / ३२६, च. च. ३ / ३२८,
च. च. ४ / ५
46.च. च. ४ / १४, च. च. ४ / २२, च. च. ५ / ४, च. च. ५ / ९, च. च. ५ / १८, च. च.
८ / १३
52.च. च. ८ / २०, च. च. ८ / २१, च. च. ८ / १६४, च. च. ९ / ११, च. च. १० / १३
57.च. च. १३ / १३, च. च. १३ / ५६, च. च. १४ / ९, च. च. १४ / ३५, च. च. १५ / ५९
62.च. च. १६ / १२५, च. च. १७ / ५६, च. च. १८ / १०, च. च. १८ / १३, च. च. १८ /
२४, च. च. १९ / ८
68.च. च. २० / १०, च. च. २३ / ७, च. च. २३ / ४२, च. च. २४ / ९, च. च. २७ / ९, च.
च. २८ / १७
74.च. च. २९ / १०, च. च. २९ / २२, च. च. ३० / १४४, च. च. ३० / २२३, च. च. ३० /
२३३, च. च. ३० / ३०३
80.च. क. १ / १४, च. क. १२ / ५१, च. क. १२ / ५६
83.च. स. १ / ५४, च. स. २ / १२, च. स. ५ / ८, च. स. ६ / १५, च. स. ७ / ३२, च. स.
९ / ५३, च. स. ९ / ७४
90.च. स. ११ / ३०, च. स. ११ / ३१
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 14
नवेगा धारणीयम यायं
 अथातो नवेगा धारणीयम यायं या या यामः||१||
इ त ह माह भगवाना ेयः||२||
 पूवा याया यां व थ हत आहारः ाधा येनो तः,
 त य चाहार य व थ हत वमाहारपाकजमू पुर षाणाम वधा रतवेगानां ब हगमने स त
भवती त मू ा दवेगा वधारणोपदेशकं न वेगा धारणीयमाह|
 इहा प नवेगधारणश द याभावा मा ा शतीयवत् पयायश देन स ा बो ध या||१-२||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 15
Natural non suppressible urges
 न वेगान् धारये धीमा जातान् मू पुर षयोः|
न रेतसो न वात य न छ याः [१] वथोन च||३||
नो गार य न जृ भाया न वेगान् ुि पपासयोः|
न बा प य न न ाया नः वास य मेण च||४||
 जाता न त जातमा ान्| वेगः वृ यु मुख वं मू पुर षाद नाम्|
 मू हणमादौ मू य पुर षा यपे या बहुवेग वात ्| मू पुर षयो र त ुि पपासयो र त च
समासकरणं ायशोऽनयोः सहो पाददशनाथम ्|
 त नषे यं नकारकरणं नषे यगौरवोपदशनाथम ्|
 नः वास य मेण चे त मो थ य नः वास या वधाय वं दशय त, यतोऽन तरं
व य त “ म नः वासधारणात ्” इ त; सु ुतेऽ यु तं-
“ ा त य नः वास व न हेण ोग मू छ अथवाऽ प गु मः” (सू.उ.अ.५५) इ त||३-४||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 16
Urges
1. Urge of micturition
2. Defecation
3. Ejaculation
4. Passing flatus
5. Vomiting
6. Sneezing
7. Belching
8. Yawning
9. Hunger
10. Thirst
11. Tears
12. Sleep
13. Exertion induced
dyspnea
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 17
How vega occurs?
Utpatti (Dosha-Agni-Dhatu
vyapar) – physiology of formation
Sthiti (Ashaya)- Storage
Laya (Prerana-Nishkramana-
Utsarjana) Excretion, expulsion
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 18
OPD level considerations, history taking
and case studies
 Age of the patient : Children, Young age, Old age
 Gender: Male and female
 Occupation: Student, Housewife, corporate, labourer, office staff, security
guard, BPO worker, drivers, travellers, courier/postman
 Distance from office to home, Mode of transport
 Hierarchical position in office
 Timings of duty, compulsions, performance timelines, dead lines
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 19
Case studies
 Any student of 5th class to 10th class who leaves home at 6.00 AM,
sleeps at 11.00 PM
 A middle class housewife with a family of two children, husband and
in laws
 An office clerk leaving in western part of Mumbai and travelling to
southern part for office duty
 A government servant working with politician, security guard,
policemen
 A controller of bus station, traffic police at high traffic area
 A bus driver, a train driver, a pilot
 A primary school teacher working in a remote school, taking
consequent classes
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 20
History of taking earlier medicines
Pro Anti
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 21
History of earlier medicines
Anti
 Anti-biotics
 Antacids -----Anti-histamines
 Anti-diarrhoea
 Antidepressants, anxiolytics
 Anti-diuretics
Pro
 Pro biotics
 Emetics
 Bowel cleansers
 Amphetamines, mood
elevators, sedatives
 Diuretics
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 22
General
pathogenesis
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 23
Pathophysiology and treatment
 Site : Organ, body part, system involved in the particular urge
 Dosha involved in it, type, field of action
 Target Receptors
 Planned treatment
 Behaviour therapy
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 24
Urge of micturition
 एतान् धारयतो जातान् वेगान् रोगा भवि त ये|
पृथ पृथि च क साथ ता मे नगदतः शृणु||५||
 बि तमेहनयोः शूलं मू कृ ं शरो जा [१] |
वनामो व णानाहः याि ल गं मू न हे||६||
 वेदावगाहना य गान् स पष चावपीडकम ् [२] |
मू े तहते कु याि वधं बि तकम च||७||
 य वेग वधारणे ये रोगा तेषां यि च कि सतं तद पव त य वात् करणागत वा च ूते-
बि तमेहनयो र या द| मेहनं श नः [८] | वनमनं शर र य वनामः|
 अवपीडको बहुमा योगः, मा ा धक वेन ह भेषजं दोषान् पीडयती त कृ वा; अ य ा यु
तम ्-“अवपीडकस प भः को णैघृततै लकै तथाऽ य गैः” इ त|
 वध म त न हानुवासनो रब या मकम ्|
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 25
Mutra vega
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 26
Defecation
 प वाशय शरःशूलं वातवच ऽ वतनम ् [३] |
पि डको वे टना मानं पुर षे या वधा रते||८||
 वेदा य गावगाहा च वतयो बि तकम च|
हतं तहते वच य नपानं मा थ च||९||
 पि डका जानुज घाम यमांस पि डका| वतयः फलवतयः| मा थ अनुलोमनम ्|
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 27
Mala vega
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 28
Ejaculation
 मे े वृषणयोः शूलम गमद द यथा|
भवेत ् तहते शु े वब धं मू मेव च||१०||
 त ा य गोऽवगाह च म दरा चरणायुधाः|
शा लः पयो न ह च श तं मैथुनमेव च||११||
 चरणायुधः कु कु टः|
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 29
Shukra vega
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 30
Passing flatus
 स गो [४] व मू वातानामा मानं वेदना लमः|
जठरे वातजा चा ये रोगाः युवात न हात्||१२||
 नेह वेद व ध त वतयो भोजना न च|
पाना न ब तय चैव श तं वातानुलोमनम ्||१३||
 जा जठर इ त स ब धः| ‘भोजना न’ ‘पाना न’ ‘ब तय’ इ त यं वातानुलोमनं श त
म त यो यम ्|
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 31
Adho vata vega
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 32
Vomiting
 क डूकोठा च य गशोथपा वामय वराः|
कु ठ लासवीसपा छ द न हजा गदाः||१४||
 भु वा छदनं धूमो ल घनं र तमो णम ्|
ा नपानं यायामो वरेक चा श यते||१५||
 कोठो वरट द टाकारः शोथः| य गः यामवण म डलं मुखे| लासः उ लेशः| अधाव
भेदः अधम तकवेदना|
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 33
Chhardi vega
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 34
Sneezing
 म या त भः शरःशूलम दताधावभेदकौ|
इि याणां च दौब यं वथोः या वधारणात ्||१६||
 त ो वज ुके ऽ य गः वेदो धूमः सनावनः|
हतं वात नमा यं च घृतं चौ रभि तकम ्||१७||
 आ यं खा यं भोजन म यथः| चकारात् वेदादयोऽ प वात ना इ त सूचय त|
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 35
Kshavathu vega
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 36
7. Belching
 ह का वासोऽ चः क पो वब धो दयोरसोः|
उ गार न हा ह काया तु यमौषधम ्||१८||
 य य प सु ुते मू ाद नां योदशानां वधारणा योदशोदावता अ भधीय ते,
 तथाऽपीहा टोदर ये मू पुर षवातशु व म वथु वघातजा एव परं षडुदावता अ भधात याः;
उ गारा द नरोधजानां वात नरोधज एवोदावतऽ तभावा भ ायात ्; य द वा मू ा द वघातज
एव वकारे चरकाचाय य उदावतस ाऽ भ ेता, ना य े त न वरोधः|
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 37
8. Yawning
 वनामा ेपस कोचाः सुि तः क पः वेपनम ्|
जृ भाया न हा सव वात नमौषधम ्||१९||
 मुहुमुहुर गानामा ेपणमा ेपः; पवणामाकु चनं स कोचः| सुि तः पशा ानम्|
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 38
9. Hunger
 का यदौब यवैव यम गमद ऽ च मः|
ु वेग न हा ि न धो णं लघु भोजनम्||२०||
 मणं मो येन च ि थत मवा मानं म यते|
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 39
Kshudha vega
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 40
10. Thirst
 क ठा यशोषो बा धय मः सादो द यथा|
पपासा न हा शीतं तपण म यते||२१||
 सादः अ गावसादः| तपयती त तपणम ्|
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 41
Trushna vega
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 42
11. Tears
 त यायोऽ रोग च ोग चा च मः|
बा प न हणा [७] व नो म यं याः कथाः||२२||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 43
Ashru vega
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 44
12. Sleep
 जृ भाऽ गमद त ा च शरोरोगोऽ गौरवम ्|
न ा वधारणा व नः संवाहना न च||२३||
 संवाहनं पा णना पादा द देशे सुखम भहननमु मदनं च||५-२५||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 45
Nidra vega
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 46
13. Exertion induced dyspnea
 गु म ोगस मोहाः म नः वासधारणात ्|
जाय ते त व ामो वात य च या हताः||२४||
 वेग न हजा रोगा य एते प रक तताः|
इ छं तेषामनु प ं वेगानेता न धारयेत ्||२५||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 47
Shrama shwasa
vega
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 48
Srotasa - Vega
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 49
Vega-Marma
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 50
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 51
Analysis
Analysis
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 52
Sthanik vayu
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 53
Hridroga
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 54
Vega Udirana
Roga
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 55
Dharaniya vega- Restraint of
psychological urges (suppressible urges)
 इमां तु धारये वेगान् हताथ [१] े य चेह च|
साहसानामश तानां मनोवा कायकमणाम ्||२६||
वेगानाम वधाय वेनो त वा लोभाद नाम प वेगा अ वधायाः यु र याह- इमांि व या द|
 े य ज मा तरे| इहे त इह ज म न|
 सहसा आ मशि तमनालो य यत इ त साहसं, त ु गजा भमुखधावना द|
 अश तानाम ् अ श तानाम न टफलाना म त यावत ्|
 मनोवा कायकमणा म य कमश दो यापारवचनः||२६||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 56
Manasika vega (Psychological urges)
 लोभशोकभय ोधमानवेगान् वधारयेत ्|
नैल ये या तरागाणाम भ याया च बु धमान ्||२७||
 अश तं मनसः कम दशय त- लोभे या द|
 लोभः वषयेऽनु चता ाथना,
 शोकः पु ा द वनाशजं दै यम ्,
 भयम ् अपकारकानुस धानजं दै यम ्,
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 57
Manasika vega (Psychological urges)
 ोधः वेषो येन व लत मवा मानं म यते,
 मानः सदस गुणा यारोपेणा म यु कष ययः|
 जुगुि सतगोपने छा ल जा, तदभावो नैल यं;
 समाने ये परस ब ध तषेधे छा ई या;
 अ तराग उ चत एव वषये पुनः पुनः वतने छा|
 अ भ या मनसा परा भ ोह च तनं, य द वा पर य वषये पृहा||२७||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 58
Vachika vega (Verbal urges)
 प ष या तमा य सूचक यानृत य च|
वा य याकालयु त य धारये वेगमुि थतम ्||२८||
 अश तं वचनकमाह- प ष ये या द|
 प षं परो वेजकं वचनम्|
 अ तमा ं बहु|
 सूचकं परा न टजनका भधायकम ् |
 अनृतम ् अपाथकम ्|
 अकालयु तम ् अ तावागतम ्||२८||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 59
Kayika vega (Physical urges)
 देह वृ या का च व यते परपीडया|
ीभोग तेय हंसा या त यावेगाि वधारयेत ्||२९||
 अश तं देहकमाह- देहे या द|
 परपीडया परपीडा न म म यथः|
 ीभोगः पर ीभोगः,
 तेयं पर य हणं,
 हंसा व धर हता ा णपीडा;
 आ द हणा गुवा य भमुखपाद सारणा द गृ यते||२९||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 60
Importance of this restraint
 पु यश दो वपाप वा मनोवा कायकमणाम ्|
धमाथकामान् पु षः सुखी भु ते चनो त च||३०||
 एवं कृ ते य भव त त दशय त- पु ये या द|
 पु यः पावनः श दो य यासौ पु यश दः|
 भु ते चनो त चे त उ प नाद वरोधतः फलोपयोगेन [१] भु ते; चनो त चो पादय त
चापरा न यथः||३०||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 61
Vyayama (exercise)
Definition
 शर रचे टा या चे टा थैयाथा बलव धनी|
देह यायामस याता मा या तां समाचरेत्||३१||
 अ वधाय वृ ी मू ाद न ् वधाय वृ ीन ् साहसाद ं च दश य वा वधाया वधाय वृ ं यायाममा
ह-
शर रे या द| देह य यायामो देह यायामः, देह हणा मनो यायामं च तना द नराकरो त;
स याता
सि ता|
 या च इ टा अ भ ेता, एतेन भारहरणा याऽ न टा कायवशात् यमाणा चे टा नर यते, च
मण पा तु या ा यते|
 थैय ि थरता शर र य, तदथा| मा या अनपा यप रमाणेन; एतावती चेयं शर रचे टा मा ाव
ती याव या लाघवादयो व यमाणा भवि त, चे टा तयोगव यमाणा च म मादयो [१] न भव
ि त| सु ुतेऽ यु तं-
“य ु च मणं ना तदेहपीडाकरं भवेत्| तदायुबलमेधाि न द मि यबोधनम ्” (सु. च.अ.२४)
इ त||३१||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 62
Benefits of vyayama (exercise) and harmful
effects of excess exercise
 लाघवं कमसाम य थैय दुःखस ह णुता [१] |
दोष योऽि नवृ ध च यायामादुपजायते||३२||
मः लमः य तृ णा र त प ं तामकः|
अ त यायामतः कासो वर छ द च जायते||३३||
 यथो त यायामगुणानाह लाघव म या द|
 दोष योऽ ले म योऽ भ ेतः; य द वाऽि नकतृ वेन दोष योऽ प| उ तं ह-
“शम कोपौ दोषाणां सवषामि नसं तौ” इ त|
 यायामा त वृ दोषमाह- म इ या द| लम इह मन-इि य ला नः|
 यो धातु यः| तमक एव तामकः वास वशेषः||३२-३३||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 63
Indications to stop vyayama (exercise)
 ( वेदागमः वासवृ धगा ाणां लाघवं तथा|
दया युपरोध च इ त यायामल णम ्||१||)|
 Cardiac tolerance
 TMT
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 64
Activities to be done in appropriate measures
only
 यायामहा यभा या व ा यधम जागरान्|
नो चतान प सेवेत बु धमान तमा या||३४||
 इदानीं यायामतु य वेना यान य तमा वेन नषे धुमाह-
यायामे या द| य य य त यायामो न ष ध तथाऽपीह पुनर भधीयते
 अ तभा या द व प त दोष म लमा द ा यथ; य द वा पूवमन य त यायामा तसेवा
न ष धा,
 इह तु अ य त या प नषेधः| यदाह- नो चतान प; उ चतान य य तानपी यथः|
 अ पश दादन य तानां नतरां नषेधो ल यते| भाषणं भा यम ्, अ वश देना वगमनं,
 ा यधम मैथुनम ्||३४||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 65
Consequences of improper vyayama
(exercise) and contra-indications
 एतानेवं वधां चा यान् योऽ तमा ं नषेवते|
गजं संह इवाकषन् सहसा स वन य त||३५||
(अ त यवायभारा वकम भ चा तक शताः |
ोधशोकभयायासैः ा ता ये चा प मानवाः||१||
बालवृ ध वाता च ये चो चैबहुभाषकाः|
ते वजयेयु यायामं ु धता तृ षता च ये||२||)|
 एवंश देन गु भारहरणदप शलाचालना द गृ यते|
 संहः कल व प माणः वबलो ेका गजं कषन् पाटयन ् वदेहानु चत यायामात ्
 प चा वात ोभेण वप यते,
 तेनायं टा तः स गताथः; य द वा संहोऽ टापदोऽ भ ेतः, स च कल गजं यापा य
पृ ठे प त, तत त कोथा वप यते, तेन टा तो या येयः||३५||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 66
Padamshika krama (Sequence to adopt
good habits and discard bad habits)
 उ चताद हता धीमान ् मशो वरमे नरः|
हतं मेण सेवेत म चा ोप द यते||३६||
ेपापचये ता यां मः पादां शको भवेत ्|
एका तरं तत चो व य तरं य तरं तथा||३७||
 हत य सेवनम हत य प र यागः कत य इ त पूवमु तं, त च हतसेवनम हतप रवजनं चा
मेण यमाणम माच रत यायामा दवत् यवायकरं परं भव त, अत त ममाह-
उ चता द या द| उ चतात् अ य तात्| मशो व यमाणेन मेण| हतम ् अन य त हतम ्|
कोऽसौ म इ याह-
म चे या द| ेपो हत य, अपचयोऽ हत य, ता यां हता हता याम्| पादः चतुथ भागः,
त ूप ऽशः पादांशः, तेन कृ तः मः पादां शकः; अ ये तु पाद यांशः पादांश इ त षोडशं भागं
वणयि त [१] | स च हता हतयोयुगप ेपापचये पादां शकः मः, थममेका तरमेकाहम
तरा कृ वे यथः; ततः थम हतपाद ेपा हतपादापचया यासादू व वतीयपाद ेपापचये
य तरं यहम तर कृ य मो भवेत ्; तथा वतीयपादा यासादू व तृतीयपाद ेपापचये
यहम तर कृ य मो भवेत्; चतुथपाद ेपापचये तु काल नयमो नाि त, अत ऊ व ेपाप
चयाभावा चतु पादस पूण य प य यानव धसे य वात ्| अयं प डाथः-
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 67
Protocol
 अप या यवकादयोऽ य ता ते या याः, र तशा यादयः प या अन य ता ते से याः;
त थम दने यवकपाद यं र तशाल नामेकः पादः [२] ; वतीये दवसे वौ प य य
पादौ वावप य य, एवं तृतीये, एवं वतीयपादा यासो य तरो भव त; चतुथ यः
पादाः प य य एकोऽप य य, एवं प चमे ष ठे च, एवं तृतीयपादा यास य तरो भव
त; स त दन भृ त तु चतु पादप या यासः| य द [३] वाऽ तरश दो यव धवचनः, तथा
श दा चतुर तर म त च ल यते; तेनायमथः-
थमे दवसेऽप यपाद यं प य यैकः पादः, वतीये सवमप यं, तृतीये वौ प य य
वावप य य, एवं चतुथ; प चमे तु दने प य य भाग एक योऽप य य, एवं य
तर कृ तौ भवतः; ष ठे प यभाग यमप यभाग एकः, एवं स तमेऽ टमे च; ततो नवमे
भाग वयं प य य चाप य य च, एवं ी यहा य तर कृ ता न भवि त; ततो दशमे सव
प यम ्, एवमेकादशे वादशे योदशे च, चतुदशे तु प यभाग यमेकोऽप यभागः; एवं च
तुर तरता तथाश दसू चता भव त; प चदशाहात ् भृ त स पूणप यतैव||३६-३७||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 68
Sequence to withdraw and adopt
 मेणाप चता दोषाः मेणोप चता गुणाः|
स तो या यपुनभावम क या भवि त च||३८||
 एवं कृ ते कं या द याह-
मेणे या द| मेणे त मेणैव| दोषा इ त दोषजनका य य ता यप या न| गुणा इ त
गुणजनका न प या न| अपुनभावं याि त दोषा इ त स ब धः|
 अ मेण तु सहसाऽप य यागे दोषा भव येव| यदु तम ्-
“असा यजा ह रोगाः युः सहसा यागशीलनात ्” (वा.सू.अ.३) इ त|
 अ क या अ चा या भवि त गुणा इ त स ब धः|
 प यम प यन य तं सहसोपयु यमानम यि नवधाद जनय त||३८||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 69
Details of doshanushayi deha prakriti
(dosha dominant body constitution)
 सम प ा नलकफाः के च गभा द मानवाः|
य ते वातलाः के चि प लाः ले मला तथा||३९||
तेषामनातुराः पूव वातला याः सदातुराः|
दोषानुश यता येषां देह कृ त यते||४०||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 70
Commentary
 इह व थ हतं सामा येनैव र तशा या द तपा दतं, व थ च कृ तभेदेन नाना कारः, अ
त तेषां हतम प [१] नाना कारमेव, तेन त तपादनाथ कृ तभेदमेव तावदाह-
सम प ा नले या द| समा अवैका रकमानावि थताः प ा नलकफा य य स तथा|
 गभा द गभाधाना द, शु शो णतजीवस मू छनाद त यावत् [२] |
 वातला वात धानाः, एवं प लाः ले मला च| सव गभाद त यो यम ्|
 अ प हणमादौ छ दोऽनुरोधात ्, य द वा प समान य व नेग रव दशनाथ; य द वा कृ
यार भे वात या ाधा य यापनाथ, वात कृ त ह सव यवरो भव त| इह च येकदोष कृ
त हणेनैव व व कृ तर प ा यः, संयोग य संयो गनामा तर यक वात ्, नदान इव वाता
द वरा भधानेन व वज वरा भधानं, तेन रोग भषि जतीयो ता व वजा अ प त ः कृ
तयो गृह ता भवि त; अ ये तु वतीयके च हणा था ध येन त हणं वणयि त| तेषा
म त समवात प ले म कृ याद नां च म ये|
 पूव इ त सम कृ तयः|
 सदातुरा इ त व थ यवहारभाजोऽ प फु टता ग व वषमाि न वा दयु ता य मा द यथः|
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 71
Commentary
 व था अ येते क मा ो गण इ याह- दोषानुश यते या द|
 दोषानुश यता उ बणवाता दभा वताऽ य भचा रणी त यावत ्|
 देह कृ तः देह वा य म त यावत ्| एतेनैतेषां वातलाद नां मु यं वा यं नाि त, कं
त ह उपचार व था एत इ त दशय त| ननु, गभाद यनेन शु शो णतजीवानां संसग य
थाभूता वातादयः समा वकृ ता वा तथाभूतैव कृ तभव त, सा च कृ तयाव जीवमनुव
तते र टं वना, यदु तं सु ुते-
“ कोपो वाऽ यभावो वा यो वा नोपजायते| कृ तीनां वभावेन, जायते तु गतायु ष”
(सु.शा. अ. ४) इ त;
 त यदा सम कृ तेवात कृ तेवाऽऽ ेपका दवात वकारो भव त, तदा वात य कृ तभूत या
ध यं भव येव; यदा च वात कृ तेः प वकारो भव त, तदा वात कृ तेर यथाभावः प
कृ त वं भव त; यदा तु सम कृ तेर यतरदोष यो भव त ाकृ त वकमहा नल ण तदाऽ
सौ कृ त यो भव त; यदु तं दोष यल णे-
“कमणः ाकृ ता धा नवृ धवाऽ प वरो धनाम ्” (सू. अ.१८) इ त|
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 72
Commentary
 अ ो यते-
कृ तसमानरोगो प ौ न कृ तभूत य वृ धः, कं त ह हे व तरज नत य वातादे त
वकारका र वं [३] , कृ तभूत तु दोष त ोपदशको भव त, यदु तं-
“कालदू य कृ त भद ष तु यो ह स ततम ्| न यनीकः कु ते त मा ेयः सुदुःसहः
” ( च. अ.३) इ त; वात कृ ते तु प वकारो प ौ वातः कृ तभूत तथैव करचरण फु ट
ना दकं कु व ना ते, न त याग तुना प वकारेण कि चत ् यते; वाताद नां तु वमा
नात् यः ाकृ तकमहा नल णो न शु शो णतसंसगकालज य कृ तभूत य दोष य बी
जभूत य यमावहती त न कृ तभूतदोष यः; य द वा, कृ तेः कोपा यथाभाव या न
भव ती त कृ त वेने त ूमः; तेन सम कृ तवात कृ तन भव त, वात कृ तः प कृ
तन भव त सम कृ तवा; वकाराव था तु ह ना धकवात वा दल णा भवती यथः| नच
वा यं- कृ तभूतानां वाताद नां दूषणा मकानां कथं न शर रबाधक वं, सहजात वेन [४]
तथा वध वनाशक वकाराकतृ वात ्;
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 73
Commentary
 यदु तं सु ुते-
“ वषजातो यथा क टो वषेण न वप यते| त व कृ त भदह त जात वा न बा यते”
(सु.शा. अ.४) इ त; न बा यते ना तबा यत इ त बो ध यं, वाता द कृ ते न यवाता द व
कारगृह त वात ्| तदु त मह “वातला याः सदातुराः” इ त| उ तं चा ववै यके -
“सवान् ाणभृतो हि त नूनं कायगतं वषम ्| अि मं चा प समु प ना य ते कृ मयो
यथा|| तथा च वषमो दोषः कृ तं ना तबाधते” इ त| नच वातादयो वृ धाः शु शो णत
संसग यथा दु ट वा वात वकारव तं गभ कु वि त तथा गभजनक वमेव शु शो णतयोः
क मा न न न ती त वा यं, वाता द कोपाणामेव ह नम यो मानां नानाशि त वात ्;
बला वातादयो वनाशयि त, ह ना तु वकृ तमा ं जनयि त||३९-४०||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 74
Preservation of health and equilibrium
 वपर तगुण तेषां व थवृ े व ध हतः|
समसवरसं सा यं समधातोः श यते||४१||
 तेषा म त सदातुराणां वातलाद नाम्| वपर तगुणो वाता दगतरौ या द वपर त नेहा दगुण
[१] इ यथः| समाः सव रसा य त था; सम वं चेहानु प वम भ ेतं, नतु तु यमान वं;
न ह व थभोजने यावा मधुर उपयु यते, ताव मानाः क वादयोऽपी त; य द वा समश
दोऽ व धवचनः, तेनोपो दकाम या द तपादनीय व धरसविजतं सवरस म यथः| एवं
च कृ यपे ः समधातुं त सवरसोपयोगः ऋतु व हतेन त मा ुषारसमये ि न धा ल
लवणान् रसान् (सू. अ.६) इ या दना वशेष वधानेन यु तः सन ् सवरसमेवा ललवणरसो
कटं [२] भोजनं हेम ते फल त; वात कृ ते तु कटु त तकषायविजतं भूतमधुरा ललवण
भोजनं [३] हेम ते भव त; एवम य ा प देह कृ यृतु वभावपयालोचनयाऽनुगुणं [४] तकणी
यम ्| यदु तं वा भटेन-
“ न यं सवरसा यासः व वा ध यमृतावृतौ” (वा.सू.अ.३) इ त||४१||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 75
Malayana (channels of excretion)
 वे अधः स त शर स खा न वेदमुखा न [१] च|
मलायना न बा य ते दु टैमा ा धकै मलैः||४२||
मलवृ धं गु तया लाघवा मलस यम ्|
मलायनानां बु येत स गो सगादतीव च||४३||
 वा यो प कारणम भधाय वा य तब धकदोषस चय नहरणम भधातुं दोषस चय य ल
णा येव ताव व तुमाह- वे अध इ या द| वे गुद ल गे| खा न छ ा ण [२] |
 स त शरसी त वे ो े, वौ नासापुटौ, वे अ णी, मुखं च; वेदमुखानी त लोमकू पा न;
एता न सवा ण मल यायना न| दु टै र त गोबल वद यायेन ीणैः, मा ा धकै र त वृ धैः; ये
नो र यवृ योर प ल णं वद त|
 मलवृ धं गु तया मलायनगु तये यथः, लाघवा मलायनानां स यं मल य वमानाद प
य म यथः; य द वा दु टै र त मा ा धकै र य य वशेषणम ्, एवं स त लाघवा मलस य म
त कृ त था लाघवा मल य म य धक य मल य यं कृ त थ व म यथ या येयः|
 स गो सगादतीव चे त अतीवस गाद वृ ेमल यम ्, अतीवो सगा मलवृ धं जानीया द यथः||
४२-४३||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 76
Factors to be considered in treatment
 तान् दोष ल गैरा द य याधीन् सा यानुपाचरेत्|
या धहेतु त व वैमा ाकालौ वचारयन्||४४||
 ता न त मलवृ ध या मकान ् मलवृ ध यज नता न त यावत ्, दोषाणां वाताद नां,
 ल गैः यवृ धस ब धैः, आ द य बु वा, ये सा या तानुपाचरेत ्| या ध त व वैः
या ध यनीकै ः, हेतु त व वैः हेतु यनीकै ः; त व वश देन च वपर ताथका र
णाम प हणम ्| मा ाकाल हणं च ाधा यात्; तेन, दोषभेषजाद नाम प हणं बो ध यं
; य द वा काल हण एव दोषाद नामवरोधो या येयः||४४||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 77
Importance of Swasthavritta
(Regimen for prevention of diseases)
 वषम व थवृ ानामेते रोगा तथाऽपरे|
जाय तेऽनातुर त मात ् व थवृ परो भवेत ्||४५||
Anutpattikar chikitsa (Preventive measures)
 माधव थमे मा स नभ य थमे पुनः|
सह य थमे चैव हारये दोषस चयम ्||४६||
ि न धि व नशर राणामू व चाध च न यशः|
बि तकम ततः कु या न यकम [१] च बु धमान ्||४७||

यथा मं यथायो यमत ऊ व योजयेत्|
रसायना न स धा न वृ ययोगां च काल वत्||४८||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 78
Benefits
 रोगा तथा न जाय ते कृ त थेषु धातुषु|
धातव चा भवध ते जरा मा यमुपै त च||४९||
व धरेष वकाराणामनु प ौ नद शतः|
नजाना मतरेषां तु पृथगेवोपदे यते||५०||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 79
Commentary
 वषमे या द| अनातुरश देनातुयात ् ागेवानागताबाधेन व थपरेण भ वत य म त [२] श य त|
 माधवो वैशाख त य थम चै ः, एवं नभ य य भा य थमः ावणः, तथा सह य य पौष य थमो
मागशीषः; एते च मासा चै ावणमागशीषा रोग भषि जतीये वमाने ( व.अ.८) शोधनाथ व यमाण ावृडा
यृतु मेण वस त ावृ शरद तगता भवि त|
 ढबलसं कारेऽ प प यते-
“ ावृ शु नभौ ेयौ शरदूजसहौ पुनः| तप य च मधु चैव वस तः शोधनं त” ( स.अ.६) इ त, सु ुते
ऽ प ऋतुचया याये दोषोपचय कोपोपशमन न म मी श एव ऋतु मः प ठतः|
 तेन, शोधनम भधीयमानं शोधनाथ ततु मेणैव या येयम ्| वस ताद नाम तमासेषु तु वमना य भधानं
स पूण कोपे भूते नहरणोपदेशाथ; थमेषु ह मासेषु फा गुनाषाढका तके षु कोपः कष ा तो न भव त,
चत य यस य कु पत या वल न य स य नहरणं न भवती त| अत एव क पलबलेऽ प प यते-
“मधौ सहे नभ स च मा स दोषान ् वाहयेत्| वमनै च वरेकै च न हैः सानुवासनैः” इ त| ह रच ेण तु
, सहश दोऽयमकारा तो मागशीषवचन त य सह य थमे का तके इ त या यातम ्| त मतानुसा रणा
वा भटेन चो तं-
“ ावणे का तके चै े मा स साधारणे मात ्| ी मवषा हम चतान ् वा वाद नाशु नहरेत्” (वा.सू.अ.३) इ
त| “का तके ावणे चै े मा स साधारणे मात ्| वषा दसि चतान ् दोषान ् मासा त रतान ् हरेत ्”-
इ य य तु लोक य के ना प प ठत या व धा वेषणे बु धमतां न यापारः|
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 80
Commentary
 ऊ व चे त वमनेन, अध इ त वरेके ण, बि तकमश देना थापनानुवासने; एत च सव व
मना द यथायो यतया, न यथास येन; तेन वमनं मधौ धानं, सह य थमे वरेकः,
नभ य थमे बि त र त भव त| यथा मं यथानुपूव, यथायो यं य य य यु यते; एत च
पूवण वमना दना, उ रेण च रसायना द योजये द यनेन यो यम ्|
 स धानी त टफला न|
 रोगा तथा न जाय त इ त वमनाद नाचरतः; धातव चा भवध त इ त रसायनवृ ययोगा
नुपयोजयत इ त योजनीयम ्| नजाना म त छेदः| इतरेषा म याग तूनाम्|
 आग तव चेह भूत वषवाता दज या तथा मानसा चा भ ेताः; येनैत वतयम य भधाया
ऽऽग तूनामनु प ा व या युपसंहारमाग तुक वेनैव क र य त||४५-५०||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 81
Causes and management of Agantu
roga (exogenous diseases)-
Prajnaparadha
 ये भूत वषवा वि नस हारा दस भवाः|
नृणामाग तवो रोगाः ा ते वपरा य त||५१||
 ये भूते या द| भूताः पशाचादयः, आ द हणात ् पातब धनाद नां हणम ्|
 ा बु ध तदपराधोऽ ानदु ाने, एत मूला चैते भूता भष गादय ई यादय च|
 य य प च नजा अ प ापराधमूला एव; यदु तं-
“ ापराधा य हतानथान् प च नषेवते” (सू.अ.२८) इ त, तथाऽ प
 ते ाधा यात् ापराधज नतबा यवाता द भोजना दज य वेन
 तथाऽ तरा वाता दज य वेन पृथ वेनो य ते [१] ||५१-५२||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 82
Mano vikara (Psychological disorders)
 ई याशोकभय ोधमान वेषादय च ये|
मनो वकारा तेऽ यु ताः सव ापराधजाः||५२||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 83
Management of Agantu roga (Prevention
and management of exogenous diseases)
 यागः ापराधाना मि योपशमः मृ तः|
देशकाला म व ानं स वृ यानुवतनम ्||५३||
आग तूनामनु प ावेष माग नद शतः|
ा ः ागेव तत् कु या धतं व या यदा मनः||५४||
 आग तुमानसप रहारे [१] हेतुमाह-
याग इ या द| इि योपशमः इि याणां व वषयेऽल पट वं,
 मृ तः पु ाद नां वन वर व वभावा यनु मरणं; यदु तम ्-
“ मृ वा वभावं भावानां मरन ् दुःखा वमु यते” (शा.अ.१); एत च वयं मानसरोग तघा
तकम ्| देश ाना छू यगृहाट युपसगगृह तदेशवजना द भव त, काल ानात् पौणमा या दव य
माणभूता य भघातकाला दवजनम ् [२] ,
 आ म ानात् वशि तपयालोचनया चरतो बलवदि नघाता दप रवजना द या येयम ्|
 स वृ मि योप मणीये व यमाणम ्| ागेवे त अनु प ने वेव रोगेषु||५३-५४||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 84
Importance of aptopadesha (authoritative
statements) and pratipatti (timely decision)
 आ तोपदेश ानं [१] तप च कारणम ्|
वकाराणामनु प ावु प नानां च शा तये||५५||
 अथ कं हत म याह-
आ तोपदेश इ या द| आ ता ानव तो राग वेषर हताः पु षाः, य व य त-
“रज तमो यां नमु ताः” (सू.अ.११) इ या द; तप प द टाथ य स यगवबोधः;
 एत वयं कारणं वकाराणामनु प ौ हेतुवजनेन, उ प नानां च शा तये कारणं ति च क
सानु ठानेने यथः||५५||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 85
Varjya purusha (Characters of bad
companions to be avoided)
 पापवृ वचःस वाः सूचकाः कलह याः|
मम पहा सनो लु धाः परवृ ध वषः शठाः||५६||
परापवादरतय चपला रपुसे वनः|
नघृणा य तधमाणः प रव या नराधमाः||५७||
 आ तोपदेश हणाथमना तान् व यान् पापवृ े या दना, से यां चा तान् बु धी या दना
दशय त| वृ ं चेि टतं शर र यापारः, स वं मनः; एषां पाप वं पापहेतु वात ्| शठाः ू राः| न
घृणा न कृ पाः|
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 86
Characters of good companions (to be
followed)
 बु ध व यावयःशीलधैय मृ तसमा ध भः|
वृ धोपसे वनो वृ धाः वभाव ा गत यथाः||५८||
सुमुखाः सवभूतानां शा ताः शं सत ताः|
से याः स मागव तारः पु य वणदशनाः||५९||
 बु या द भवृ धाः भूत श तबु या दयु ता इ यथः| गत यथा गतशोकादय इ यथः|
सुमुखाः स नमुखाः| शं सत ताः क थत ताः [२] ||५६-५९||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 87
Important measures to be followed for
complete wellness
 आहाराचारचे टासु सुखाथ े य चेह च|
परं य नमा त ठे बु धमान ् हतसेवने||६०||
 आहाराचारचे टाि व त नधारणे स तमी, तेनाहाराचारचे टानां म ये य धतं त य सेवने
य नमा त ठे द त फल त; आचारः शा व हतमनु ठानम ्||६०||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 88
Guidelines for consumption
of dadhi (curd) and hazards of improper
consumption
 न न तं द ध भु जीत न चा यघृतशकरम्|
नामु गयूषं ना ौ ं नो णं नामलकै वना [१] ||६१||
 वरासृि प वीसपकु ठपा वामय मान ्|
ा नुया कामलां चो ां व धं ह वा द ध यः||६२||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 89
Commentary
 द नोऽनेक कार न ष ध वा द मा ोदाहरणाथ द धभोजन व धमाह- न न त म या द|
 अ न न त म य नो ण म य च नकारः यया स ब यते, तेन न श उ णं द ध
सवथैव न से यम ्|
 अघृतशकर म यादौ च नषेधो नञा स ब यते, तेनोभय तषेधात् सशकरं भु जीते या द
वा याथ भव त|
 तेन घृताद नां म येऽ यतमस ब धेना प द युपयो यं भव त|
 न न त म या दव दहा प नकार य यास ब धे मु गसूपस हत या यघृतशकर वम
येव द न इ यनुपादेय वं यात्| जतूकण-
ना प घृताद नां म लतानामयोगा द यसे यमु तम ्| यदु तं-
“ना नीया द ध न तमु णं वा न घृतमधुशकरामु गामलकै वना वा” इ त||६१-६२||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 90
Summary
 त लोकाः-
वेगा वेगसमु था च रोगा तेषां च भेषजम ्|
येषां वेगा वधाया च यदथ य धता हतम ्||६३||
उ चते चा हते व य से ये चानु चते मः|
यथा कृ त चाहारो मलायनगदौषधम ्||६४||
भ व यतामनु प ौ रोगाणामौषधं च यत्|
व याः से या च पु षा धीमताऽऽ मसुखा थना||६५||
व धना द ध से यं च येन य मा द जः|
नवेगा धारणेऽ याये सवमेवावद मु नः||६६||
 अ यायाथस हे हता हत म त से यासे यं यायामहा या द| भ व यतामनु प ौ भेषज
म त माधव थमे मासी या दनो प नानां च शा तय इ य तेन||६३-६६||
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 91
Important principles to remember
 The human body produces natural urges at regular intervals to cleanse the
body systems and remove metabolic toxins. Thus, the normal mechanism of
natural urge is important for preservation of health.
 Natural urges should not be suppressed in order to preserve overall health.
 Negative physical, verbal and psychic activities should be restrained.
 The persons with equal proportion of vata, pitta and kapha in
their prakriti (basic body constitution) i.e. equilibrium of dosha are always
healthy. The persons with dis-equilibrium of dosha always suffer from
diseases.
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 92
Important principles to remember
 Body purification therapies, rejuvenation and aphrodisiac
therapies should be followed at proper time to prevent
diseases and aging.
 Optimum amount of physical exercise is important for
maintenance of physical strength.
 One shall follow daily routine and lifestyle as per his own
psychic and somatic constitution.
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 93
Take home message
 Observe the factors on yourself
 Observe the factors in the society, cultural and
social studies
 Observe and diagnose the conditions
 Treat the conditions
 Guide the patient to observe good habits
 Play significant role in making healthy society
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 94
Sources & acknowledgement
 E- Charak Samhita
 http://www.carakasamhitaonline.com/mediawiki-
1.32.1/index.php?title=Naveganadharaniya_Adhyaya#top
 Amarkosha App
 Patients
 Students
 Colleagues
 PAMPA
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 95
Thank you !
Queries
Email: dryogeshdeole@gmail.com
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 96

More Related Content

What's hot

Rasayana
RasayanaRasayana
Rasayana
Swathi Anand
 
Shatkriya kala
Shatkriya kalaShatkriya kala
Shatkriya kala
TwinkleJoshi4
 
Pariharya vishay
Pariharya vishayPariharya vishay
Pariharya vishay
Dr.Shalu Jain
 
Ayurved and Ritucharya
Ayurved and RitucharyaAyurved and Ritucharya
Ayurved and Ritucharya
Anil Chawla
 
Srothas
SrothasSrothas
Kriyakala
Kriyakala  Kriyakala
Kriyakala
Aba Tacha
 
Ausadh sevan kala
Ausadh sevan kala Ausadh sevan kala
Ausadh sevan kala
Piya Chauhan
 
Practical utility of Paradi Gunas
Practical utility of Paradi GunasPractical utility of Paradi Gunas
Practical utility of Paradi Gunas
Sachin Bagali
 
Classification of Basti
 Classification of Basti Classification of Basti
Classification of Basti
Akshay Shetty
 
An insight into the applications of Pathya Kalpana
An insight into the applications of Pathya KalpanaAn insight into the applications of Pathya Kalpana
An insight into the applications of Pathya Kalpana
Praveen Guleria
 
NIDRA (SLEEP) BY DR SUJIT KUMAR MD
NIDRA (SLEEP) BY DR SUJIT KUMAR MDNIDRA (SLEEP) BY DR SUJIT KUMAR MD
NIDRA (SLEEP) BY DR SUJIT KUMAR MD
DR. SUJIT KUMAR
 
Satwavajaya Chikitsa in Unmada
Satwavajaya Chikitsa in Unmada Satwavajaya Chikitsa in Unmada
Satwavajaya Chikitsa in Unmada
Sachin Bagali
 
CONCEPT OF SHODHANA
CONCEPT OF SHODHANACONCEPT OF SHODHANA
CONCEPT OF SHODHANA
DrSayantan Bera
 
Tamaka swasa re edited
Tamaka swasa re editedTamaka swasa re edited
Tamaka swasa re edited
Keshaw Gautham
 
panchakarma and its advancement
panchakarma and its advancementpanchakarma and its advancement
panchakarma and its advancement
Panchakarma Sdmcahhassan
 
Langhan therapy - a unique ayurvedic treatment principle
Langhan  therapy - a unique ayurvedic treatment principleLanghan  therapy - a unique ayurvedic treatment principle
Langhan therapy - a unique ayurvedic treatment principle
Dr.Shalu Jain
 
4. importance and knowledge of dashavidha pariksha
4. importance and knowledge of dashavidha pariksha4. importance and knowledge of dashavidha pariksha
4. importance and knowledge of dashavidha pariksha
Dr.Sudeesh Shetty
 

What's hot (20)

Rasayana
RasayanaRasayana
Rasayana
 
Roga marga
Roga margaRoga marga
Roga marga
 
Shatkriya kala
Shatkriya kalaShatkriya kala
Shatkriya kala
 
Pariharya vishay
Pariharya vishayPariharya vishay
Pariharya vishay
 
Ayurved and Ritucharya
Ayurved and RitucharyaAyurved and Ritucharya
Ayurved and Ritucharya
 
Srothas
SrothasSrothas
Srothas
 
Kriyakala
Kriyakala  Kriyakala
Kriyakala
 
Ausadh sevan kala
Ausadh sevan kala Ausadh sevan kala
Ausadh sevan kala
 
Practical utility of Paradi Gunas
Practical utility of Paradi GunasPractical utility of Paradi Gunas
Practical utility of Paradi Gunas
 
Classification of Basti
 Classification of Basti Classification of Basti
Classification of Basti
 
Vajikarana ksr
Vajikarana ksrVajikarana ksr
Vajikarana ksr
 
An insight into the applications of Pathya Kalpana
An insight into the applications of Pathya KalpanaAn insight into the applications of Pathya Kalpana
An insight into the applications of Pathya Kalpana
 
NIDRA (SLEEP) BY DR SUJIT KUMAR MD
NIDRA (SLEEP) BY DR SUJIT KUMAR MDNIDRA (SLEEP) BY DR SUJIT KUMAR MD
NIDRA (SLEEP) BY DR SUJIT KUMAR MD
 
Satwavajaya Chikitsa in Unmada
Satwavajaya Chikitsa in Unmada Satwavajaya Chikitsa in Unmada
Satwavajaya Chikitsa in Unmada
 
Ajeerna
AjeernaAjeerna
Ajeerna
 
CONCEPT OF SHODHANA
CONCEPT OF SHODHANACONCEPT OF SHODHANA
CONCEPT OF SHODHANA
 
Tamaka swasa re edited
Tamaka swasa re editedTamaka swasa re edited
Tamaka swasa re edited
 
panchakarma and its advancement
panchakarma and its advancementpanchakarma and its advancement
panchakarma and its advancement
 
Langhan therapy - a unique ayurvedic treatment principle
Langhan  therapy - a unique ayurvedic treatment principleLanghan  therapy - a unique ayurvedic treatment principle
Langhan therapy - a unique ayurvedic treatment principle
 
4. importance and knowledge of dashavidha pariksha
4. importance and knowledge of dashavidha pariksha4. importance and knowledge of dashavidha pariksha
4. importance and knowledge of dashavidha pariksha
 

Similar to Na vegandharaniya adhyaya-Effect of urges on Health

Human body system's evaluation report
Human body system's evaluation report Human body system's evaluation report
Human body system's evaluation report
Dr. Desh Bandhu Bajpai
 
Prameh presentation.pptx
Prameh presentation.pptxPrameh presentation.pptx
Prameh presentation.pptx
Shubham Shukla
 
आयुर्वेद सिध्धान्तों का आधुनिक हाई टेक्नोलाजी इलेक्ट्रि त्रिदोष ग्राफ ई०टी०जी...
आयुर्वेद सिध्धान्तों का आधुनिक हाई टेक्नोलाजी इलेक्ट्रि त्रिदोष ग्राफ ई०टी०जी...आयुर्वेद सिध्धान्तों का आधुनिक हाई टेक्नोलाजी इलेक्ट्रि त्रिदोष ग्राफ ई०टी०जी...
आयुर्वेद सिध्धान्तों का आधुनिक हाई टेक्नोलाजी इलेक्ट्रि त्रिदोष ग्राफ ई०टी०जी...
Dr. Desh Bandhu Bajpai
 
Rajyakshma by dr hari sharan aryal
Rajyakshma by dr hari sharan aryalRajyakshma by dr hari sharan aryal
Rajyakshma by dr hari sharan aryal
Hari Aryal
 
tridosha final.pptx
tridosha final.pptxtridosha final.pptx
tridosha final.pptx
shruthipanambur
 
How to do ustrasana (camel pose) and what are its benefits
How to do ustrasana (camel pose) and what are its benefitsHow to do ustrasana (camel pose) and what are its benefits
How to do ustrasana (camel pose) and what are its benefits
Shivartha
 
७. मल निरुपण.pptx
७. मल निरुपण.pptx७. मल निरुपण.pptx
७. मल निरुपण.pptx
AnjaliSolanki50
 
INTRODUCTION TO E.T.G. AYURVEDASCAN TECHNOLOGY ई०टी०जी० आयुर्वेदास्कैन टेक्नो...
INTRODUCTION TO E.T.G. AYURVEDASCAN TECHNOLOGY ई०टी०जी० आयुर्वेदास्कैन टेक्नो...INTRODUCTION TO E.T.G. AYURVEDASCAN TECHNOLOGY ई०टी०जी० आयुर्वेदास्कैन टेक्नो...
INTRODUCTION TO E.T.G. AYURVEDASCAN TECHNOLOGY ई०टी०जी० आयुर्वेदास्कैन टेक्नो...
Dr. Desh Bandhu Bajpai
 
DOC-20230327-WA0005^.pptx
DOC-20230327-WA0005^.pptxDOC-20230327-WA0005^.pptx
DOC-20230327-WA0005^.pptx
PrashantRaikwar4
 
Sodhana in swasa kasa.pptx
Sodhana in swasa kasa.pptxSodhana in swasa kasa.pptx
Sodhana in swasa kasa.pptx
e-MAP
 
Health benefits of yoga
Health benefits of yogaHealth benefits of yoga
Health benefits of yoga
Shivartha
 
Amar Ujala 30 August, Award News
Amar Ujala 30 August, Award NewsAmar Ujala 30 August, Award News
Amar Ujala 30 August, Award News
Vinay Prajapati
 
Vidyalaya Activity
Vidyalaya ActivityVidyalaya Activity
Vidyalaya Activity
Darshanyog Mahavidyalaya
 
Rajayakshma chikitsa - Charak Samhita
Rajayakshma chikitsa - Charak SamhitaRajayakshma chikitsa - Charak Samhita
Rajayakshma chikitsa - Charak Samhita
Aaptashri Ayurved & Panchakarma Clinic,Pune
 
9 best yoga asanas that will help you overcome a vertigo attack
9 best yoga asanas that will help you overcome a vertigo attack9 best yoga asanas that will help you overcome a vertigo attack
9 best yoga asanas that will help you overcome a vertigo attack
Shivartha
 

Similar to Na vegandharaniya adhyaya-Effect of urges on Health (20)

Human body system's evaluation report
Human body system's evaluation report Human body system's evaluation report
Human body system's evaluation report
 
Prameh presentation.pptx
Prameh presentation.pptxPrameh presentation.pptx
Prameh presentation.pptx
 
आयुर्वेद सिध्धान्तों का आधुनिक हाई टेक्नोलाजी इलेक्ट्रि त्रिदोष ग्राफ ई०टी०जी...
आयुर्वेद सिध्धान्तों का आधुनिक हाई टेक्नोलाजी इलेक्ट्रि त्रिदोष ग्राफ ई०टी०जी...आयुर्वेद सिध्धान्तों का आधुनिक हाई टेक्नोलाजी इलेक्ट्रि त्रिदोष ग्राफ ई०टी०जी...
आयुर्वेद सिध्धान्तों का आधुनिक हाई टेक्नोलाजी इलेक्ट्रि त्रिदोष ग्राफ ई०टी०जी...
 
Rajyakshma by dr hari sharan aryal
Rajyakshma by dr hari sharan aryalRajyakshma by dr hari sharan aryal
Rajyakshma by dr hari sharan aryal
 
tridosha final.pptx
tridosha final.pptxtridosha final.pptx
tridosha final.pptx
 
Panchakarma intro22
Panchakarma intro22Panchakarma intro22
Panchakarma intro22
 
Adharaniya vega
Adharaniya vegaAdharaniya vega
Adharaniya vega
 
Arogyanidhi2
Arogyanidhi2Arogyanidhi2
Arogyanidhi2
 
How to do ustrasana (camel pose) and what are its benefits
How to do ustrasana (camel pose) and what are its benefitsHow to do ustrasana (camel pose) and what are its benefits
How to do ustrasana (camel pose) and what are its benefits
 
७. मल निरुपण.pptx
७. मल निरुपण.pptx७. मल निरुपण.pptx
७. मल निरुपण.pptx
 
INTRODUCTION TO E.T.G. AYURVEDASCAN TECHNOLOGY ई०टी०जी० आयुर्वेदास्कैन टेक्नो...
INTRODUCTION TO E.T.G. AYURVEDASCAN TECHNOLOGY ई०टी०जी० आयुर्वेदास्कैन टेक्नो...INTRODUCTION TO E.T.G. AYURVEDASCAN TECHNOLOGY ई०टी०जी० आयुर्वेदास्कैन टेक्नो...
INTRODUCTION TO E.T.G. AYURVEDASCAN TECHNOLOGY ई०टी०जी० आयुर्वेदास्कैन टेक्नो...
 
DOC-20230327-WA0005^.pptx
DOC-20230327-WA0005^.pptxDOC-20230327-WA0005^.pptx
DOC-20230327-WA0005^.pptx
 
Sodhana in swasa kasa.pptx
Sodhana in swasa kasa.pptxSodhana in swasa kasa.pptx
Sodhana in swasa kasa.pptx
 
Health benefits of yoga
Health benefits of yogaHealth benefits of yoga
Health benefits of yoga
 
Amar Ujala 30 August, Award News
Amar Ujala 30 August, Award NewsAmar Ujala 30 August, Award News
Amar Ujala 30 August, Award News
 
Vidyalaya Activity
Vidyalaya ActivityVidyalaya Activity
Vidyalaya Activity
 
Rajayakshma chikitsa - Charak Samhita
Rajayakshma chikitsa - Charak SamhitaRajayakshma chikitsa - Charak Samhita
Rajayakshma chikitsa - Charak Samhita
 
9 best yoga asanas that will help you overcome a vertigo attack
9 best yoga asanas that will help you overcome a vertigo attack9 best yoga asanas that will help you overcome a vertigo attack
9 best yoga asanas that will help you overcome a vertigo attack
 
Arogyanidhi2
Arogyanidhi2Arogyanidhi2
Arogyanidhi2
 
Arogyanidhi 2
Arogyanidhi   2Arogyanidhi   2
Arogyanidhi 2
 

Na vegandharaniya adhyaya-Effect of urges on Health

  • 1. Na Vegandharaniya Adhyaya Prof.Dr. Yogesh S. Deole M.D. Ph.D.(Ayurveda) Project Co-Ordinator www.charaksamhita.com Charak Samhita Research, Training and Skill Development Centre Professor, Kayachikitsa
  • 2. Adhikarana (Context) Charak Samhita 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 2 Section/Chapter Sutra Sthana Chapter 7 Tetrad/Sub-section Swastha Chatushka Preceding Chapter Tasyashiteeya Adhyaya Succeeding Chapter Indriyopakramaniya Adhyaya
  • 3. Importance of this chapter - Mind set about this chapter 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 3
  • 4. Naveganadharaniya Adhyaya  Adharaniya vega (Non-suppressible urges), consequences of suppression and their management  Dharaniya vega- Restraint of psychological urges (suppressible urges)  Vyayama (exercise)  Padamshika krama (Sequence to adopt good habits and discard bad habits) 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 4
  • 5. Naveganadharaniya Adhyaya  Details of doshanushayi deha prakriti (dosha dominant body constitution)  Malayana (channels of excretion)  Importance of Swasthavritta (Regimen for prevention of diseases)  Causes and management of Agantu roga (exogenous diseases)  Guidelines for consumption of dadhi (curd) and hazards of improper consumption 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 5
  • 6. Special issue on Adharaniya Vega 1994 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 6
  • 7. Cross links of chapter  Cha.Sutra Sthana 19 – Ashtodariya Adhyaya  Cha. Sutra Sthana 17 – Kiyanta Shiraseeya Adhyaya  Cha. Sharira Sthana 1 - Katidhapurusha Sharira  Cha. Chikitsa Sthana – 26 – Trimarmiya Chikitsa  Cha. Siddhi Sthana – 10 -Trimarmiya Siddhi 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 7
  • 8. Key words  Vega, Mano vikara, Prajnaparadha, Vyayama, Aagantu vyadhi, Prakriti, Padanshika Krama, Apunarbhava  Natural urges, non suppressible urges, controlled urges, intellectual errors, endogenous diseases, exogenous diseases, habit formation, preventive measures, guidelines for preservation of health, exercise, body constitution, diseases 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 8
  • 9. Vega  वेगः वृ यु मुख वं मू पुर षाद नाम्| (Chakrapani)  य ोपारो पतकोशांशःक प ुमःवेगः, पुं, ( वज + घञ् ।) वाहः । त प यायः । ओघः २ वेणी ३ धारा ४ । इ त हेमच ः ॥ जवः । त प याथः । रंहः २ तरः ३ रयः ४ यदः ५ । इ यमरः ॥ (यथा, मनौ । ५ । १०८ । “मृ ोयैः शु यते शो यं नद वेगेन शु य त ॥”) महाकालफलम ् । इ त मे दनी ॥ रेतः । इ त हेमच ः ॥  अमरकोशःवेग पुं।अ व छेदेन_जला द वृ ःसमानाथक: वाह, वृ ,वेग3।3।20।2।2 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 9
  • 10.  श दसागरःवेग¦ m. (-गः)1. Speed, dispatch, velocity.  2. Impetus, momentum.  3. Stream, current.  4. Sudden impulse, transition of mind, as from passion to apathy, &c.  5. Determination, promptitude, energy, that effect of mind which is considered as the source of action.  6. Pleasure, delight.  7. Love, the sentiment or passion.  8. External indication of any internal effect, proceeding from passion, medi- cine, poison, &c, as convulsion, horripilation, sweat, &c.  9. Expulsion or evacuation of the natural excretions.  10. Semen virile.  11. The flight of an arrow.  12. The fruit of a kind of mango. E. वज् to tremble, &c., aff. घञ् | 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 10
  • 11.  Apte वेगः [vēgḥ], [ वज्-घञ्] Impulse, impetus.Speed, velocity, rapidity.Agitation.Impetuosity, violence, force. A stream, current;  Energy, activity, determination. Power, strength;  Circulation, working, effect (as of poison);  Haste, rashness, sudden impulse;  Love, passion.  The external manifestation of an internal emotion. Delight, pleasure.  Evacuation of the feces;  Semen virile. Pleasure, delight. Attack, paroxysm (of a disease);  blast caused by speed;  a strong or violent wind.  sudden arresting of velocity, check of speed. obstruction of excretion, constipation 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 11
  • 12.  B. Monier-Williams वेग m. (fr. वज्)violent agitation , shock , jerk AV. R.वेग m. a stream , flood , current (of water , tears etc. ) AV. S3vetUp. MBh. etc.वेग m. rush , dash , impetus , momentum , onset MBh. BhP.वेग m. impetuosity , vehemence , haste , speed , rapidity , quickness , velocity( वेगा वेगं-गम्, to go from speed to speed , increase one's speed) MBh. Ka1v. etc.वेग m. the flight (of an arrow) Kir.वेग m. outbreak , outburst (of passion) , excitement , agitation , emotion ib.वेग m. attack , paroxysm (of a disease) Sus3r.वेग m. circulation , working , effect (of poison ; in Sus3r. seven stages or symptoms are mentioned) Ya1jn5. Ka1v. etc.वेग m. expulsion of the feces Sus3r.वेग m. semen virile L.वेग m. impetus Kan2. Sarvad.वेग m. the fruit of Trichosanthes Palmata L.वेग m. N. of a class of evil demons Hariv. 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 12
  • 13. Vega 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 13 1.च. सू. ७ / २०, च. सू. ७ / २५, च. सू. ७ / २८, च. सू. ७ / ६३, च. सू. ८ / १९, च. सू. ११ / ३९, च. सू. १४ / ४३ 8.च. सू. १५ / १२, च. सू. १५ / १५, च. सू. १६ / ५, च. सू. १७ / १६, च. सू. १७ / ९२, च. सू. १८ / ६, च. सू. २१ / ११ 15.च. सू. २१ / ४८, च. सू. २४ / ९, च. सू. २४ / २४, च. सू. २५ / ४०, च. सू. ३० / २४, 16.च. न. १ / १९, च. न. ४ / २१, च. न. ४ / ३६, च. न. ४ / ३७, च. न. ७ / ४, 17.च. व. २ / ८, च. व. २ / १२, च. व. ३ / ७, च. व. ३ / ३८, च. व. ६ / ५, च. व. ८ / ९४, 18.च. शा. ५ / १२, च. शा. ८ / ३०, 19.च. इ. ५ / १८
  • 14. 34.च. च. २/१ / १४, च. च. २/१ / ४७, च. च. २/३ / १९, च. च. ३ / ४०, च. च. ३ / ४१, च. च. ३ / ७० 40.च. च. ३ / ७६, च. च. ३ / ८७, च. च. ३ / ३२३, च. च. ३ / ३२६, च. च. ३ / ३२८, च. च. ४ / ५ 46.च. च. ४ / १४, च. च. ४ / २२, च. च. ५ / ४, च. च. ५ / ९, च. च. ५ / १८, च. च. ८ / १३ 52.च. च. ८ / २०, च. च. ८ / २१, च. च. ८ / १६४, च. च. ९ / ११, च. च. १० / १३ 57.च. च. १३ / १३, च. च. १३ / ५६, च. च. १४ / ९, च. च. १४ / ३५, च. च. १५ / ५९ 62.च. च. १६ / १२५, च. च. १७ / ५६, च. च. १८ / १०, च. च. १८ / १३, च. च. १८ / २४, च. च. १९ / ८ 68.च. च. २० / १०, च. च. २३ / ७, च. च. २३ / ४२, च. च. २४ / ९, च. च. २७ / ९, च. च. २८ / १७ 74.च. च. २९ / १०, च. च. २९ / २२, च. च. ३० / १४४, च. च. ३० / २२३, च. च. ३० / २३३, च. च. ३० / ३०३ 80.च. क. १ / १४, च. क. १२ / ५१, च. क. १२ / ५६ 83.च. स. १ / ५४, च. स. २ / १२, च. स. ५ / ८, च. स. ६ / १५, च. स. ७ / ३२, च. स. ९ / ५३, च. स. ९ / ७४ 90.च. स. ११ / ३०, च. स. ११ / ३१ 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 14
  • 15. नवेगा धारणीयम यायं  अथातो नवेगा धारणीयम यायं या या यामः||१|| इ त ह माह भगवाना ेयः||२||  पूवा याया यां व थ हत आहारः ाधा येनो तः,  त य चाहार य व थ हत वमाहारपाकजमू पुर षाणाम वधा रतवेगानां ब हगमने स त भवती त मू ा दवेगा वधारणोपदेशकं न वेगा धारणीयमाह|  इहा प नवेगधारणश द याभावा मा ा शतीयवत् पयायश देन स ा बो ध या||१-२|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 15
  • 16. Natural non suppressible urges  न वेगान् धारये धीमा जातान् मू पुर षयोः| न रेतसो न वात य न छ याः [१] वथोन च||३|| नो गार य न जृ भाया न वेगान् ुि पपासयोः| न बा प य न न ाया नः वास य मेण च||४||  जाता न त जातमा ान्| वेगः वृ यु मुख वं मू पुर षाद नाम्|  मू हणमादौ मू य पुर षा यपे या बहुवेग वात ्| मू पुर षयो र त ुि पपासयो र त च समासकरणं ायशोऽनयोः सहो पाददशनाथम ्|  त नषे यं नकारकरणं नषे यगौरवोपदशनाथम ्|  नः वास य मेण चे त मो थ य नः वास या वधाय वं दशय त, यतोऽन तरं व य त “ म नः वासधारणात ्” इ त; सु ुतेऽ यु तं- “ ा त य नः वास व न हेण ोग मू छ अथवाऽ प गु मः” (सू.उ.अ.५५) इ त||३-४|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 16
  • 17. Urges 1. Urge of micturition 2. Defecation 3. Ejaculation 4. Passing flatus 5. Vomiting 6. Sneezing 7. Belching 8. Yawning 9. Hunger 10. Thirst 11. Tears 12. Sleep 13. Exertion induced dyspnea 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 17
  • 18. How vega occurs? Utpatti (Dosha-Agni-Dhatu vyapar) – physiology of formation Sthiti (Ashaya)- Storage Laya (Prerana-Nishkramana- Utsarjana) Excretion, expulsion 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 18
  • 19. OPD level considerations, history taking and case studies  Age of the patient : Children, Young age, Old age  Gender: Male and female  Occupation: Student, Housewife, corporate, labourer, office staff, security guard, BPO worker, drivers, travellers, courier/postman  Distance from office to home, Mode of transport  Hierarchical position in office  Timings of duty, compulsions, performance timelines, dead lines 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 19
  • 20. Case studies  Any student of 5th class to 10th class who leaves home at 6.00 AM, sleeps at 11.00 PM  A middle class housewife with a family of two children, husband and in laws  An office clerk leaving in western part of Mumbai and travelling to southern part for office duty  A government servant working with politician, security guard, policemen  A controller of bus station, traffic police at high traffic area  A bus driver, a train driver, a pilot  A primary school teacher working in a remote school, taking consequent classes 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 20
  • 21. History of taking earlier medicines Pro Anti 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 21
  • 22. History of earlier medicines Anti  Anti-biotics  Antacids -----Anti-histamines  Anti-diarrhoea  Antidepressants, anxiolytics  Anti-diuretics Pro  Pro biotics  Emetics  Bowel cleansers  Amphetamines, mood elevators, sedatives  Diuretics 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 22
  • 24. Pathophysiology and treatment  Site : Organ, body part, system involved in the particular urge  Dosha involved in it, type, field of action  Target Receptors  Planned treatment  Behaviour therapy 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 24
  • 25. Urge of micturition  एतान् धारयतो जातान् वेगान् रोगा भवि त ये| पृथ पृथि च क साथ ता मे नगदतः शृणु||५||  बि तमेहनयोः शूलं मू कृ ं शरो जा [१] | वनामो व णानाहः याि ल गं मू न हे||६||  वेदावगाहना य गान् स पष चावपीडकम ् [२] | मू े तहते कु याि वधं बि तकम च||७||  य वेग वधारणे ये रोगा तेषां यि च कि सतं तद पव त य वात् करणागत वा च ूते- बि तमेहनयो र या द| मेहनं श नः [८] | वनमनं शर र य वनामः|  अवपीडको बहुमा योगः, मा ा धक वेन ह भेषजं दोषान् पीडयती त कृ वा; अ य ा यु तम ्-“अवपीडकस प भः को णैघृततै लकै तथाऽ य गैः” इ त|  वध म त न हानुवासनो रब या मकम ्| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 25
  • 26. Mutra vega 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 26
  • 27. Defecation  प वाशय शरःशूलं वातवच ऽ वतनम ् [३] | पि डको वे टना मानं पुर षे या वधा रते||८||  वेदा य गावगाहा च वतयो बि तकम च| हतं तहते वच य नपानं मा थ च||९||  पि डका जानुज घाम यमांस पि डका| वतयः फलवतयः| मा थ अनुलोमनम ्| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 27
  • 28. Mala vega 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 28
  • 29. Ejaculation  मे े वृषणयोः शूलम गमद द यथा| भवेत ् तहते शु े वब धं मू मेव च||१०||  त ा य गोऽवगाह च म दरा चरणायुधाः| शा लः पयो न ह च श तं मैथुनमेव च||११||  चरणायुधः कु कु टः| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 29
  • 30. Shukra vega 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 30
  • 31. Passing flatus  स गो [४] व मू वातानामा मानं वेदना लमः| जठरे वातजा चा ये रोगाः युवात न हात्||१२||  नेह वेद व ध त वतयो भोजना न च| पाना न ब तय चैव श तं वातानुलोमनम ्||१३||  जा जठर इ त स ब धः| ‘भोजना न’ ‘पाना न’ ‘ब तय’ इ त यं वातानुलोमनं श त म त यो यम ्| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 31
  • 32. Adho vata vega 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 32
  • 33. Vomiting  क डूकोठा च य गशोथपा वामय वराः| कु ठ लासवीसपा छ द न हजा गदाः||१४||  भु वा छदनं धूमो ल घनं र तमो णम ्| ा नपानं यायामो वरेक चा श यते||१५||  कोठो वरट द टाकारः शोथः| य गः यामवण म डलं मुखे| लासः उ लेशः| अधाव भेदः अधम तकवेदना| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 33
  • 34. Chhardi vega 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 34
  • 35. Sneezing  म या त भः शरःशूलम दताधावभेदकौ| इि याणां च दौब यं वथोः या वधारणात ्||१६||  त ो वज ुके ऽ य गः वेदो धूमः सनावनः| हतं वात नमा यं च घृतं चौ रभि तकम ्||१७||  आ यं खा यं भोजन म यथः| चकारात् वेदादयोऽ प वात ना इ त सूचय त| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 35
  • 36. Kshavathu vega 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 36
  • 37. 7. Belching  ह का वासोऽ चः क पो वब धो दयोरसोः| उ गार न हा ह काया तु यमौषधम ्||१८||  य य प सु ुते मू ाद नां योदशानां वधारणा योदशोदावता अ भधीय ते,  तथाऽपीहा टोदर ये मू पुर षवातशु व म वथु वघातजा एव परं षडुदावता अ भधात याः; उ गारा द नरोधजानां वात नरोधज एवोदावतऽ तभावा भ ायात ्; य द वा मू ा द वघातज एव वकारे चरकाचाय य उदावतस ाऽ भ ेता, ना य े त न वरोधः| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 37
  • 38. 8. Yawning  वनामा ेपस कोचाः सुि तः क पः वेपनम ्| जृ भाया न हा सव वात नमौषधम ्||१९||  मुहुमुहुर गानामा ेपणमा ेपः; पवणामाकु चनं स कोचः| सुि तः पशा ानम्| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 38
  • 39. 9. Hunger  का यदौब यवैव यम गमद ऽ च मः| ु वेग न हा ि न धो णं लघु भोजनम्||२०||  मणं मो येन च ि थत मवा मानं म यते| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 39
  • 40. Kshudha vega 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 40
  • 41. 10. Thirst  क ठा यशोषो बा धय मः सादो द यथा| पपासा न हा शीतं तपण म यते||२१||  सादः अ गावसादः| तपयती त तपणम ्| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 41
  • 42. Trushna vega 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 42
  • 43. 11. Tears  त यायोऽ रोग च ोग चा च मः| बा प न हणा [७] व नो म यं याः कथाः||२२|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 43
  • 44. Ashru vega 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 44
  • 45. 12. Sleep  जृ भाऽ गमद त ा च शरोरोगोऽ गौरवम ्| न ा वधारणा व नः संवाहना न च||२३||  संवाहनं पा णना पादा द देशे सुखम भहननमु मदनं च||५-२५|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 45
  • 46. Nidra vega 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 46
  • 47. 13. Exertion induced dyspnea  गु म ोगस मोहाः म नः वासधारणात ्| जाय ते त व ामो वात य च या हताः||२४||  वेग न हजा रोगा य एते प रक तताः| इ छं तेषामनु प ं वेगानेता न धारयेत ्||२५|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 47
  • 48. Shrama shwasa vega 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 48
  • 49. Srotasa - Vega 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 49
  • 50. Vega-Marma 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 50
  • 51. 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 51 Analysis
  • 52. Analysis 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 52
  • 53. Sthanik vayu 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 53
  • 54. Hridroga 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 54
  • 55. Vega Udirana Roga 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 55
  • 56. Dharaniya vega- Restraint of psychological urges (suppressible urges)  इमां तु धारये वेगान् हताथ [१] े य चेह च| साहसानामश तानां मनोवा कायकमणाम ्||२६|| वेगानाम वधाय वेनो त वा लोभाद नाम प वेगा अ वधायाः यु र याह- इमांि व या द|  े य ज मा तरे| इहे त इह ज म न|  सहसा आ मशि तमनालो य यत इ त साहसं, त ु गजा भमुखधावना द|  अश तानाम ् अ श तानाम न टफलाना म त यावत ्|  मनोवा कायकमणा म य कमश दो यापारवचनः||२६|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 56
  • 57. Manasika vega (Psychological urges)  लोभशोकभय ोधमानवेगान् वधारयेत ्| नैल ये या तरागाणाम भ याया च बु धमान ्||२७||  अश तं मनसः कम दशय त- लोभे या द|  लोभः वषयेऽनु चता ाथना,  शोकः पु ा द वनाशजं दै यम ्,  भयम ् अपकारकानुस धानजं दै यम ्, 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 57
  • 58. Manasika vega (Psychological urges)  ोधः वेषो येन व लत मवा मानं म यते,  मानः सदस गुणा यारोपेणा म यु कष ययः|  जुगुि सतगोपने छा ल जा, तदभावो नैल यं;  समाने ये परस ब ध तषेधे छा ई या;  अ तराग उ चत एव वषये पुनः पुनः वतने छा|  अ भ या मनसा परा भ ोह च तनं, य द वा पर य वषये पृहा||२७|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 58
  • 59. Vachika vega (Verbal urges)  प ष या तमा य सूचक यानृत य च| वा य याकालयु त य धारये वेगमुि थतम ्||२८||  अश तं वचनकमाह- प ष ये या द|  प षं परो वेजकं वचनम्|  अ तमा ं बहु|  सूचकं परा न टजनका भधायकम ् |  अनृतम ् अपाथकम ्|  अकालयु तम ् अ तावागतम ्||२८|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 59
  • 60. Kayika vega (Physical urges)  देह वृ या का च व यते परपीडया| ीभोग तेय हंसा या त यावेगाि वधारयेत ्||२९||  अश तं देहकमाह- देहे या द|  परपीडया परपीडा न म म यथः|  ीभोगः पर ीभोगः,  तेयं पर य हणं,  हंसा व धर हता ा णपीडा;  आ द हणा गुवा य भमुखपाद सारणा द गृ यते||२९|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 60
  • 61. Importance of this restraint  पु यश दो वपाप वा मनोवा कायकमणाम ्| धमाथकामान् पु षः सुखी भु ते चनो त च||३०||  एवं कृ ते य भव त त दशय त- पु ये या द|  पु यः पावनः श दो य यासौ पु यश दः|  भु ते चनो त चे त उ प नाद वरोधतः फलोपयोगेन [१] भु ते; चनो त चो पादय त चापरा न यथः||३०|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 61
  • 62. Vyayama (exercise) Definition  शर रचे टा या चे टा थैयाथा बलव धनी| देह यायामस याता मा या तां समाचरेत्||३१||  अ वधाय वृ ी मू ाद न ् वधाय वृ ीन ् साहसाद ं च दश य वा वधाया वधाय वृ ं यायाममा ह- शर रे या द| देह य यायामो देह यायामः, देह हणा मनो यायामं च तना द नराकरो त; स याता सि ता|  या च इ टा अ भ ेता, एतेन भारहरणा याऽ न टा कायवशात् यमाणा चे टा नर यते, च मण पा तु या ा यते|  थैय ि थरता शर र य, तदथा| मा या अनपा यप रमाणेन; एतावती चेयं शर रचे टा मा ाव ती याव या लाघवादयो व यमाणा भवि त, चे टा तयोगव यमाणा च म मादयो [१] न भव ि त| सु ुतेऽ यु तं- “य ु च मणं ना तदेहपीडाकरं भवेत्| तदायुबलमेधाि न द मि यबोधनम ्” (सु. च.अ.२४) इ त||३१|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 62
  • 63. Benefits of vyayama (exercise) and harmful effects of excess exercise  लाघवं कमसाम य थैय दुःखस ह णुता [१] | दोष योऽि नवृ ध च यायामादुपजायते||३२|| मः लमः य तृ णा र त प ं तामकः| अ त यायामतः कासो वर छ द च जायते||३३||  यथो त यायामगुणानाह लाघव म या द|  दोष योऽ ले म योऽ भ ेतः; य द वाऽि नकतृ वेन दोष योऽ प| उ तं ह- “शम कोपौ दोषाणां सवषामि नसं तौ” इ त|  यायामा त वृ दोषमाह- म इ या द| लम इह मन-इि य ला नः|  यो धातु यः| तमक एव तामकः वास वशेषः||३२-३३|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 63
  • 64. Indications to stop vyayama (exercise)  ( वेदागमः वासवृ धगा ाणां लाघवं तथा| दया युपरोध च इ त यायामल णम ्||१||)|  Cardiac tolerance  TMT 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 64
  • 65. Activities to be done in appropriate measures only  यायामहा यभा या व ा यधम जागरान्| नो चतान प सेवेत बु धमान तमा या||३४||  इदानीं यायामतु य वेना यान य तमा वेन नषे धुमाह- यायामे या द| य य य त यायामो न ष ध तथाऽपीह पुनर भधीयते  अ तभा या द व प त दोष म लमा द ा यथ; य द वा पूवमन य त यायामा तसेवा न ष धा,  इह तु अ य त या प नषेधः| यदाह- नो चतान प; उ चतान य य तानपी यथः|  अ पश दादन य तानां नतरां नषेधो ल यते| भाषणं भा यम ्, अ वश देना वगमनं,  ा यधम मैथुनम ्||३४|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 65
  • 66. Consequences of improper vyayama (exercise) and contra-indications  एतानेवं वधां चा यान् योऽ तमा ं नषेवते| गजं संह इवाकषन् सहसा स वन य त||३५|| (अ त यवायभारा वकम भ चा तक शताः | ोधशोकभयायासैः ा ता ये चा प मानवाः||१|| बालवृ ध वाता च ये चो चैबहुभाषकाः| ते वजयेयु यायामं ु धता तृ षता च ये||२||)|  एवंश देन गु भारहरणदप शलाचालना द गृ यते|  संहः कल व प माणः वबलो ेका गजं कषन् पाटयन ् वदेहानु चत यायामात ्  प चा वात ोभेण वप यते,  तेनायं टा तः स गताथः; य द वा संहोऽ टापदोऽ भ ेतः, स च कल गजं यापा य पृ ठे प त, तत त कोथा वप यते, तेन टा तो या येयः||३५|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 66
  • 67. Padamshika krama (Sequence to adopt good habits and discard bad habits)  उ चताद हता धीमान ् मशो वरमे नरः| हतं मेण सेवेत म चा ोप द यते||३६|| ेपापचये ता यां मः पादां शको भवेत ्| एका तरं तत चो व य तरं य तरं तथा||३७||  हत य सेवनम हत य प र यागः कत य इ त पूवमु तं, त च हतसेवनम हतप रवजनं चा मेण यमाणम माच रत यायामा दवत् यवायकरं परं भव त, अत त ममाह- उ चता द या द| उ चतात् अ य तात्| मशो व यमाणेन मेण| हतम ् अन य त हतम ्| कोऽसौ म इ याह- म चे या द| ेपो हत य, अपचयोऽ हत य, ता यां हता हता याम्| पादः चतुथ भागः, त ूप ऽशः पादांशः, तेन कृ तः मः पादां शकः; अ ये तु पाद यांशः पादांश इ त षोडशं भागं वणयि त [१] | स च हता हतयोयुगप ेपापचये पादां शकः मः, थममेका तरमेकाहम तरा कृ वे यथः; ततः थम हतपाद ेपा हतपादापचया यासादू व वतीयपाद ेपापचये य तरं यहम तर कृ य मो भवेत ्; तथा वतीयपादा यासादू व तृतीयपाद ेपापचये यहम तर कृ य मो भवेत्; चतुथपाद ेपापचये तु काल नयमो नाि त, अत ऊ व ेपाप चयाभावा चतु पादस पूण य प य यानव धसे य वात ्| अयं प डाथः- 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 67
  • 68. Protocol  अप या यवकादयोऽ य ता ते या याः, र तशा यादयः प या अन य ता ते से याः; त थम दने यवकपाद यं र तशाल नामेकः पादः [२] ; वतीये दवसे वौ प य य पादौ वावप य य, एवं तृतीये, एवं वतीयपादा यासो य तरो भव त; चतुथ यः पादाः प य य एकोऽप य य, एवं प चमे ष ठे च, एवं तृतीयपादा यास य तरो भव त; स त दन भृ त तु चतु पादप या यासः| य द [३] वाऽ तरश दो यव धवचनः, तथा श दा चतुर तर म त च ल यते; तेनायमथः- थमे दवसेऽप यपाद यं प य यैकः पादः, वतीये सवमप यं, तृतीये वौ प य य वावप य य, एवं चतुथ; प चमे तु दने प य य भाग एक योऽप य य, एवं य तर कृ तौ भवतः; ष ठे प यभाग यमप यभाग एकः, एवं स तमेऽ टमे च; ततो नवमे भाग वयं प य य चाप य य च, एवं ी यहा य तर कृ ता न भवि त; ततो दशमे सव प यम ्, एवमेकादशे वादशे योदशे च, चतुदशे तु प यभाग यमेकोऽप यभागः; एवं च तुर तरता तथाश दसू चता भव त; प चदशाहात ् भृ त स पूणप यतैव||३६-३७|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 68
  • 69. Sequence to withdraw and adopt  मेणाप चता दोषाः मेणोप चता गुणाः| स तो या यपुनभावम क या भवि त च||३८||  एवं कृ ते कं या द याह- मेणे या द| मेणे त मेणैव| दोषा इ त दोषजनका य य ता यप या न| गुणा इ त गुणजनका न प या न| अपुनभावं याि त दोषा इ त स ब धः|  अ मेण तु सहसाऽप य यागे दोषा भव येव| यदु तम ्- “असा यजा ह रोगाः युः सहसा यागशीलनात ्” (वा.सू.अ.३) इ त|  अ क या अ चा या भवि त गुणा इ त स ब धः|  प यम प यन य तं सहसोपयु यमानम यि नवधाद जनय त||३८|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 69
  • 70. Details of doshanushayi deha prakriti (dosha dominant body constitution)  सम प ा नलकफाः के च गभा द मानवाः| य ते वातलाः के चि प लाः ले मला तथा||३९|| तेषामनातुराः पूव वातला याः सदातुराः| दोषानुश यता येषां देह कृ त यते||४०|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 70
  • 71. Commentary  इह व थ हतं सामा येनैव र तशा या द तपा दतं, व थ च कृ तभेदेन नाना कारः, अ त तेषां हतम प [१] नाना कारमेव, तेन त तपादनाथ कृ तभेदमेव तावदाह- सम प ा नले या द| समा अवैका रकमानावि थताः प ा नलकफा य य स तथा|  गभा द गभाधाना द, शु शो णतजीवस मू छनाद त यावत् [२] |  वातला वात धानाः, एवं प लाः ले मला च| सव गभाद त यो यम ्|  अ प हणमादौ छ दोऽनुरोधात ्, य द वा प समान य व नेग रव दशनाथ; य द वा कृ यार भे वात या ाधा य यापनाथ, वात कृ त ह सव यवरो भव त| इह च येकदोष कृ त हणेनैव व व कृ तर प ा यः, संयोग य संयो गनामा तर यक वात ्, नदान इव वाता द वरा भधानेन व वज वरा भधानं, तेन रोग भषि जतीयो ता व वजा अ प त ः कृ तयो गृह ता भवि त; अ ये तु वतीयके च हणा था ध येन त हणं वणयि त| तेषा म त समवात प ले म कृ याद नां च म ये|  पूव इ त सम कृ तयः|  सदातुरा इ त व थ यवहारभाजोऽ प फु टता ग व वषमाि न वा दयु ता य मा द यथः| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 71
  • 72. Commentary  व था अ येते क मा ो गण इ याह- दोषानुश यते या द|  दोषानुश यता उ बणवाता दभा वताऽ य भचा रणी त यावत ्|  देह कृ तः देह वा य म त यावत ्| एतेनैतेषां वातलाद नां मु यं वा यं नाि त, कं त ह उपचार व था एत इ त दशय त| ननु, गभाद यनेन शु शो णतजीवानां संसग य थाभूता वातादयः समा वकृ ता वा तथाभूतैव कृ तभव त, सा च कृ तयाव जीवमनुव तते र टं वना, यदु तं सु ुते- “ कोपो वाऽ यभावो वा यो वा नोपजायते| कृ तीनां वभावेन, जायते तु गतायु ष” (सु.शा. अ. ४) इ त;  त यदा सम कृ तेवात कृ तेवाऽऽ ेपका दवात वकारो भव त, तदा वात य कृ तभूत या ध यं भव येव; यदा च वात कृ तेः प वकारो भव त, तदा वात कृ तेर यथाभावः प कृ त वं भव त; यदा तु सम कृ तेर यतरदोष यो भव त ाकृ त वकमहा नल ण तदाऽ सौ कृ त यो भव त; यदु तं दोष यल णे- “कमणः ाकृ ता धा नवृ धवाऽ प वरो धनाम ्” (सू. अ.१८) इ त| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 72
  • 73. Commentary  अ ो यते- कृ तसमानरोगो प ौ न कृ तभूत य वृ धः, कं त ह हे व तरज नत य वातादे त वकारका र वं [३] , कृ तभूत तु दोष त ोपदशको भव त, यदु तं- “कालदू य कृ त भद ष तु यो ह स ततम ्| न यनीकः कु ते त मा ेयः सुदुःसहः ” ( च. अ.३) इ त; वात कृ ते तु प वकारो प ौ वातः कृ तभूत तथैव करचरण फु ट ना दकं कु व ना ते, न त याग तुना प वकारेण कि चत ् यते; वाताद नां तु वमा नात् यः ाकृ तकमहा नल णो न शु शो णतसंसगकालज य कृ तभूत य दोष य बी जभूत य यमावहती त न कृ तभूतदोष यः; य द वा, कृ तेः कोपा यथाभाव या न भव ती त कृ त वेने त ूमः; तेन सम कृ तवात कृ तन भव त, वात कृ तः प कृ तन भव त सम कृ तवा; वकाराव था तु ह ना धकवात वा दल णा भवती यथः| नच वा यं- कृ तभूतानां वाताद नां दूषणा मकानां कथं न शर रबाधक वं, सहजात वेन [४] तथा वध वनाशक वकाराकतृ वात ्; 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 73
  • 74. Commentary  यदु तं सु ुते- “ वषजातो यथा क टो वषेण न वप यते| त व कृ त भदह त जात वा न बा यते” (सु.शा. अ.४) इ त; न बा यते ना तबा यत इ त बो ध यं, वाता द कृ ते न यवाता द व कारगृह त वात ्| तदु त मह “वातला याः सदातुराः” इ त| उ तं चा ववै यके - “सवान् ाणभृतो हि त नूनं कायगतं वषम ्| अि मं चा प समु प ना य ते कृ मयो यथा|| तथा च वषमो दोषः कृ तं ना तबाधते” इ त| नच वातादयो वृ धाः शु शो णत संसग यथा दु ट वा वात वकारव तं गभ कु वि त तथा गभजनक वमेव शु शो णतयोः क मा न न न ती त वा यं, वाता द कोपाणामेव ह नम यो मानां नानाशि त वात ्; बला वातादयो वनाशयि त, ह ना तु वकृ तमा ं जनयि त||३९-४०|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 74
  • 75. Preservation of health and equilibrium  वपर तगुण तेषां व थवृ े व ध हतः| समसवरसं सा यं समधातोः श यते||४१||  तेषा म त सदातुराणां वातलाद नाम्| वपर तगुणो वाता दगतरौ या द वपर त नेहा दगुण [१] इ यथः| समाः सव रसा य त था; सम वं चेहानु प वम भ ेतं, नतु तु यमान वं; न ह व थभोजने यावा मधुर उपयु यते, ताव मानाः क वादयोऽपी त; य द वा समश दोऽ व धवचनः, तेनोपो दकाम या द तपादनीय व धरसविजतं सवरस म यथः| एवं च कृ यपे ः समधातुं त सवरसोपयोगः ऋतु व हतेन त मा ुषारसमये ि न धा ल लवणान् रसान् (सू. अ.६) इ या दना वशेष वधानेन यु तः सन ् सवरसमेवा ललवणरसो कटं [२] भोजनं हेम ते फल त; वात कृ ते तु कटु त तकषायविजतं भूतमधुरा ललवण भोजनं [३] हेम ते भव त; एवम य ा प देह कृ यृतु वभावपयालोचनयाऽनुगुणं [४] तकणी यम ्| यदु तं वा भटेन- “ न यं सवरसा यासः व वा ध यमृतावृतौ” (वा.सू.अ.३) इ त||४१|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 75
  • 76. Malayana (channels of excretion)  वे अधः स त शर स खा न वेदमुखा न [१] च| मलायना न बा य ते दु टैमा ा धकै मलैः||४२|| मलवृ धं गु तया लाघवा मलस यम ्| मलायनानां बु येत स गो सगादतीव च||४३||  वा यो प कारणम भधाय वा य तब धकदोषस चय नहरणम भधातुं दोषस चय य ल णा येव ताव व तुमाह- वे अध इ या द| वे गुद ल गे| खा न छ ा ण [२] |  स त शरसी त वे ो े, वौ नासापुटौ, वे अ णी, मुखं च; वेदमुखानी त लोमकू पा न; एता न सवा ण मल यायना न| दु टै र त गोबल वद यायेन ीणैः, मा ा धकै र त वृ धैः; ये नो र यवृ योर प ल णं वद त|  मलवृ धं गु तया मलायनगु तये यथः, लाघवा मलायनानां स यं मल य वमानाद प य म यथः; य द वा दु टै र त मा ा धकै र य य वशेषणम ्, एवं स त लाघवा मलस य म त कृ त था लाघवा मल य म य धक य मल य यं कृ त थ व म यथ या येयः|  स गो सगादतीव चे त अतीवस गाद वृ ेमल यम ्, अतीवो सगा मलवृ धं जानीया द यथः|| ४२-४३|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 76
  • 77. Factors to be considered in treatment  तान् दोष ल गैरा द य याधीन् सा यानुपाचरेत्| या धहेतु त व वैमा ाकालौ वचारयन्||४४||  ता न त मलवृ ध या मकान ् मलवृ ध यज नता न त यावत ्, दोषाणां वाताद नां,  ल गैः यवृ धस ब धैः, आ द य बु वा, ये सा या तानुपाचरेत ्| या ध त व वैः या ध यनीकै ः, हेतु त व वैः हेतु यनीकै ः; त व वश देन च वपर ताथका र णाम प हणम ्| मा ाकाल हणं च ाधा यात्; तेन, दोषभेषजाद नाम प हणं बो ध यं ; य द वा काल हण एव दोषाद नामवरोधो या येयः||४४|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 77
  • 78. Importance of Swasthavritta (Regimen for prevention of diseases)  वषम व थवृ ानामेते रोगा तथाऽपरे| जाय तेऽनातुर त मात ् व थवृ परो भवेत ्||४५|| Anutpattikar chikitsa (Preventive measures)  माधव थमे मा स नभ य थमे पुनः| सह य थमे चैव हारये दोषस चयम ्||४६|| ि न धि व नशर राणामू व चाध च न यशः| बि तकम ततः कु या न यकम [१] च बु धमान ्||४७||  यथा मं यथायो यमत ऊ व योजयेत्| रसायना न स धा न वृ ययोगां च काल वत्||४८|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 78
  • 79. Benefits  रोगा तथा न जाय ते कृ त थेषु धातुषु| धातव चा भवध ते जरा मा यमुपै त च||४९|| व धरेष वकाराणामनु प ौ नद शतः| नजाना मतरेषां तु पृथगेवोपदे यते||५०|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 79
  • 80. Commentary  वषमे या द| अनातुरश देनातुयात ् ागेवानागताबाधेन व थपरेण भ वत य म त [२] श य त|  माधवो वैशाख त य थम चै ः, एवं नभ य य भा य थमः ावणः, तथा सह य य पौष य थमो मागशीषः; एते च मासा चै ावणमागशीषा रोग भषि जतीये वमाने ( व.अ.८) शोधनाथ व यमाण ावृडा यृतु मेण वस त ावृ शरद तगता भवि त|  ढबलसं कारेऽ प प यते- “ ावृ शु नभौ ेयौ शरदूजसहौ पुनः| तप य च मधु चैव वस तः शोधनं त” ( स.अ.६) इ त, सु ुते ऽ प ऋतुचया याये दोषोपचय कोपोपशमन न म मी श एव ऋतु मः प ठतः|  तेन, शोधनम भधीयमानं शोधनाथ ततु मेणैव या येयम ्| वस ताद नाम तमासेषु तु वमना य भधानं स पूण कोपे भूते नहरणोपदेशाथ; थमेषु ह मासेषु फा गुनाषाढका तके षु कोपः कष ा तो न भव त, चत य यस य कु पत या वल न य स य नहरणं न भवती त| अत एव क पलबलेऽ प प यते- “मधौ सहे नभ स च मा स दोषान ् वाहयेत्| वमनै च वरेकै च न हैः सानुवासनैः” इ त| ह रच ेण तु , सहश दोऽयमकारा तो मागशीषवचन त य सह य थमे का तके इ त या यातम ्| त मतानुसा रणा वा भटेन चो तं- “ ावणे का तके चै े मा स साधारणे मात ्| ी मवषा हम चतान ् वा वाद नाशु नहरेत्” (वा.सू.अ.३) इ त| “का तके ावणे चै े मा स साधारणे मात ्| वषा दसि चतान ् दोषान ् मासा त रतान ् हरेत ्”- इ य य तु लोक य के ना प प ठत या व धा वेषणे बु धमतां न यापारः| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 80
  • 81. Commentary  ऊ व चे त वमनेन, अध इ त वरेके ण, बि तकमश देना थापनानुवासने; एत च सव व मना द यथायो यतया, न यथास येन; तेन वमनं मधौ धानं, सह य थमे वरेकः, नभ य थमे बि त र त भव त| यथा मं यथानुपूव, यथायो यं य य य यु यते; एत च पूवण वमना दना, उ रेण च रसायना द योजये द यनेन यो यम ्|  स धानी त टफला न|  रोगा तथा न जाय त इ त वमनाद नाचरतः; धातव चा भवध त इ त रसायनवृ ययोगा नुपयोजयत इ त योजनीयम ्| नजाना म त छेदः| इतरेषा म याग तूनाम्|  आग तव चेह भूत वषवाता दज या तथा मानसा चा भ ेताः; येनैत वतयम य भधाया ऽऽग तूनामनु प ा व या युपसंहारमाग तुक वेनैव क र य त||४५-५०|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 81
  • 82. Causes and management of Agantu roga (exogenous diseases)- Prajnaparadha  ये भूत वषवा वि नस हारा दस भवाः| नृणामाग तवो रोगाः ा ते वपरा य त||५१||  ये भूते या द| भूताः पशाचादयः, आ द हणात ् पातब धनाद नां हणम ्|  ा बु ध तदपराधोऽ ानदु ाने, एत मूला चैते भूता भष गादय ई यादय च|  य य प च नजा अ प ापराधमूला एव; यदु तं- “ ापराधा य हतानथान् प च नषेवते” (सू.अ.२८) इ त, तथाऽ प  ते ाधा यात् ापराधज नतबा यवाता द भोजना दज य वेन  तथाऽ तरा वाता दज य वेन पृथ वेनो य ते [१] ||५१-५२|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 82
  • 83. Mano vikara (Psychological disorders)  ई याशोकभय ोधमान वेषादय च ये| मनो वकारा तेऽ यु ताः सव ापराधजाः||५२|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 83
  • 84. Management of Agantu roga (Prevention and management of exogenous diseases)  यागः ापराधाना मि योपशमः मृ तः| देशकाला म व ानं स वृ यानुवतनम ्||५३|| आग तूनामनु प ावेष माग नद शतः| ा ः ागेव तत् कु या धतं व या यदा मनः||५४||  आग तुमानसप रहारे [१] हेतुमाह- याग इ या द| इि योपशमः इि याणां व वषयेऽल पट वं,  मृ तः पु ाद नां वन वर व वभावा यनु मरणं; यदु तम ्- “ मृ वा वभावं भावानां मरन ् दुःखा वमु यते” (शा.अ.१); एत च वयं मानसरोग तघा तकम ्| देश ाना छू यगृहाट युपसगगृह तदेशवजना द भव त, काल ानात् पौणमा या दव य माणभूता य भघातकाला दवजनम ् [२] ,  आ म ानात् वशि तपयालोचनया चरतो बलवदि नघाता दप रवजना द या येयम ्|  स वृ मि योप मणीये व यमाणम ्| ागेवे त अनु प ने वेव रोगेषु||५३-५४|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 84
  • 85. Importance of aptopadesha (authoritative statements) and pratipatti (timely decision)  आ तोपदेश ानं [१] तप च कारणम ्| वकाराणामनु प ावु प नानां च शा तये||५५||  अथ कं हत म याह- आ तोपदेश इ या द| आ ता ानव तो राग वेषर हताः पु षाः, य व य त- “रज तमो यां नमु ताः” (सू.अ.११) इ या द; तप प द टाथ य स यगवबोधः;  एत वयं कारणं वकाराणामनु प ौ हेतुवजनेन, उ प नानां च शा तये कारणं ति च क सानु ठानेने यथः||५५|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 85
  • 86. Varjya purusha (Characters of bad companions to be avoided)  पापवृ वचःस वाः सूचकाः कलह याः| मम पहा सनो लु धाः परवृ ध वषः शठाः||५६|| परापवादरतय चपला रपुसे वनः| नघृणा य तधमाणः प रव या नराधमाः||५७||  आ तोपदेश हणाथमना तान् व यान् पापवृ े या दना, से यां चा तान् बु धी या दना दशय त| वृ ं चेि टतं शर र यापारः, स वं मनः; एषां पाप वं पापहेतु वात ्| शठाः ू राः| न घृणा न कृ पाः| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 86
  • 87. Characters of good companions (to be followed)  बु ध व यावयःशीलधैय मृ तसमा ध भः| वृ धोपसे वनो वृ धाः वभाव ा गत यथाः||५८|| सुमुखाः सवभूतानां शा ताः शं सत ताः| से याः स मागव तारः पु य वणदशनाः||५९||  बु या द भवृ धाः भूत श तबु या दयु ता इ यथः| गत यथा गतशोकादय इ यथः| सुमुखाः स नमुखाः| शं सत ताः क थत ताः [२] ||५६-५९|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 87
  • 88. Important measures to be followed for complete wellness  आहाराचारचे टासु सुखाथ े य चेह च| परं य नमा त ठे बु धमान ् हतसेवने||६०||  आहाराचारचे टाि व त नधारणे स तमी, तेनाहाराचारचे टानां म ये य धतं त य सेवने य नमा त ठे द त फल त; आचारः शा व हतमनु ठानम ्||६०|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 88
  • 89. Guidelines for consumption of dadhi (curd) and hazards of improper consumption  न न तं द ध भु जीत न चा यघृतशकरम्| नामु गयूषं ना ौ ं नो णं नामलकै वना [१] ||६१||  वरासृि प वीसपकु ठपा वामय मान ्| ा नुया कामलां चो ां व धं ह वा द ध यः||६२|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 89
  • 90. Commentary  द नोऽनेक कार न ष ध वा द मा ोदाहरणाथ द धभोजन व धमाह- न न त म या द|  अ न न त म य नो ण म य च नकारः यया स ब यते, तेन न श उ णं द ध सवथैव न से यम ्|  अघृतशकर म यादौ च नषेधो नञा स ब यते, तेनोभय तषेधात् सशकरं भु जीते या द वा याथ भव त|  तेन घृताद नां म येऽ यतमस ब धेना प द युपयो यं भव त|  न न त म या दव दहा प नकार य यास ब धे मु गसूपस हत या यघृतशकर वम येव द न इ यनुपादेय वं यात्| जतूकण- ना प घृताद नां म लतानामयोगा द यसे यमु तम ्| यदु तं- “ना नीया द ध न तमु णं वा न घृतमधुशकरामु गामलकै वना वा” इ त||६१-६२|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 90
  • 91. Summary  त लोकाः- वेगा वेगसमु था च रोगा तेषां च भेषजम ्| येषां वेगा वधाया च यदथ य धता हतम ्||६३|| उ चते चा हते व य से ये चानु चते मः| यथा कृ त चाहारो मलायनगदौषधम ्||६४|| भ व यतामनु प ौ रोगाणामौषधं च यत्| व याः से या च पु षा धीमताऽऽ मसुखा थना||६५|| व धना द ध से यं च येन य मा द जः| नवेगा धारणेऽ याये सवमेवावद मु नः||६६||  अ यायाथस हे हता हत म त से यासे यं यायामहा या द| भ व यतामनु प ौ भेषज म त माधव थमे मासी या दनो प नानां च शा तय इ य तेन||६३-६६|| 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 91
  • 92. Important principles to remember  The human body produces natural urges at regular intervals to cleanse the body systems and remove metabolic toxins. Thus, the normal mechanism of natural urge is important for preservation of health.  Natural urges should not be suppressed in order to preserve overall health.  Negative physical, verbal and psychic activities should be restrained.  The persons with equal proportion of vata, pitta and kapha in their prakriti (basic body constitution) i.e. equilibrium of dosha are always healthy. The persons with dis-equilibrium of dosha always suffer from diseases. 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 92
  • 93. Important principles to remember  Body purification therapies, rejuvenation and aphrodisiac therapies should be followed at proper time to prevent diseases and aging.  Optimum amount of physical exercise is important for maintenance of physical strength.  One shall follow daily routine and lifestyle as per his own psychic and somatic constitution. 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 93
  • 94. Take home message  Observe the factors on yourself  Observe the factors in the society, cultural and social studies  Observe and diagnose the conditions  Treat the conditions  Guide the patient to observe good habits  Play significant role in making healthy society 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 94
  • 95. Sources & acknowledgement  E- Charak Samhita  http://www.carakasamhitaonline.com/mediawiki- 1.32.1/index.php?title=Naveganadharaniya_Adhyaya#top  Amarkosha App  Patients  Students  Colleagues  PAMPA 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 95
  • 96. Thank you ! Queries Email: dryogeshdeole@gmail.com 9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 96