Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийг сэргээн засах, тэгш боломж олгох, ядуурлыг бууруулах, нийгэмшүүлэх стратеги

1. 1
Íèéãýì õàìò îëîíä
ò¿øèãëýñýí ñýðãýýí
çàñàëò
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã
ñýðãýýí çàñàõ, òýãø áîëîìæ îëãîõ,
ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, íèéãýìø¿¿ëýõ
ñòðàòåãè
Õàìòàðñàí áè÷èã áàðèìò 2004
Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí
áàéãóóëëàãà
ͯÁ-ûí Áîëîâñðîë, Øèíæëýõ
óõààí, Ñî¸ëûí Áàéãóóëëàãà
Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí
Áàéãóóëëàãà

2. 2

3. 3
Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí
áàéãóóëëàãà
ͯÁ-ûí Áîëîâñðîë, Øèíæëýõ
óõààí, Ñî¸ëûí Áàéãóóëëàãà
Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí
Áàéãóóëëàãà
Íèéãýì õàìò îëîíä
ò¿øèãëýñýí ñýðãýýí
çàñàëò
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã
ñýðãýýí çàñàõ, òýãø áîëîìæ
îëãîõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ,
íèéãýìø¿¿ëýõ ñòðàòåãè
Õàìòàðñàí áè÷èã áàðèìò 2004

4. 4
Ýíýõ¿¿ òîâõèìîëûã Èòàëèéí çàñãèéí ãàçðûí áóñ ÀÈÔÎ áàéãóóëëàãûí
Ìîíãîë äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçàð îð÷óóëæ, Ìîíãîë óëñûí ÝÌß-
òàé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëæ áóé “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã íèéãýì
õàìò îëîí ò¿øèãëýí ñýðãýýí çàñàõ - Òýãø Ä¿¿ðýí” õºòºëáºðèéí õýðýãöýýíä
çîðèóëæ 800 õóâü õýâëýâ.
Àíõäóãààð õýâëýë. 2006 îí
ÀÈÔÎ-ãèéí ñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçàð
Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã, 1-ð õîðîî, Êàðêàñ ÕÕÊ-íû áàéð, 404 òîîò
Óòàñ/ôàêñ: 323058; ý-øóóäàí: mongoliacbr@mongol.net
Øóóäàíãèéí õàÿã:
Óëààíáààòàð 210648
Ø/õ: 75
Ìîíãîë óëñ
ÄÝÌÁ Íîìûí ñàíãèéí êàòàëîãè – õýâëýëèéí ìýäýýëýë
Íèéãýì õàìò îëîíä ò¿øèãëýñýí ñýðãýýí çàñàëò: Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñèéã ñýðãýýí çàñàõ, òýãø áîëîìæ îëãîõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ,
íèéãýìø¿¿ëýõ ñòðàòåãè: Õàìòàðñàí áè÷èã áàðèìò
/Îëîí Óëñûí Õºäºëìºðèéí Áàéãóóëëàãà, ͯÁ-ûí Áîëîâñðîë, Øèíæëýõ
óõààí, Ñî¸ëûí Áàéãóóëëàãà, Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà.
1. Ñýðãýýí çàñàëò 2. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ 3. Õàìò îëíû ýð¿¿ë
ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý 4. Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãî 5. Õ¿íèé ýðõ 6. Íèéãìèéí
øóäàðãà áàéäàë 7. Õýðýãëýã÷èéí îðîëöîî 8. ßäóóðàë
I. Îëîí Óëñûí Õºäºëìºðèéí Áàéãóóëëàãà II. ͯÁ-ûí Áîëîâñðîë, Øèíæëýõ
óõààí, Ñî¸ëûí Áàéãóóëëàãà III. Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà
ISBN 92-4-159238-9 (NLM àíãèëàë: WB 320)
Ôîòî çóðãèéí ýðõ: ÄÝÌÁ, ÎÓÕÁ, Íî¸í Àíòîíèî Ôëîðåíòå
© Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà -2004

5. 5
Àãóóëãà
1. Òàíèëöóóëãà
2. Íèéãýì õàìò îëîíä ò¿øèãëýñýí ñýðãýýí çàñàëò (ÍÕÎÒÑÇ)
2.1. ÍÕÎÒÑÇ-ûí àãóóëãà
2.2. Ãîë çîðèëãóóä
2.3. ÍÕÎÒÑÇ-ûí àãóóëãàíä ãàðñàí õóâüñàë
2.3.1. ×àäâàð àëäàëò áà ñýðãýýí çàñàëò
2.3.2. Õ¿íèé ýðõ
2.3.3. ßäóóðàë
2.3.4. Èðãýíèé îðîëöîîòîé õàìò îëîí
2.3.5. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí áàéãóóëëàãóóäûí
¿¿ðýã
3. Õýí ÍÕÎÒÑÇ ñàíàà÷èëäàã âý?
4. ÍÕÎÒÑÇ-ûí ¿íäñýí ýëåìåíò¿¿ä
4.1. ¯íäýñíèé ò¿âøèí
4.1.1. ¯íäýñíèé áîäëîãî
4.1.2. ÍÕÎÒÑÇ-ûí ¿íäýñíèé çîõèöóóëãà
4.1.3. ÍÕÎÒÑÇ-ûí ìåíåæìåíòèéí á¿òýö
4.1.4. ͺºöèéí õóâààðèëàëò
4.1.5. ¯íäýñíèé äýìæëýã
4.2. Äóíä/Ä¿¿ðãèéí ò¿âøèí
4.2.1. ÍÕÎÒÑÇ-ûí ìåíåæåð¿¿ä
4.3. Õàìò îëíû ò¿âøèí
4.3.1. ÍÕÎÒÑÇ-ûí õýðýãöýýã ìýäðýõ
4.3.2. Õàìò îëíûã îðîëöóóëàõ
4.3.3. Õàìò îëíû èäýâõòí¿¿ä
5. ÍÕÎÒÑÇ-ûí îëîí òàëò ñàëáàðûí äýìæëýã
5.1. Íèéãìèéí ñàëáàðààñ ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã
5.2. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðààñ ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã
5.3. Áîëîâñðîëûí ñàëáàðààñ ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã
5.4. Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ñàëáàðààñ ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã

6. 6
5.5. Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäààñ ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã
5.6. Îëîí íèéòèéí õýâëýë ìýäýýëýëèéí õýðýãñëýýñ ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã
5.7. Äýìæëýã òóñëàëöààã õàìò îëîíä õ¿ðãýõýä õàìòûí àæèëëàãàà
6. ÍÕÎÒÑÇ-ûí öààøäûí õºãæèë
6.1. ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéí ¿éë àæèëëàãààã òýëýõ, öàð õ¿ðýýã
ºðãºæ¿¿ëýõ
6.1.1. Õ¿éñèéí òýãø áàéäàë
6.1.2. Á¿õ íàñíûõíûã õàìðóóëàõ
6.2. ÍÕÎÒÑÇ-ûí ñóðãàëò
6.2.1. Ìåíåæìåíòèéí ñóðãàëò
6.2.2. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí áàéãóóëëàãóóäàä
çîðèóëñàí ñóðãàëò
6.2.3. ¯éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ òàëààðõ ñóðãàëò
7. Ä¿ãíýëò

7. 7
1. Òàíèëöóóëãà
Íèéãýì õàìò îëîíä ò¿øèãëýñýí ñýðãýýí çàñàëò (ÍÕÎÒÑÇ) íü á¿õ
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò õàìò îëíûõ íü äóíä òýãø áàéõ
áîëîìæîîð õàíãàõûí òóëä õàìò îëíû ìàíëàéëàã÷èä, õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ, òýäíèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä áîëîí áóñàä
õîëáîãäîõ èðãýäèéí õàìòûí àæèëëàãààã äýìæäýã þì. Õîðèí òàâàí
æèëèéí ºìíº ¿¿ññýí ýíýõ¿¿ ÍÕÎÒÑÇ-ûí ñòðàòåãè íü õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõ, îðîëöîîã, ìºí äýëõèéí ºíöºã áóëàí
á¿ðò ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áóé Õºãæëèéí Áýðõøýýëòýé Èðãýäèéí
Áàéãóóëëàãóóäûí (ÕÁÈÁ) ¿¿ðãèéã áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãîî ¿ðãýëæë¿¿ëñýýð
áàéíà.
1994 îíä Îëîí Óëñûí Õºäºëìºðèéí Áàéãóóëëàãà (ÎÓÕÁ), ͯÁ-
ûí Áîëîâñðîë, Øèíæëýõ óõààí, Ñî¸ëûí Áàéãóóëëàãà (ÞÍÅÑÊÎ),
Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà (ÄÝÌÁ) –óóä ÍÕÎÒÑÇ
õºòºëáºðèéã õºãæ¿¿ëýõ íèéòëýã õàíäëàãûã äýìæèõèéí òóëä “ÍÕÎÒÑÇ-
ûí õàìòàðñàí áàðèìò áè÷èã”-èéã áîëîâñðóóëæýý. Òýð ¿åýñ õîéø
ýíý õàíäëàãàä äýâøèë ãàðñàí õýäèé ÷ èõýíõ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñ ñýðãýýí çàñàëòûí ¿íäñýí ¿éë÷èëãýýã á¿ðýí àâ÷ ÷àäàõã¿é,
áîëîâñðîë, ñóðãàëò, àæèë õºäºëìºð, áîëîí íèéãìèéí áóñàä á¿òýýë÷
¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ áîëîëöîî õÿçãààðëàãäìàë, ÿëàíãóÿà
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿íä áîëîí õàâñàðñàí ñîãîãòîé
èðãýä, ñýòãýöèéí ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñ, Õ¿íèé äàðõëàë õîìñäîëûí âèðóñ
(ÕÄÕÂ) òýýã÷èä, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ÿäóó õ¿ì¿¿ñ áîëîí òýäíèé ãýð
á¿ëèéí ãèø¿¿äýä ýíý íü èë¿¿ õ¿ðòýýìæã¿é áàéíà.
Ýíýõ¿¿ ÍÕÎÒÑÇ-ûí ñòðàòåãè íü íàñ, õ¿éñ, õºãæëèéí áýðõøýýëèéí
õýëáýð, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí áàéäëûã íü ¿ë õàðãàëçàí á¿õ
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã íèéãìèéí áóñàä ãèø¿¿äèéí íýãýí
àäèëààð “Èðãýíèé íèéãýì”-ä èæèë ýðõ, òýãø áîëîìæèéã ýäëýõèéã
áàòàëãààæóóëàõàä íºëººëºõ ¸ñòîé.
Ýíý àñóóäàëä õàíäàõ øèíý÷èëñýí ¿ð ä¿íãèéí õýðýãöýý áàéãààã
2003 îíä Ôèíëÿíäûí Õåëñèíêè õîòíîî áîëñîí Íèéãýì õàìò îëîíä
ò¿øèãëýñýí ñýðãýýí çàñàëòûã òîéìëîí (áàãöàëæ) õàðàõ Îëîí óëñûí
Ǻâëºãººíä èë¿¿ îíöëîí òýìäýãëýñýí þì. Ýíýõ¿¿ Ǻâëºãººíèéã
ÄÝÌÁ, ͯÁ-ûí òºðºëæñºí áàéãóóëëàãóóä, Òºðèéí áóñ áîëîí
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòàð÷ çîõèîí

8. 8
áàéãóóëñàí þì. Ǻâëºãººíººñ ãàðñàí çºâëºìæ¿¿äèéã ýíýõ¿¿ áè÷èã
áàðèìòàíä ìºí òóñãàñàí áîëíî.
“Õàìòàðñàí áàðèìò áè÷èã 2004”-èéí çîðèëãî íü ÍÕÎÒÑÇ-ûí
õàíäëàãûí àãóóëãà õóâüñàæ ººð÷ëºãäºæ áàéãààã òîäîðõîéëæ, õ¿íèé
ýðõèéã îíöîëæ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé îëîí õ¿ì¿¿ñ ºðòººä áàéãàà
ÿäóóðëûí ýñðýã àæèë çîõèîõûã óðèàëàí äóóäàæ, ò¿¿íèéã äýìæèõýä
îðøèíî.
ÍÕÎÒÑÇ-ûí õàíäëàãûã ººðèéí îðîíäîî, õàìò îëíûõ íü äîòîð
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãöýýíä õàíäàõ ñòðàòåãè ãýæ
ÄÝÌÁ, ÎÓÕÁ áîëîí ÞÍÅÑÊÎ ¿çýæ áàéíà. Ñòðàòåãè íü õàìò îëíû
ìàíëàéëàë, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ áîëîí òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí
ýðõ àøãèéã õàìãààëñàí áàéãóóëëàãóóäûí á¿ðýí îðîëöîî, çîðèëãîäîî
õ¿ðýõýä íýìýð áîëîõóéö õàìò îëíû õýðýãöýý, ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ
îëîí òàëò ñàëáàð áîëîí á¿õ á¿ëã¿¿ä õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãààã
äýìæèíý.
2. Íèéãýì õàìò îëîíä ò¿øèãëýñýí ñýðãýýí
çàñàëò (ÍÕÎÒÑÇ)
2.1. ÍÕÎÒÑÇ-ûí àãóóëãà
ÍÕÎÒÑÇ íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé á¿õ õ¿ì¿¿ñèéã õàìò îëíû åðºíõèé
õºãæëèéíõ íü äóíä ñýðãýýí çàñàõ, òýãø áîëîìæ îëãîõ, íèéãýìø¿¿ëýõ
ñòðàòåãè þì.
ÍÕÎÒÑÇ íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ, ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä,
áàéãóóëëàãóóä áîëîí õàìò îëîí, õîëáîãäîõ òºðèéí áîëîí
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäààñ ¿ç¿¿ëýõ ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë,
ìýðãýæèë, íèéãìèéí áîëîí áóñàä ¿éë÷èëãýýíèé õàìòûí ¿éë
àæèëëàãààãààð õýðýãæèíý.
2.2. Ãîë çîðèëãî
ÍÕÎÒÑÇ-ûí ãîë çîðèëãî íü:
1. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ åðäèéí ¿éë÷èëãýý áîëîí áîëîìæèéã
õ¿ðòýõèéí òóëä ººðñäèéí áèå áîëîí ñýòãýë ñàíààíû ÷àäâàðûã

9. 9
äýýä õýìæýýíä íü àøèãëàõ, òýäíèéã õàìò îëîí áîëîí íèéãýìäýý
õóâü íýìðýý èäýâõòýé îðóóëàã÷ áîëîõûã íü áàòàëãààæóóëàõ;
2. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéã õàìãààëàõ, äýìæèõýä
õàìò îëíû äîòî𠺺ð÷ëºëò õèéõ, òóõàéëáàë îðîëöîîíä ó÷èð÷
áóé ñààäûã àðèëãàæ, õàìò îëíûã èäýâõæ¿¿ëýõ;
2.3. ÍÕÎÒÑÇ-ûí àãóóëãàíä ãàðñàí õóâüñàë
Ãîë çîðèëãî áîëîí òîäîðõîéëîëò íü ººð÷ëºã人ã¿é õýäèé ÷
ÍÕÎÒÑÇ-ûí õàíäëàãàä ãîë õ¿ì¿¿ñ (ýìíýëãèéí àæèëòàí, íèéãìèéí
àæèëòàí, áàãø, îðîí íóòãèéí ìàíëàéëàã÷, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿í, ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä ãýõ ìýò)-èéã îðîëöóóëàõàä õóâüñàë, ººð÷ëºëò
ãàðñààð áàéíà. ×àäâàð àëäàëò áà ñýðãýýí çàñàëòûí àãóóëãà,
õ¿íèé ýðõèéã îíöëîõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, òýãø áóñ áàéäëûí ýñðýã
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, ÕÁÈÁ-ûí ¿¿ðãèéã ºðãºòãºõ çýðýãò õóâüñàë
ãàðñàí.
2.3.1. ×àäâàð àëäàëò áà ñýðãýýí çàñàëò
×àäâàð àëäàëòûã èìïýéðìåíòýýñ áîëæ ¿¿ñäýã ãýæ ¿çýõýý áîëüñîí.
×àäâàð àëäàëòûí íèéãìèéí çàãâàð íü ÷àäâàð àëäàëòûí ãîë
øàëòãààí íü îðîëöîîíä ó÷èð÷ áóé îð÷íû ñààä áýðõøýýë þì ãýäýã
îéëãîëòûã áèé áîëãîñîí. “¯éë àæèëëàãàà, ÷àäâàð àëäàëò, ýð¿¿ë
ìýíäèéí òàëààðõ îëîí óëñûí àíãèëàë” - (ICF- /Àè, Ñè, Ýô/, ÄÝÌÁ,
2001)-ä õ¿íèé áèåèéí á¿òýö, ¿éë àæèëëàãààã õàìààðóóëäàã òºäèéã¿é
õóâü õ¿íèé áîëîí íèéãìèéí áàéäàë äàõü “èäýâõ”, “îðîëöîî”-
íä àíõààðëàà õàíäóóëäàã. ̺í ICF íü èäýâõèéã ýñâýë îðîëöîîã
õÿçãààðëàäàã îð÷íû òàâàí õ¿÷èí ç¿éëèéã õàìðóóëæ ¿çäýã. Ýíý íü
á¿òýýãäýõ¿¿í áà òåõíîëîãè, áàéãàëèéí îð÷èí áà õ¿íèé á¿òýýñýí
ººð÷ëºëò, òóñëàìæ äýìæëýã áà õàðèëöàà, õàíäëàãà áà ¿éë÷èëãýý,
òîãòîëöîî áà áîäëîãî áîëíî. ×àäâàð àëäàëòàíä íºëººëäºã îð÷íû
õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã õýí ÷ çàéëóóëæ ÷àäààã¿é þì.
Ñýðãýýí çàñàëòûí ¿éë÷èëãýýã ºìíº íü ¿éë÷èëãýýã àâ÷ áàéñàí
õ¿íèé îðîëöîî áîëîí çºâøººðºëã¿éãýýð õèéæ áàéñàí øèãýý
îäîî ¿ðãýëæë¿¿ëýõ ¸ñã¿é. ªíºº ¿åä ñýðãýýí çàñàëòûã õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ, ýñâýë òýäíèé íýðèéí ºìíººñ ýðõ àøãèéã íü
õàìãààëàã÷äûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëæ, áèäýíä ÿìàð ¿éë÷èëãýý

10. 10
õýðýãòýé áàéãàà òàëààð øèéäâýð ãàðãàã÷ íàðò ÿðüæ îéëãóóëàõ
(àäâîêàñè) ¿éë ÿâö ãýæ ¿çäýã áîëñîí. Ñýðãýýí çàñàëòûí ¿éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëäýã ìýðãýæèëòí¿¿ä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã õîëáîãäîõ
ìýäýýëýëýýð õàíãàõ ¿¿ðýãòýé áºãººä òýäýíä þó òîõèðîõ òàëààð
øèéäâýð ãàðãàäàã.
2.3.2. Õ¿íèé ýðõ
ÍÕÎÒÑÇ íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã õàìò îëíûõîî äóíä ýðõ
òýãø àìüäàð÷, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã ýäýëæ, áîëîâñðîë, íèéãýì,
ñî¸ë, øàøèí, ýäèéí çàñãèéí áîëîí óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä
á¿ðýí îðîëöîõ ýðõèéã íü äýìæäýã. ÍÕÎÒÑÇ íü õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé îõèä, õºâã¿¿ä á¿ãä àäèë òýãø ñóðãóóëüä ñóðàõ; ýðýãòýé
ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ àæèë õºäºëìºð ýðõëýõ áîëîí íèéãìèéí àìüäðàëä
àäèë òýãø îðîëöîõ áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîéã îíöëîí ¿çäýã.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò òýãø áîëîìæ îëãîõ ͯÁ-ûí
ñòàíäàðò ä¿ðýì (1994) íü ýäãýýð ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõàä
øààðäëàãàòàé àëõàìûã õèéõýä çîðèóëàãäñàí áîëíî. Èéìýýñ
ýíýõ¿¿ Ñòàíäàðò Ä¿ðýì íü á¿õ ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºð¿¿äèéã
÷èãë¿¿ëæ áàéäàã.
ͯÁ-ûí ñòàíäàðò ä¿ðìèéã óëàì ñàéæðóóëàõûí òóëä ͯÁ-ûí Åðºíõèé
Àññàìáëåé Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã äýýäëýí õ¿íäëýõ,
ýðõèéã õàìãààëàõ áîëîí äýìæèõ Êîíâåíöèéã áîëîâñðóóëàõààð
øèéäâýðëýæýý. ÍÕÎÒÑÇ-ûí õàíäëàãà íü ýíýõ¿¿ Êîíâåíöèéã
õýðýãæ¿¿ëýõýä ¿éë àæèëëàãààíû òîõèðîõ öàð õ¿ðýýã áèé áîëãîæ
÷àäíà.
2.3.3. ßäóóðàë
×àäâàð àëäàëò, ÿäóóðàë õî¸ð õîîðîíäîî ìàø íÿãò õàðèëöàí
õàìààðàëòàé. ßäóóðàë ÷àäâàð àëäàëòûã èõýñãýäýã, ÷àäâàð àëäàëò
íü ýðãýýä ÿäóóðëûã ºñãºäºã. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí
èõýíõ íü ÿäóó íºõöºëä àìüäàðäàã áºãººä ñóäàëãààíààñ õàðàõàä
àæ ¿éëäâýðæñýí îðîíä ÷ ãýñýí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí
àæèëã¿éäëèéí õóâü ýíãèéí õ¿íòýé õàðüöóóëàõàä èë¿¿ ºíäºð áàéäàã.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí èõýíõ íü àìüäàðäàã õºãæèæ áàéãàà
îðíóóäûí õóâüä ÷ ãýñýí àæèëã¿éäëèéí áîëîí àæëûí äóòìàã ò¿âøèí
íü ýðãýëçýõ ç¿éëã¿é ºíäºð áàéäàã. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ñýðãýýí

11. 11
çàñàëò, áîëîâñðîë, óð ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõ ñóðãàëò áîëîí õºäºëìºð
ýðõëýëòèéí õ¿ðòýýìæ äóòìàã áàéãàà íü ÿäóóðàë áà ÷àäâàð àëäàëòûí
çºâ áèø öàãèðàãò èë¿¿ èõýýð íýìýð áîëæ áàéíà.
2000 îíä ͯÁ-ûí ãèø¿¿í îðíóóä Ìÿíãàíû Òóíõàãëàëûã äýìæèæ,
ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ Ìÿíãàíû Õºãæëèéí 8
Çîðèëòûã áîëîâñðóóëæýý. Ýäãýýð çîðèëòóóä á¿ãä ÷àäâàð àëäàëòòàé
õîëáîîòîé áºãººä 3 çîðèëò íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ áîëîí
òýäíèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýä îíöãîéëîí àíõààðñàí áàéãàà. ¯¿íä:
1. Òóéëûí ÿäóóðàë, ºëñãºëºíã áóóðóóëàõ
2. Á¿õ íèéòýýðýý áàãà áîëîâñðîë ýçýìøèõ
3. Õ¿éñèéí ýðõ òýãø áàéäëûã ñàéæðóóëæ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¿¿ðãèéã
íýìýãä¿¿ëýõ
ßäóóðëûã áóóðóóëàõûí òóõàéä ãýâýë ººðñäèéíõºº õýðýãöýý áîëîí
÷àäâàðòàé õîëáîîòîé ñòðàòåãèà áîëîâñðóóëàõàä îëîí óëñûí áàíê,
õàíäèâëàã÷, òóñëàìæèéí àãåíòëàãóóäààñ òóñëàìæ õ¿ñýõèéã óëñ
îðíóóäàä óðèàëñàí áàéíà.
Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí ÿäóóðëûã
áóóðóóëàõàäõºãæëèéíáýðõøýýëòýéõ¿ì¿¿ñèéãîðîëöóóëàõûã¿íäýñíèé
õýìæýýíèé ñòðàòåãè áàòàëãààæóóëàõ íü íýí ÷óõàë. ÍÕÎÒÑÇ -ûã õàìò
îëíû õºãæëèéí äóíä ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãè ãýæ ¿çýæ áîëíî.
Õàìò îëíû ò¿âøèíä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí áîëîâñðîë,
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé çàëóó÷óóä áîëîí íàñàíä õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñèéí
àæèë õºäºëìºð ýðõëýëò, òýäíèéã õàìò îëíû ¿éë àæèëëàãààíä
îðîëöóóëàõ ãýõ ìýòèéí ¿éë àæèëëàãààã õºãæëèéí ¿íäýñíèé áîäëîãî,
ñòðàòåãèä çàãâàð áîëãîí áàòàëãààæóóëæ áîëíî.
ßäóóðëûã áóóðóóëàõààð àæèëëàæ áàéãàà àãåíòëàã, áàéãóóëëàãóóä
íü õ¿¿õä¿¿äèéíõýý ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë, õàëàìæèíä îíöãîéëîí
àíõààðàë òàâüäàã, ýìýãòýé÷¿¿äýä çîðèóëñàí òóñãàé õºòºëáºð¿¿äèéí
à÷ õîëáîãäëûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí áàéäàã. Ãýõäýý ýäãýýð òóñãàé
õºòºëáºð¿¿äýä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿äèéã õàìðóóëàõã¿é
áàéíà. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÿäóóðëûã áóóðóóëàõààð õýðýãæäýã
õºòºëáºð¿¿äýä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿äèéã õàìðóóëàõàä
ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºð íü ¿ð íºëººãºº ¿ç¿¿ëæ ÷àäíà.

12. 12
2.3.4. Èðãýíèé îðîëöîîòîé õàìò îëîí (èðãýíýý
õàìðóóëäàã õàìò îëîí)
“Õàìðóóëàõ” ãýäýã íýð òîìü¸îã èõýíõäýý áîëîâñðîëûí ñàëáàðò
á¿õ õ¿¿õäèéã, ÿëàíãóÿà õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õä¿¿äèéã ýíãèéí
ñóðãóóëüä, ýñâýë ñóðãàëòûí òºâä á¿ðýí îðîëöóóëàõàä õýðýãëýäýã.
“Õàìðóóëàõ” çàð÷ìûã ìºí ýð¿¿ë ìýíä, ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõ ñóðãàëò,
àæèë õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ¿éë÷èëãýý áîëîí áîäëîãî, õàìò îëíû
àìüäðàëä åðºíõèéä íü õýðýãëýæ áîëîõ þì.
“Èðãýíèé îðîëöîîòîé õàìò îëîí” íýð òîìü¸îíû àãóóëãà íü õàìò îëîí
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã õàìðóóëàõäàà îäîî áàéãààãàà
ººð÷ëºõ ãýõýýñýý èë¿¿ òýäíèéã õàìðóóëàõ ÿâö, á¿òöèéã õÿëáàð÷ëàõ,
òààðóóëàõ, òîõèðóóëàõ ãýñýí óòãàòàé þì. Ýíý íü á¿õ õ¿ì¿¿ñ,
ÿëàíãóÿà õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéã õ¿íäýòãýõ ¸ñòîéã
äàõèí áàòàëãààæóóëæ, á¿õ õ¿ì¿¿ñ òýãø ýðõòýé áàéõàä àíõààðëàà
õàíäóóëäàã. Õàìò îëîí ººðºº á¿õ ãèø¿¿äýä íü áîäëîãî, õóóëü ä¿ðýì,
¿éë àæèëëàãàà õýðõýí íºëººëæ áàéãààã àíõààð÷ ¿çäýã.
Õàìò îëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé îõèä, õºâã¿¿ä, ýðýãòýé, ýìýãòýé
õ¿ì¿¿ñèéí îðîëöîîíä òóëãàð÷ áóé ñààä áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõàä
õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ¸ñòîé. Òóõàéëáàë: õàìò îëîí äîòîðõ èõýíõ õ¿ì¿¿ñ
íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò íýýëòòýé áàéäàã áîëîìæóóä
õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã ãýäýãò èòãýäýã, ýñâýë òèéì õàíäëàãàòàé
áàéæ áîëíî. Áîäëîãî, õóóëü ä¿ðýìä íü òýäíèéã õàìààðóóëàõ
òàëààð òóñãààã¿é áàéæ áîëîõ þì. Õ¿íèé áèåèéí õóâüä ñààä
áýðõøýýëòýé áàéæ áîëîõ þì. Òóõàéëáàë: íàëóó çàìã¿é,
øàòòàé, íèéòèéí òýýâðèéí õýðýãñýë íü äýä á¿òöýý õàíãààã¿é
áàéõ ãýõ ìýò. Èéìýðõ¿¿ ñààä áýðøýýë¿¿ä íü õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã àæèëëàõ áîëîìæèéã áàãàñãàæ áàéæ
áàñ áîëíî.
Ǻâõºí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ òºäèéã¿é õàìò îëîí ÷ ÍÕÎÒÑÇ-
ààñ àøèã õ¿ðòäýã. Òóõàéëáàë: Õàìò îëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íä
çîðèóëæ õ¿ðòýýìæ, äýä á¿òöèéã ñàéæðóóëàõ ººð÷ëºëò õèéõýä òýð íü
á¿õ õ¿ì¿¿ñò áàñ àäèëõàíààð õýðýã áîëäîã.

13. 13
2.3.5. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí
áàéãóóëëàãóóäûí (ÕÁÈÁ) ¿¿ðýã
ªíººäºð ÕÁÈÁ-óóäûã ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðèéã ñàíàà÷ëàõ,
õýðýãæ¿¿ëýõ, ¿íýëãýý ºãºõºä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áàéõààð áýëòãýæ áàéíà.
̺í òýä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èë¿¿ îëîí èðãýäèéã òºëººëæ,
èë¿¿ èäýâõòýé áàéõààð ÷àðìàéæ áàéíà. ÕÁÈÁ-óóäûã ÍÕÎÒÑÇ-ûí
õºòºëáºðèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõýä íººö áîëîëöîî íü áàéõ ¸ñòîé ãýäãèéã
õ¿ëýýí çºâøººðºõ õýðýãòýé.
Áàðàã èõýíõ îðîíä ÕÁÈÁ-óóä áîëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿¿õä¿¿äèéí ýöýã ýõèéí áàéãóóëëàãóóä áàéãóóëàãäàæ, áýõæèæ áàéíà.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿ä ÕÁÈÁ äîòðîî ººðèéí ñàëáàðûã
áàéãóóëàõ, ýñâýë áèå äààñàí áàéãóóëëàãàà áàéãóóëæ ýõýëæ áàéíà.
Ýíý íü îðîëöîîã íýìæ, îðîí íóòãèéí, ¿íäýñíèé áîëîí îëîí óëñûí
ò¿âøèíä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé, ýðýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí àëü àëèíä
íü íºëººëæ ýõýëñýí.
ÕÁÈÁ-óóäûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýãò á¿õ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò õ¿íèé
ýðõèéí òàëààð áîëîâñðîë îëãîõ, ººðñäèéíõºº ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõ
ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõ, ¿éë÷èëãýý áîëîí áîëîìæèéã õ¿ðòýõ ýðõýý
ýäëýõèéí òóëä ò¿íøëýã÷òýéãýý õàìòðàí àæèëëàõ ãýõ ìýò õàìðàãäàíà.
Ýäãýýð ¿¿ðãýý ¿ðãýëæ ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä ã¿éöýòãýäýã.
ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðò ¿íäñýí õî¸ð õýëáýðèéí ÕÁÈÁ-óóä èäýâõòýé
îðîëöäîã. ¯¿íä: ÷àäâàð àëäàëòûí õýëáýðèéã íü ¿ë õàðãàëçàí õîëèìîã
õýëáýðèéí ÷àäâàð àëäòàëòòàé õ¿ì¿¿ñèéí áàéãóóëñàí õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé èðãýäèéí áàéãóóëëàãà; ÷àäâàð àëäàëòûí íýã õýëáýðýýð
íü áàéãóóëñàí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí áàéãóóëëàãà,
òóõàéëáàë: õàðààíû, ñîíñãîëûí ãýõ ìýò.
Ýíý õî¸ð õýëáýðèéí áàéãóóëëàãûí àëü àëü íü ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðò
÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Õîëèìîã õýëáýðèéí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñèéí áàéãóóëëàãà íü áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä áîëîí îðîí
íóòãèéí ìàíëàéëàã÷äàä ¿íäýñíèé ò¿âøíýýñ õàìò îëíû ò¿âøèíä
õ¿ðòýë àäèë òýãø ýðõòýé òóõàé ÿðüæ îéëãóóëàõàä ìàø ÷óõàë
¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. ̺í íýã õýëáýðèéí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñèéí áàéãóóëëàãà íü á¿õ ò¿âøèíä òîäîðõîé íýã òºðëèéí
÷àäâàð àëäàëòòàé õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãöýýíèé òàëààð çºâëºãºº
ºãºõºä ÷óõàë õóâü íýìýð îðóóëäàã.

14. 14
ÍÕÎÒÑÇ áîëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õîëáîîòîé áóñàä
õºòºëáºð¿¿äèéã ÕÁÈÁ-óóä áîëîí òýäãýýðèéí òºëººëºã÷èäòýé õàìòàð÷
òºëºâëºõ, õýðýãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë. ÕÁÈÁ-óóä á¿õ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
èðãýäèéí õýðýãöýýã ìýäýõèéí òóëä õýðýãöýýã òîäîðõîéëîõ, òýðõ¿¿
õýðýãöýýã õàíãàõàä òîõèðîõ àðãà õýìæýýã äýìæèõ ýðõòýé áºãººä áàñ
õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã. ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºð íü ÷àäàâõ íü ñóë ÕÁÈÁ-
óóäòàé ãàçàðò õ¿íèé ýðõèéã äýìæèõ, ¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ,
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã õàìò îëíû õºãæèëä á¿ðýí îðîëöîõ
îðîëöîîã íü áýõæ¿¿ëýõ ãýõ ìýòýä ¿éë àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëæ
áîëíî.
ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðò á¿ðýí îðîëöîõûí òóëä çàðèì õýëáýðèéí
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò ¿éë÷èëãýý øààðäëàãàòàé áàéäàã.
Òóõàéëáàë äîõèîíû õýëíèé îð÷óóëàã÷, Áðàéëûí òîíîã òºõººðºìæ,
÷èãë¿¿ëýã÷, ýñâýë òýýâðèéí õýðýãñýë ãýõ ìýò. Òýýâðèéí õýðýãñýë,
ìýäýýëýëèéí áîëîí õàðèëöààíû õ¿ðòýýìæ äóòìàã áàéõ íü ÕÁÈÁ-
óóäûã õºãæèõºä íü, áîëîí ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðò îðîëöîõîä íü
ìàø òîì ñààä áýðõøýýë áîëäîã.
3. Õýí ÍÕÎÒÑÇ õàíäëàãûã ñàíàà÷èëäàã âý?
ÍÕÎÒÑÇ-ûí õàìò îëíû ¿éë àæèëëàãààã èõýíõäýý õºíäëºí㺺ñ,
òóõàéëáàë ßàìäóóä, ýñâýë ÒÁÁ-óóä ñàíàà÷èëäàã. Õºíäëºíãèéí õ¿ì¿¿ñ
àíõíû ñàíàà÷ëàãûíõàà òàëààð õàìò îëîíòîé ÿðèëöñàíû äàðàà
ÍÕÎÒÑÇ-ûí õàíäëàãûã ººðñäèéíõºº õºãæëèéí ¿éë àæèëëàãààíû íýã
õýñýã áîëãîõ ýñýõýý õàìò îëîí ººðºº øèéäíý. Õàìò îëîí äîòîð
ÿíç á¿ðèéí ò¿íøëýã÷¿¿ä, òóõàéëáàë õàìò îëíû õºãæëèéí õîðîî,
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí áàéãóóëëàãóóä, ýñâýë òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãóóä õºòºëáºðò õàðèóöëàãà õ¿ëýýæ, ìàíëàéëæ áîëíî.
Õàìò îëîí ººðñ人 ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðºº õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýõýý
ñîíãîìîãö, ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðèéí óäèðäëàãà ñóðãàëò, ëàâëàãàà
¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ, íººö áîëîëöîîã õºäºë㺺íä îðóóëàõ
ãýõ ìýòèéã õàìààðóóëàí øààðäëàãàòàé äýìæëýã, òóñëàìæààð
õàíãàäàã.

15. 15
4. ÍÕÎÒÑÇ-ûí ¿íäñýí ýëåìåíò¿¿ä
ÍÕÎÒÑÇ-íä õàìò îëîí áîëîí ÕÁÈÁ-óóäûí îðîëöîî øààðäëàãàòàé
áàéäàã. Ãýõäýý õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã èæèë òýãø
áîëîìæîîð õàíãàí áàòàëãààæóóëàõàä õàìò îëîí áîëîí ÕÁÈÁ-
óóä íü äàí ãàíöààðàà àæèëëàæ ÷àäàõã¿é. ¯¿íä ¿íäýñíèé áîäëîãî,
óäèðäëàãûí á¿òýö, çàñãèéí ãàçðûí ÿàìäóóäûí äýìæëýã, òºðèéí áóñ
áîëîí áóñàä ãîë ¿¿ðýã á¿õèé ò¿øèö (îëîí òàëò ñàëáàðûí õàìòûí
àæèëëàãàà) áàéãóóëëàãóóä øààðäëàãàòàé.
ÍÕÎÒÑÇ-ûí õàíäëàãûã õýðýãæ¿¿ëýõ òóõàéí óëñ îðíóóäûí õàíäëàãà íü
õàðèëöàí àäèëã¿é ººð ººð áàéäàã. Ãýõäýý ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðèéí
òîãòâîðòîé áàéäàëä íýìýð áîëäîã çàðèì íýãýí íèéòëýã ýëåìåíò¿¿ä
áàéäàã. ¯¿íä:
I. Áîäëîãî, çîõèöóóëàëò, íººöèéí õóâààðèëàëòààð äàìæóóëæ
¿íäýñíèé ò¿âøèíä äýìæèõ
II. ÍÕÎÒÑÇ-ûí õàíäëàãûí õýðýãöýýã õ¿íèé ýðõýí äýýð ò¿øèãëýõ
III. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ãèø¿¿äèéíõýý õýðýãöýýã õàíãàõûã õ¿ññýí
õàìò îëíû õ¿ñýë òýì¿¿ëýë
IV. Óðàì çîðèãòîé àæèëëàäàã õàìò îëíû èäýâõòýíòýé áàéõ
ÍÕÎÒÑÇ-ûí ýäãýýð ÷óõàë ýëåìåíò¿¿äèéã áîäèòîé áîëãîõûí òóëä
¿íäýñíèé, äóíä/ ä¿¿ðãèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä òîäîðõîé
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé.
4.1. ¯íäýñíèé ò¿âøèí
Äóíä ò¿âøíèé óäèðäëàãà áîëîí îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààã
õàìðóóëñàí ¿íäýñíèé áîäëîãî, äýìæëýã íü ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðèéí
ãîë ÷óõàë ¿íäñýí ýëåìåíò þì. Õàìò îëîí ¿íäýñíèé ò¿âøèíòýéãýý õýðõýí
õîëáîãäîæ áàéãàà íü òóõàéí îðíû çàñàã çàõèðãààíû á¿òýö áîëîí
ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðèéã òóñëàí, äýìæäýã òîäîðõîé íýãýí ÿàìíààñ
õàìààð÷ õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Ãýõäýý á¿õ íºõöºë áàéäàëä
ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðèéã òºëºâëºõ áîëîí íýí òýðã¿¿íèé àñóóäëûã
óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõýä ¿íäýñíèé áîäëîãî çàéëøã¿é õýðýãòýé. ¯íäýñíèé
ò¿âøíèé çîõèöóóëàëò áîëîí áîëîëöîîòîé íººöèéã õóâààðèëàõ íü
àìæèëòòàé õýðýãæèæ áàéãàà ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðººñ ãàð÷ èðñýí
áóñàä ýëåìåíò¿¿ä þì.

16. 16
4.1.1. ¯íäýñíèé áîäëîãî
¯íäýñíèé çàñãèéí ãàçàð íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã ñýðãýýí
çàñàõ, òýãø áîëîìæ îëãîõ, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õîëáîãäîõ
õóóëü ä¿ðýì, áîäëîãûã áîëîâñðóóëàõ õàðèóöëàãûã õ¿ëýýíý. Èéì
áîäëîãîäîî ÍÕÎÒÑÇ-ûã îíöãîéëîí àíõààð÷ ñòðàòåãè áîëãîí
õàìðóóëæ áîëíî.
×àäâàð àëäàëòòàé õîëáîîòîé îëîí óëñûí áè÷èã áàðèìò, òóíõàãëàëóóä
íü ¿íäýñíèé áîäëîãûã òîìú¸îëîõîä ÷èãëýë ºãíº. Òóõàéëáàë:
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä òýãø áîëîìæ îëãîõ ͯÁ-
ûí Ñòàíäàðò ä¿ðýì, Õ¿¿õäèéí ýðõèéí êîíâåíö (Ç¿éë 2, 23),
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ìýðãýæëèéí ñýðãýýí çàñàëò,
õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ÎÓÕÁ-ûí 159-ð êîíâåíö, ¿¿íòýé
óÿëäàæ ãàðñàí 168-ð çºâëºìæ, ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí “Á¿õ íèéòýä
áîëîâñðîë îëãîõ” Ñàëàìàíêàãèéí òóíõàãëàëûí Òóñãàé
Õýðýãöýýò Áîëîâñðîë õýñýã, ÄÝÌÁ-ûí ñýðãýýí çàñàëòûí òóñëàìæ
íü ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû òóñëàìæèéí íýãýí õýñýã íü áîëîõ
òóõàé çààñàí Àëìà-Àòàãèéí òóíõàãëàë áîëîí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí äàâóó
áàéäëûí òàëààðõ ¿éë àæèëëàãààíû Áýýæèíãèéí áàéð ñóóðü (Äýä
ç¿éë 60, 82, 175, 178, 232) çýðýã áàðèìò áè÷èã ýíä õàìààðíà.
Ìºí ¿íäýñíèé áîäëîãûã ãàðãàõàä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí
òàëààðõ á¿ñèéí óðèà, òóíõàãëàëóóäûã àíõààðàí ¿çýæ áîëíî.
Òóõàéëáàë: Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí Àçè-Íîìõîí äàëàéí 10
æèëèéí òóíõàãëàëóóä, Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí Àôðèêèéí 10
æèë, Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí Àðàáûí 10 æèë, ìºí Õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé èðãýäèéã á¿õ õýëáýðýýð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ ¿çëèéã
óñòãàõ Àìåðèê-õîîðîíäûí Êîíâåíö çýðãèéã äóðäàæ áîëîõ þì.
4.1.2. ÍÕÎÒÑÇ-ûí ¿íäýñíèé çîõèöóóëãà
ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðèéã ¿ð ä¿íòýé áîëãîõîä øààðäëàãàòàé áàéäàã
îëîí ñàëáàðûí õàìòûí àæèëëàãààã áàòàëãààæóóëàõàä ¿íäýñíèé
ò¿âøèíä çîõèöóóëæ áàéõ óäèðäëàãà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ãýäãèéã
óëñ îðíóóä ìýäýæ àâ÷ýý. Çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçì íü òóõàéí îðíû
çàñãèéí ãàçðûí áàðèìòàëæ áóé õàíäëàãààñ õàìààð÷ õàðèëöàí
àäèëã¿é áàéäàã. Òóõàéëáàë ¿íäýñíèé çîõèöóóëàõ çºâëºë íü îëîí
ÿàìäóóäûí òºëººëºëººñ á¿ðäýæ ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðèéã äýìæèæ

17. 17
àæèëëàäàã áàéæ áîëîõ þì; ýñâýë íýã ÿàì ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðèéã
çîõèöóóëæ, äýìæèõ õàðèóöëàãûã õ¿ëýýæ áàñ áîëíî.
4.1.3. ÍÕÎÒÑÇ-ûí ìåíåæìåíòèéí á¿òýö
¯íäýñíèé ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðò çàñãèéí ãàçàð ìàíëàéëàõ ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýäýã. Èõýâ÷ëýí íýã ÿàì óäèðäàæ, äàðàà íü çîõèîí áàéãóóëàëòûí
õ¿ðýýã áèé áîëãîäîã. ßìàð ÷ ÿàì ÍÕÎÒÑÇ-ûã ñàíàà÷èëæ áîëîõ
õýäèé ÷ èõýíõäýý ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí àñóóäàë õàðèóöñàí ÿàì ýñâýë
ººð áóñàä ÿàì, òóõàéëáàë áîëîâñðîë, õºäºëìºð ýðõëýëò ãýõ ìýò
ÿàìäóóäûí íýã íü õàðèóöäàã.
Íýã ÿàì ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðèéã ñàíàà÷èëæ, çîõèöóóëàëò õèéæ
áîëîõ áîëîâ÷ õºäºëìºð ýðõëýëò, íèéãìèéí àñóóäàë, áîëîâñðîë,
ýð¿¿ë ìýíäèéí çýðýã ÿàìûã õàìðóóëàõ íü àìæèëòàíä õ¿ðýõèéí ¿íäýñ
íü áîëíî. Ǻâõºí ýäãýýð ÿàìä áóñ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí
õ¿ðòýýìæòýé õîëáîîòîé á¿õ ÿàìä òóõàéëáàë áàðèëãà, îðîí ñóóö,
çàì òýýâýð, õºäººãèéí õºãæëèéí ÿàì ãýõ ìýòòýé õàìòðàí àæèëëàõ
õýðýãòýé. Ñàíãèéí ÿàìûã õàìðóóëàõ íü ÍÕÎÒÑÇ-ûã ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä
äýìæèõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
ÍÕÎÒÑÇ-ûã äýìæäýã á¿õ ñàëáàðóóä õàìòðàí àæèëëàõ íü ìàø
÷óõàë þì. Ýíý íü õàìò îëíû õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã äýìæäýã, ëàâëàãàà
¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã äóíä / ä¿¿ðãèéí ò¿âøèíä îíöãîé ÷óõàë.
Á¿õ ÿàìä áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä ò¿íøèëæ àæèëëàõ íü
ìºí à÷ õîëáîãäîëòîé. Íýã ÿàì çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òöýýð õàíãàæ
áîëîõ õýäèé ÷ õàìò îëíûã ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðò îðîëöóóëæ
¿éë÷èëãýý áîëîí íººö áîëîëöîîã äýìæèõ áîëîìæòîé áîëãîõîä á¿õ
ñàëáàðóóä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.
4.1.4. ͺºöèéí õóâààðèëàëò
¯íäýñíèé íººöèéã ÍÕÎÒÑÇ-ä òºðºë á¿ðèéí àðãà çàìààð õóâààðèëæ
áîëíî. Íýã àðãà íü ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðèéí ç¿éë¿¿äýä òóñëàõ
çîðèëãîîð ñàíõ¿¿æèëòûã øóóä õóâààðèëàõ ÿâäàë þì. Òóõàéëáàë
ñóðãàëò, ýñâýë òóñëàõ ¿éë÷èëãýýã áýõæ¿¿ëýõ. Öààøèëáàë á¿õ
õºãæëèéí õºòºëáºð¿¿äýä, ÿëàíãóÿà ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãèòàé
õºòºëáºð¿¿äýä õºãæëèéí áýðõøýýëèéã íýã õýñýã íü áîëãîæ õàìðóóëàõ

18. 18
íü áàéäàã. ̺í Çàñãèéí ãàçàð ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðèéã äýìæèæ
áàéãàà ÒÁÁ-óóä, áèçíåñèéí áîëîí îëîí íèéòèéí õýâëýë ìýäýýëýëèéí
õýðýãñëèéã äýìæèí óðàìøóóëæ áîëíî.
4.1.5. ¯íäýñíèé äýìæëýã
Çàñãèéí ãàçðûí á¿òýöòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé áàéäàã ÍÕÎÒÑÇ-
ûí õºòºëáºð íü èõýíõäýý áèå äààí àæèëëàæ áàéãàà ÍÕÎÒÑÇ-ûí
õºòºëáºðººñ äàëàéö, ¿ð ä¿í íü õàìààã¿é èë¿¿ áàéäàã. Çàñãèéí ãàçðûí
äýìæëýã áàéõã¿é òîõèîëäîëä îðîí íóòãèéí õàìò îëíû á¿ëã¿¿ä, ýñâýë
ÒÁÁ-óóä æèæèã õýìæýýíèé ÍÕÎÒÑÇ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëäýã. Òýäãýýð íü
îðøèí òîãòíîõ áîëîâ÷ ò¿¿íèé ¿ð íºëºº, äàëàéö íü õÿçãààðëàãäìàë
áàéäàã. Õýðýâ æèæèã òºñë¿¿ä çàñãèéí ãàçðûí ¿éë÷èëãýýòýé õîëáîãäîæ
÷àäâàë òîãòâîðòîé áàéæ ÷àääàã.
4.2. Äóíä / Ä¿¿ðãèéí ò¿âøèí
Îðîí á¿ð ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðºº ò¿âøèí á¿ðò õýðõýí óäèðäàõàà
ººðñ人 øèéäâýðëýäýã. Çàðèì îðíóóä çîõèöóóëàã÷òàé áàéäàã,
çàðèì íü çàñàã çàõèðãààíû ò¿âøèí á¿ðäýý õîðîîòîé áàéäàã.
Òóðøëàãààñ õàðæ áàéõàä äóíä / ä¿¿ðãèéí ò¿âøèí íü õàìò îëîíä
¿ç¿¿ëýõ äýìæëýãèéã çîõèöóóëàõ ãîë öýã íü áàéäàã. Òèéì ó÷ðààñ
ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðèéí ìåíåæåðòýé áàéõ, ìàãàäã¿é ÍÕÎÒÑÇ-ûí
õºòºëáºðèéã õàðèóöñàí äóíä / ä¿¿ðãèéí ò¿âøíèé õîðîîòîé áàéõ íü
¿ð ä¿í ºíäºðòýé áîëíî.
4.2.1. ÍÕÎÒÑÇ-ûí ìåíåæåð¿¿ä
ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðèéí ìåíåæåð íü èõýâ÷ëýí ÿàìàí äýýð
àæèëëàäàã, õºòºëáºðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí àæëûã õàíãàõ
¿¿ðýãòýé þì. Òóõàéëáàë: íèéãìèéí õàìãààëàëûí ÿàì íü ÍÕÎÒÑÇ
õºòºëáºðèéã õàðèóöäàã áîë íèéãìèéí õàëàìæèéí àæèëòíóóäûí
àæèë ¿¿ðãèéí íýã õýñýã íü ÍÕÎÒÑÇ áàéæ áîëîõ þì. Õýðýâ ýð¿¿ë
ìýíäèéí ÿàì õàðèóöäàã áîë ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû òóñëàìæ
¿ç¿¿ëäýã àæèëòàí ÍÕÎÒÑÇ-ûã õàðèóöàæ áîëíî. Õàìãèéí òºãñ
õýëáýðýýðýý çàðèì îðîíä ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéí ìåíåæåð íü
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýðýãòýé þìóó ýìýãòýé õ¿í áàéäàã. ÍÕÎÒÑÇ
õºòºëáºðèéí ìåíåæåðèéí ¿¿ðýã íü õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, õÿíàõ,

19. 19
õàìò îëíû èäýâõòí¿¿äèéí ñóðãàëòûã õÿíàõ, õàìò îëíû òºðºë á¿ðèéí
õîðîîä, õàìò îëîí áà íººöèéã õîîðîíä íü õîëáîõ çýðýã áîëíî.
4.3. Õàìò îëíû ò¿âøèí
ÍÕÎÒÑÇ íü õàìò îëíû õºòºëáºð ó÷èð õàìò îëíû òºëººëºë ÍÕÎÒÑÇ
õºòºëáºðèéã òºëºâëºõ, õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí ¿íýëãýý ºãºõºä îðîëöîõ
¸ñòîé.
4.3.1. ÍÕÎÒÑÇ-ûí õýðýãöýýã ìýäðýõ
ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéã ýõëýõýýñ ºìíº õýðýãöýý áàéãàà ýñýõèéã õàìò
îëíîîñ ìýäýõ íü ÷óõàë. ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéã ãàäíààñ ñàíàà÷èëæ
áàéõ ¿åä èéì õºòºëáºð õýðýãòýé ýñýõýä õàìò îëîí èòãýäýãã¿é áàéæ
áîëîõ þì. Äóíä / ä¿¿ðãèéí ò¿âøíèé õºòºëáºðèéí ìåíåæåð õàìò îëíû
õýñýã á¿ð äýõ, ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéí àøèã òóñûí òàëààðõ îéëãîëòûã
íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä àæèëëàõ ¸ñòîé. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ,
òýäíèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä ººðñäèéíõºº õýðýãöýýã òîäîðõîéëæ áàéãàà
ýñýõèéã ìåíåæåð áàòàëãààæóóëàõ ¸ñòîé. Õàìò îëîíòîé óóëçàæ áàéõ
¿åä õýðýãöýýíèé òàëààð ÿðèëöàæ, ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðººð äàìæóóëæ
õýðýãöýýãýý õàíãàõ ýñýõ øèéäâýðýý õàìò îëîí ººðñ人 ãàðãàõ
áîëíî.
4.3.2. Õàìò îëíûã îðîëöóóëàõ
Õýðýâ õàìò îëîí ººðºº õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãöýýã
õàíãàõààð øèéäâýðëýâýë ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéã ýõë¿¿ëæ áîëíî.
ÍÕÎÒÑÇ-ûã õýðýãæ¿¿ëýõ íýã õàíäëàãà íü õàìò îëíû õ¿ðýýíä áàéãàà
õºãæëèéí õîðîî, ýñâýë õîòûí äàðãà, íýã áîë òîñãîíû äàðãûí
òýðã¿¿ëäýã ººð á¿òöèéã àøèãëàæ áîëíî. Ýíý õîðîî íü õàìò îëíû
õºãæëèéí ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàíà. Èéì õîðîî íü òºðèéí áîëîí
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí îëîí ñàëáàðóóäûã çîõèöóóëæ
óäèðäàõàä õàìãèéí òîõèðîìæòîé áºãººä õîðîî íü ÍÕÎÒÑÇ
õºòºëáºðèéã òîãòâîðòîé áàéëãàõàä õàìòðàí àæèëëàõ ¸ñòîé.
Òóõàéëáàë: õàìò îëíû õºãæëèéí õîðîî íü õàìðàí ñóðãàëòûí
àñóóäëààð áîëîâñðîëûí ñàëáàðòàé, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñèéã òýýâðèéí õýðýãñëýýð ÷ºëººòýé çîð÷èõ òîãòîëöîîã áèé
áîëãîõ àñóóäëààð òýýâðèéí ÿàìòàé, ýöýã ýõ íü ãýðýýñýý ãàäàãøàà

20. 20
ãàðàõ ¿åä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä àñðàõ õ¿ñýëòýé ñàéí äóðûí
èäýâõíèé á¿ëýã áàéãóóëàõàä ñàéí äóðûí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòàð÷
àæèëëàæ áîëíî.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä, íàñàíä õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñèéí àëü àëü íü
õàìò îëíû ¿éë àæèëä èæèë òýãø îðîëöîõ íü îðîí á¿ðò õàðèëöàí
àäèëã¿é, òýð ÷ áàéòóãàé íýã óëñ äîòîð ÷ õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã.
Òýð÷ëýí ¿íäýñíèé áîäëîãî íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýý
õàìðóóëàõàä õàìò îëíîî äýìæñýí áàéäàã õýäèé ÷ çàðèì óëñàä ýíý
àñóóäëûã íýí òýðã¿¿íèé àñóóäàë ãýæ òîîöîõã¿é áàéæ áîëíî. Õàìò
îëíû õºãæëèéí õîðîîíû ãèø¿¿ä íü ÍÕÎÒÑÇ-íä îíöãîé àíõààðàõ
øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë çºâõºí õºòºëáºðò çîðèóëæ òóñãàéëàí
õîðîî áàéãóóëæ áîëíî. Èéì õîðîîíä õàìò îëíû õºãæëèéí õîðîîíû
ãèø¿¿ä, õºãæëèéí áýðøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ, òýäãýýðèéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä,
áàãø, ýð¿¿ë ìýíäèéí àæèëòàí áîëîí ººð áóñàä ñîíèðõîã÷ òàëóóäûã
õàìðóóëæ áîëíî.
ÍÕÎÒÑÇ-ûí õîðîî íü õàìò îëîí äîòîð áàéãàà õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãöýýíä õàðèó àðãà õýìæýý àâàõàä õàðèóöëàãà
õ¿ëýýäýã: õàìò îëîíä òýäíèé õýðýãöýýíèé òàëààð îéëãîëò ºãºõ;
õàìò îëíîîñ ãàäóóð áàéäàã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò ¿ç¿¿ëýõ
¿éë÷èëãýýíèé òàëààð ìýäýýëýë îëæ àâàõ áîëîí òýäýíòýé õóâààëöàõ;
øààðäëàãàòàé ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîõ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ò¿¿íèéã
çîõèöóóëàõ ¿éë÷èëãýýã äýìæäýã ñàëáàðóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ;
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã ñóðãóóëü, ñóðãàëòûí òºâ, àæëûí
áàéð, àìðàëò, ÷ºëººò öàãàà ºíãºð¿¿ëýõ áîëîí íèéãìèéí àæèëä
õàìðóóëàõûí òóëä õàìò îëîí äîòîð íü àæèëëàõ;
̺í äýýðõýýñ ãàäíà ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõýä ñàíõ¿¿æèëò îëîõ
àæëûã õîðîî õèéíý.
ÍÕÎÒÑÇ õîðîîíû ãèø¿¿ä õàìò îëîíä áàéãàà àñóóäëûã õýðõýí
øèéäâýðëýõèéã ìýäýæ áàéâ÷ òýäýíä áîëîâñðîë, õºäºëìºð ýðõëýëò,
ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí áîëîí áóñàä ñàëáàðóóäûí ìýðãýæèëòí¿¿äýýñ
íýìýëò ìýäýýëýë àâàõ øààðäëàãà òóëãàð÷ áîëíî. Òóõàéëáàë: ãýð
á¿ëèéí ãèø¿¿ä ãýðòýý áàéãàà õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèéõýý ºäºð
òóòìûí àìüäðàëûí ¿éë àæèëëàãààã õýðõýí ñàéæðóóëàõ òàëààð
ìýäýýëýë õàéæ áàéæ áîëíî; ñàéí äóðûí áîëîí õàìò îëíû èäýâõòýíä
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ áîëîí òýäíèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýä

21. 21
òóñëàõ òàëààð ñóðãàëò ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéæ áîëíî; áàãø
áîëîí ìýðãýæëèéí çààâàðëàã÷ íàðò õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýä
çàëóó÷óóäûã àíãèäàà àâàõ òàëààð ñóðãàëò õýðýãòýé áàéæ áîëíî;
ìºí áèçíåñ ýðõëýã÷äýä àæëûí áàéðûã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò
çîðèóëæ çîõèöóóëæ áîëîõ òàëààð çºâëºãºº àâàõ õýðýãòýé áàéæ
áîëíî.
Ìýäýýëýë ñîëèëöîî íü ÍÕÎÒÑÇ-ûí õóâüä ãîë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã
ó÷ðààñ á¿õ ñàëáàðóóä ÍÕÎÒÑÇ-ûã äýìæèæ õàìò îëîíòîé ìýäýýëýë
ñîëèëöîæ, õàìòðàí àæèëëàæ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò ¿ç¿¿ëäýã
¿éë÷èëãýýãýý ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé.
4.3.3. Õàìò îëíû èäýâõòí¿¿ä
Õàìò îëíû èäýâõòí¿¿ä ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéí öºìèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Òýä
èõýâ÷ëýí äîëîî õîíîã á¿ð öàã ãàðãàæ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò
òóñëàäàã ñàéí äóðûí èäýâõòí¿¿ä áàéäàã. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñ áîëîí òýäíèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä íü ÍÕÎÒÑÇ-ûí èäýâõòýí
áîëæ ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëäàã. Çàðèìäàà áàãø íàð, ýð¿¿ë
ìýíäèéí áîëîí íèéãìèéí àæèëòàíãóóä ýíý àæèëä ººðèéíõºº öàã
çàâûã çàðöóóëäàã. ̺í õàìò îëíû áóñàä ãèø¿¿ä íü öàãàà çîðèóëàõ
õ¿ñýëòýé áàéæ áîëîõ þì.
ÍÕÎÒÑÇ-ûí èäýâõòí¿¿ä íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ áîëîí
òýäíèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí áèå äààñàí áàéäëûã ñàéæðóóëàõàä
ýíãèéí òóñëàõ õýðýãñýë õèéõ, ýñâýë ºäºð òóòìûí àìüäðàëûí ýíãèéí
ç¿éë¿¿ä õèéõèéã çºâëºæ, ìýäýýëýë ºãäºã. Òóõàéëáàë: äîõèîíû
õýëýýð õàðèëöàõ, ãýðýýñýý ãàð÷ ÿâàõàä öàãààí òàÿã õýðýãëýõ ãýõ
ìýò. ̺í õàìò îëíû ò¿âøèí äýõ ÍÕÎÒÑÇ-ûí èäýâõòýí íü õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí íýðèéí ºìíººñ ñóðãóóëü, ñóðãàëòûí òºâ,
àæèë áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãóóäòàé õàðèëöàæ òýäíèéã õàìðóóëàõ,
õ¿ðòýýìæòýé áàéëãàõ àæëûã ã¿éöýòãýäýã. ¯¿í äýýð íýìæ ÍÕÎÒÑÇ-ûí
èäýâõòýí íü õàìò îëîíä, õàìðàãäààã¿é áàéãàà ¿éë÷èëãýýíèé òàëààð
ìýäýýëýë ºã÷, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ãýð á¿ë áîëîí òýäãýýð
¿éë÷èëãýýíèé õîîðîíäûí õîëáîîñ áîëæ àæèëëàäàã.
ÍÕÎÒÑÇ-ûí èäýâõòýíèé õ¿ëýýõ õàðèóöëàãûã òîäîðõîéëñîíû äàãóó
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ áîëîí òýäãýýðèéí
ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä ýíý ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõýä õàìãèéí ñàéí òîõèð÷

22. 22
áàéãàà þì. ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºð¿¿äýä ÕÁÈÁ-óóäûí îðîëöîî
ºñ÷ áàéãààãèéí õýðýýð ÍÕÎÒÑÇ-ûí èäýâõòýíýýð õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ àæèëëàõ íü ÷ íýìýãäýæ áàéãàà áºãººä
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èë¿¿ îëîí õ¿ì¿¿ñ õºòºëáºðèéí
àæèëòàí áîëîõ íü òóí ÷óõàë þì.
Õàìò îëíû ìàíëàéëàã÷èä áîëîí ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéí ìåíåæåð¿¿äýä
ÍÕÎÒÑÇ-ûí èäýâõòýí ýëñ¿¿ëýõ, ñóðãàõ, óðàì çîðèãòîé àæèëëóóëàõ,
ýíý àæëàà îðõèõã¿é áàéëãàõ ãýõ ìýòèéí îëîí ç¿éë¿¿ä òóëãàð÷
áàéíà. Çàðèì íýãýí ò¿ëõýö ºãºõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã ÍÕÎÒÑÇ-ûí ñàéí
äóðûí èäýâõòýíä îëãîæ áîëîõ þì, òóõàéëáàë ñóðãàëòàíä òóñëàõ
àæèëòàíààð òîãòìîë îðîëöóóëàõ, ñàéí àæèëòàí øàëãàðóóëæ æèëèéí
ýöýñò øàãíàõ, òàëàðõàëûí áè÷èã ãàðäóóëàõ, ýñâýë àæèë, ¿éë÷èëãýýíä
ºìñºõ ôîðìûí õóâöàñààð õàíãàõ. Ãýõäýý ýíý íü òóõàéí îðíû àðä
ò¿ìíèé çàí çàíøèë, óëàìæëàëààñ øàëòãààëíà.
5. ÍÕÎÒÑÇ-ä ¿ç¿¿ëýõ îëîí ñàëáàðûí
äýìæëýã
ÍÕÎÒÑÇ-ä ¿ç¿¿ëýõ îëîí ñàëáàðûí äýìæëýã íü õàìò îëíûã äýìæèõ,
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí õóâèéí õýðýãöýýã õàíãàõ áîëîí
ÕÁÈÁ-óóäûí ¿¿ðãèéã áýõæ¿¿ëýõ çýðýãò ìàø ÷óõàë õýðýãòýé áàéäàã.
̺í çàñãèéí ãàçàð, ÿàìäòàé õàìòðàí àæèëëàõàä ÿàìä, òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãà áîëîí õóâèéí ñàëáàð õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãàà
íýí øààðäëàãàòàé áàéäàã. Îëîí ñàëáàðûí äýìæëýã íü îðîí
íóòãèéí áîëîí äóíä ò¿âøèíä õàìò îëîí áà ëàâëàãàà ¿éë÷èëãýý, ìºí
îðîí íóòàã, äóíä áîëîí ¿íäýñíèé ò¿âøèíä òºðºë á¿ðèéí ëàâëàãàà
¿éë÷èëãýýíèé õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãààíä õýðýãòýé. Ñàëáàð
äîòðîî ¿íäýñíèé, äóíä áîëîí õàìò îëíû ò¿âøèí õîîðîíäûí õàìòûí
àæèëëàãàà íü õîëáîãäîõ ëàâëàãàà ¿éë÷èëãýýã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ
õºãæ¿¿ëýõèéã áàòàëãààæóóëäàã.
5.1. Íèéãìèéí ñàëáàðààñ ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã
Íèéãìèéí õàìãààëëûí õóâààðèëàõ àñóóäàë íü óëñ îðîí á¿ðò
õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã õýäèé ÷ èõýíõäýý ÷àäâàð àëäàëòûí òýòãýâýð,
òåõíèêèéí òóñëàìæ, ò¿¿íä òîõèðóóëàãà õèéõ, îðîí ãýðýýð õàíãàõ,
ìýðãýæëèéí ñóðãàëò, õºäºëìºð ýðõëýëò, ¿éë÷èëãýý øààðäëàãàòàé

23. 23
áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã áóñàä òîõèðîõ ñàëáàðóóäàä íü çóó÷ëàõ àæëûã
çîõèöóóëàõ ãýõ ìýòýýð èëýð÷ áàéäàã. Õýðýâ íèéãìèéí àñóóäàë
õàðèóöñàí ÿàì ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéã õàðèóöàæ áàéãàà áîë
íèéãìèéí õàëàìæèéí àæèëòíóóä íü õºòºëáºðèéí ìåíåæåð áàéäàã.
Íèéãìèéí àñóóäàë õàðèóöñàí ÿàì îðîí íóòàãòàà ººðèéí õàðüÿàíû
àæèëòàíã¿é áîëîâ÷ ä¿¿ðãèéí ò¿âøèíä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà
ìýòèéí íººö, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí íºõöºëºº ñàéí ìýääýã õ¿íèéã
òîìèëóóëàí àæèëëóóëàõ íü íèéòëýã áàéäàã. Ýíý ìýäýýëýëèéã ìýäýæ
àâàõ íü ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðèéí õóâüä èõ àøèãòàé. ßëàíãóÿà
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿äèéã ìýðãýæëèéí
÷àäâàðûí ñóðãàëòàíä õàìðóóëàõ, àæèë õºäºëìºð ýðõë¿¿ëýõ
áîëîìæèéí òàëààð ñóäëàõàä ìýäýýëýë øààðäëàãàòàé. Íèéãìèéí
àñóóäàë õàðèóöñàí ÿàìíû ìýðãýæèëòýí, ýñâýë õàìò îëíû íººöèéí
àñóóäëààð ìýðãýøñýí áóñàä ÿàìäûí ìýðãýæèëòí¿¿ä õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õóâü õ¿í áîëîí òýäíèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýä çºâëºãºº
ºã÷ áîëíî.
5.2. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðààñ ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã
Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà (ÄÝÌÁ) íü ýð¿¿ë ìýíäèéã
“ºâ÷èí, ýìãýãèéã áàéõã¿é áîëãîæ, áèå áÿëäðûí, îþóí ñàíààíû áîëîí
íèéãìèéí õóâüä á¿ðýí õýìæýýãýýð ñàéí áàéëãàõ” ãýæ òîäîðõîéëñîí.
Àëìà-Àòàãèéí Òóíõàãëàë (1978)-ààð ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû
òóñëàìæ (ÝÌÀØÒ) íü á¿õ íèéòèéí ýð¿¿ë ìýíäýä õ¿ðýõ ãîë ò¿ëõ¿¿ð
ãýæ òîäîðõîéëîîä, ÝÌÀØÒ íü ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ, óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ, ýì÷ëýõ, àíàãààõ áîëîí ñýðãýýí çàñàëòûí ¿éë÷èëãýýã
õàíãàõ çàìààð õàìò îëíû ýð¿¿ë ìýíäèéí ãîë àñóóäàëä àíõààðëàà
õàíäóóëàõ ¸ñòîé.
Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé òîãòîëöîî íü èõýíõäýý
ýìíýëãèéí òóñëàìæ, ñýðãýýí çàñàëòûí ¿éë÷èëãýý, òóñëàõ õýðýãñëýýð
õàíãàõ àæëûã õàðèóöàíà. Èõýíõ ñýðãýýí çàñàëòûí ¿íäñýí ¿éë
àæèëëàãààã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ ººðèéíõºº íººö
áîëîëöîîíäîî òóëãóóðëàæ õèéäýã. ÝÌÀØÒ íü ýíý òîõèîëäîëä
¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýã÷, ìºí äýìæèã÷ ¿¿ðýãòýéãýýð îðîëöäîã.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé îëîí õ¿ì¿¿ñèéã õàìò îëíû õ¿ðýýíýýñ
ãàäàãø íàðèéí ìýðãýæñýí ñýðãýýí çàñàëòûí ¿éë÷èëãýýíä çóó÷ëàõ
øààðäëàãàòàé áàéäàã. ÝÌÀØÒ-èéí ìýðãýæèëòýí íü õºãæëèéí

24. 24
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã õºäºë㺺í, ìýðãýæëèéí áîëîí õýë ÿðèàíû
çàñàë, ïðîòåç, îðòîïåä, áîëîí ñîãîã çàñàõ ìýñ àæèëáàð ãýõ ìýòèéí
íàðèéí ìýðãýæëèéí ¿éë÷èëãýýòýé õîëáîæ ºãºõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý.
̺í ÝÌÀØÒ íü ÍÕÎÒÑÇ-ûí ¿éë àæèëëàãààã äýìæäýã. Õàìò îëíû
ò¿âøèíä ýð¿¿ë ìýíä áîëîí ñýðãýýí çàñàëòààð ìýðãýøñýí õ¿ì¿¿ñ
èõýíõäýý áàéäàãã¿é ó÷èð ÝÌÀØÒ-èéí ìýðãýæèëòýí íü õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã ýðò èëð¿¿ëýõ, ¿íäñýí àðãà õýìæýýã õàíãàæ
ºãäºã. Ìºí ¿¿í äýýð íýìýýä òýä õàìò îëîíä, ÿëàíãóÿà ÍÕÎÒÑÇ-ûí
àæèëòíóóäàä ñýðãýýí çàñàëòûí ¿íäñýí ìýäëýã, ÷àäâàð îëãîäîã.
Ñýðãýýí çàñàëò íü ÝÌÀØÒ-èéí ñàëøã¿é íýã õýñýã íü áºãººä
ÝÌÀØÒ-èéí ìýðãýæèëòí¿¿äýä ÷àäâàð àëäàëò áà ñýðãýýí çàñàëòûí
òàëààð ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ àæëûã ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàð
áàòàëãààæóóëæ ºãºõ øààðäëàãàòàé. ̺í ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàð
íàðèéí ìýðãýæëèéí ¿éë÷èëãýýãýý ñàéæðóóëæ, ÝÌÀØÒ-èéí
ìýðãýæèëòýí áîëîí ÍÕÎÒÑÇ-ûí àæèëòíóóäàä òóñëàìæ, äýìæëýã
¿ç¿¿ëíý. Èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áîëãîõûí òóëä ñýðãýýí çàñàëòûí ¿éë÷èëãýýã
ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæèéí òîãòîëöîîíû áóñàä ¿éë÷èëãýýòýé
õîëáîõ õýðýãòýé. ̺í õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã èæèë òýãø
îðîëöóóëàõàä áîëîâñðîë, õºäºëìºð ýðõëýëò áîëîí íèéãìèéí
ñàëáàðòàé õàìòðàí àæèëëàõ ¸ñòîé.
5.3. Áîëîâñðîëûí ñàëáàðààñ ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã
Á¿õ íèéòýä áîëîâñðîë îëãîõ õàíäëàãûí çîðèëãûã àìüäðàë äýýð
õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä áîëîâñðîëûí ñàëáàð áîëîí õàìò îëîí
õîîðîíäîî ñàéí õàìòðàí àæèëëàõ íü ìàø ÷óõàë. Õºãæèæ áàéãàà
îðíóóäàä íèéò õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õä¿¿äèéí 90-ýýñ èë¿¿ õóâü
íü ñóðãóóëüä õàìðàãäààã¿é áàéãàà áºãººä á¿õ õ¿¿õäèéã áîëîâñðîëä
õàìðóóëàõàä ÷óõàë àëõàìûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé. Õàìò îëíû ñóðãóóëü
ýíý àæèëä õàìãèéí ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.
Áîëîâñðîëûí ñàëáàð íü ÍÕÎÒÑÇ-íä õàìò îëíû ò¿âøèíä áàéãàà
ñóðãóóëèéã åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí òîãòîëöîîíä
õàìðàãäàõàä íü òóñàëñíààð õàìãèéí ÷óõàë õóâü íýìýð
îðóóëíà. Òóõàéëáàë: îäîîãèéí ìºðäºæ áàéãàà óÿí õàòàí
áèø õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã á¿õ õ¿¿õäèéí õýðýãöýýíä
íèéö¿¿ëæ àãóóëãûí õóâüä ººð÷ëºëò îðóóëàõ áîëîí áàãøëàõ

25. 25
àðãà ç¿éã ººð÷ëºõ, øèíý÷ëýõ ãýõ ìýò àñóóäëóóä õàìðàãäàíà.
Õ¿¿õä¿¿äèéí áîëîâñðîëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõûí òóëä áàãøëàõ
àðãà ç¿éãýý ººð÷ëºõºä ñóðãóóëèóäàä òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé
áîëíî. Ñóðãóóëèéí òîãòîëöîîíä ìýäëýã, áîëîâñðîëòîé, ÷àäàëòàé
îëîí õ¿ì¿¿ñ áàéäàã áºãººä òýäíèé òóðøëàãûã õàìò îëíû ò¿âøèíä
õóâààëöàõ áîëîìæòîé. Òóõàéëáàë: çºâõºí òóñãàé õýðýãöýý
øààðäëàãàòàé õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí ñóðãóóëü áàéäàã áºãººä òýðõ¿¿
ñóðãóóëèéí áàãø íàð íü õàìò îëíû ñóðãóóëèóäûí áàãø íàðò íººö
áîëîëöîî áîëæ áîëíî. Õàìðàí ñóðãàëòûí çàð÷ìûã áàðèìòëààä
ýõýë÷èõñýí ñóðãóóëü íü áóñàä ñóðãóóëèóääàà õ¿¿õäèéã õýðõýí õ¿íäëýõ,
á¿õ ñóðàã÷äûí õýðýãöýýíä õýðõýí õàðèó ¿éëäýë ¿ç¿¿ëýõ áîëîí õýðõýí
çàãâàð ñóðãóóëü áîëîõ òàëààð òóñàëæ áîëíî.
Åðºíõèé áîëîâñðîëûí òîãòîëöîî íü ñóðãóóëèéí íàñíû á¿õ õ¿¿õäèéã
áîëîâñðîëä õàìðóóëàõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãàòàé áàéõ ¸ñòîé. ̺í
¿¿íä çàðèì îðîíä ÿëãàâàðëàí ¿çäýã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé îõèäûí
àñóóäàë ÷ õàìðàãäàíà. ¯¿íèéã õèéõèéí òóëä õàìðàí ñóðãàëòòàé
ñóðãóóëü íü á¿õ õ¿¿õä¿¿äýä íýýëòòýé, õ¿¿õäèéí áàéõ õàìãèéí çºâ
ãàçàð íü ó÷ðààñ õàìò îëîí ¿¿íèé õàìãèéí ãîë ò¿íøëýã÷ áàéíà.
Íýìýëò òóñëàìæ, äýìæëýã øààðäëàãàòàé õ¿íä õýëáýðèéí, ìºí
õàâñàðñàí ñîãîãòîé õ¿¿õä¿¿äèéã ãàäíààñ àâàõ øààðäëàãàòàé
òóñëàìæ äýìæëýãèéí ò¿âøíýýñ íü øàëòãààëæ òóñãàé àíãèä ñóðãàæ
áîëíî. Òóñãàé ñóðãóóëèóä íü ñóðãóóëèéí òîãòîëöîîíä ÷óõàë ò¿íøëýã÷
íü áºãººä õàìðàí ñóðãàëòûã äýìæèõýä åðäèéí ñóðãóóëèóäàä íººö
íü áîëæ áîëîõ þì.
Á¿õ íèéòýä áîëîâñðîë îëãîõ õàíäëàãûã äýìæèõýä áîëîâñðîëûí
ñàëáàð åðäèéí áîëîâñðîëûí áîëîí íàðèéí ìýðãýæëèéí áàãø íàðûí
àëü àëèíûã íü õàìðàí ñóðãàëòàíä õàìðóóëæ, õè÷ýýëèéí àíãè òàíõèì,
òîíîãëîë áîëîí ñóðãàëòûí ìàòåðèàëóóäûã õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõûã
áàòàëãààæóóëàõ õýðýãòýé. Áîëîâñðîëûí ñàëáàð íü õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí ñóðãàëòûí ÷àíàð áîëîí áîëîâñðîëûí
îíîøëîãîî, ¿íýëãýýíä àíõààðëàà õàíäóóëàõ ¸ñòîé. Çàðèì
îðîíä ¿¿íèéã ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãà õàðèóöäàã. Ãýõäýý õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿¿õýäòýé ºâ÷òýé õ¿¿õýäòýé õàðüöàæ áàéãàà þì øèã
õàðüöàæ áîëîõã¿éã îíöëîí òýìäýãëýæ áàéíà. Òýäíèé õýðýãöýý, õ¿ñýë
ýðìýëçýë íü áóñàä õ¿¿õäèéí íýãýí àäèë þì.

26. 26
5.4. Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ñàëáàðààñ ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã
Á¿òýýë÷, òîõèðñîí àæèë íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýðýãòýé, ýìýãòýé
õ¿ì¿¿ñèéã íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä îðîëöîõîä íü ÷óõàë ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýäýã. Áàòàëãààòàé àìüæèðãàà íü õóâü õ¿íèéã îðëîãîòîé, ººðòºº
èòãýëòýé, áóñäàä õýðýãòýé áîëîõîî ìýäðýõ áîëîí ºðãºí îëîíä
õóâü íýìýð îðóóëàõ áîëîëöîî îëãîäîã. ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºð,
õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ñàëáàð õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãàà
íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé çàëóó, íàñàíä õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñ
ñóðãàëòàíä õàìðàãäàõ, õàìò îëíûõîî äóíä àæëûí áàéðààð
õàíãàãäàõ õ¿ðòýýìæèéã áèé áîëãîõûã áàòàëãààæóóëàõàä ÷óõàë
þì. Ìýðãýæëèéí ñóðãàëò, àæèë, õºäºëìºð ýðõëýëò áîëîí íèéãìèéí
¿éë÷èëãýýã õàðèóöñàí ÿàì íü òóñãàé ìýðãýæëèéí ñóðãàëòûí òºâ,
õºòºëáºð, ìºí ñóðãàëòûí òºâººð äàìæóóëæ ìýðãýæëèéí áàðèìæàà
îëãîõ, ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõ ñóðãàëò áîëîí ìýðãýæëèéí ñýðãýýí çàñàëòûí
¿éë÷èëãýýãýýð õàíãàæ íèéãýìø¿¿ëýõ àæëûã äýìæèíý. Àæèë îëãîëò,
õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ñàëáàð íü èæèë òýãø àæèë õºäºëìºð ýðõëýõ
áîëîìæèéã ººðèéí ¿íäýñíèé áîäëîãî, õóóëü òîãòîîìæóóäààðàà
äýìæèæ ºãäºã. Ñàëáàðààñ çîõèîí áàéãóóëäàã õºäºëìºð ýðõëýëòèéí
¿éë÷èëãýý íü àæèë õàéæ áàéãàà õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä
õºäºëìºðèéí íýýëòòýé çàõ çýýë äýýð àæèë îëîõ áîëîìæîîð òóñàëäàã.
̺í èðãýíèé íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã
àæèëä àâ÷ ñàéí çàãâàðûã áèé áîëãîäîã.
Õàìò îëíû ò¿âøèíä ìàñòåð áàãøèéã ýñâýë îðîí íóòãèéí áèçíåñ
ýðõëýã÷äèéã äàãàëäàæ ñóðàõ àëáàí áóñ õýëáýð áàéäàã íü õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õóâü õ¿íä ñàéí äàäëàãà òóðøëàãà îëæ àâàõ, àæëûí
óð ÷àäâàð ýçýìøèõ áîëîìæ îëãîäîã. Õàìò îëíû äîòîð àæèëëàæ
àìüäàð÷ áàéãàà áèçíåñ ýðõëýã÷èä íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñèéã àæèëä àâàõ, àæëûí áàéðàí äýýð íü ñóðãàõ, õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé àæ àõóé ýðõëýã÷ õ¿ì¿¿ñò ìýðãýæëèéí çºâëºãºº ºãºõ,
ìýðãýæëèéí ñóðãàëòûí òºâ¿¿äýä òóõàéí óð ÷àäâàðò øààðäàãäàõ
øààðäëàãóóäûí òàëààñ íü çºâëºãºº ºãºõ ãýõ ìýòèéí àñóóäëóóä äýýð
ÍÕÎÒÑÇ –ä ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëäàã. Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéí
õºãæëèéí õºòºëáºð¿¿ä íü áèçíåñèéí ÷àäâàð îëãîõ ñóðãàëò áîëîí
çºâëºãºº ºãºõ ¿éë÷èëãýýãýýð õàíãàæ áîëíî. ̺í òýä õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò ººðèéíõºº áèçíåñèéã ýõëýõ
áîëîí õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýõýä íü òóñàëæ çýýë îëãîæ áîëíî.
Èéìýðõ¿¿ õºòºëáºð¿¿äèéã èõýâ÷ëýí õóäàëäàà, ¿éëäâýðèéí àñóóäàë

27. 27
õàðèóöñàí ÿàì, ýñâýë çàñãèéí ãàçðûí òóñãàé àãåíòëàã, ìºí ÒÁÁ-óóä
çîõèîí ÿâóóëäàã. Èéìýðõ¿¿ õºòºëáºð¿¿äýä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
çàëóó÷óóä, íàñàíä õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñ õàìðàãäàæ áàéãàà ýñýõèéã
áàòàëãààæóóëàõàä ÍÕÎÒÑÇ íü îíöãîé àíõààðàõ øààðäëàãàòàé.
5.5. Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäààñ ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã
Èõýíõ õàìò îëîí äîòîð ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðò õóâü íýìðýý îðóóëæ
áàéäàã òºðºë á¿ðèéí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä (ÒÁÁ) áîëîí á¿ëã¿¿ä
áàéäàã. Ýäãýýð íü áóöàëòã¿é òóñëàìæèéí áà õºãæëèéí, øàøèíä-
ò¿øèãëýñýí áàéãóóëëàãóóä, ¿éë÷èëãýýíèé êëóá áîëîí ýìýãòýé÷¿¿ä,
çàëóó÷óóäûí á¿ëã¿¿ä ãýõ ìýò áàéäàã. Ýäãýýðèéí çàðèì íü õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã, çàðèì íü òýäíèéã ¿éë
àæèëëàãààíäàà õàìðóóëæ îíöãîéëîí àíõààðäàã áàéæ áîëíî.
Çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãî, ¿íäýñíèé áîëîí îëîí óëñûí ÒÁÁ-
óóä íü ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðèéã îðîí íóòàãò ñàíàà÷ëàõ,
ò¿¿íèé öàð õ¿ðýýã ºñãºõ, õºòºëáºðèéí ìåíåæåð áîëîí áóñàä
ìýðãýæèëòí¿¿äèéã ñóðãàëòàíä õàìðóóëàõ, ìºí ÍÕÎÒÑÇ
õàíäëàãàä õóâü íýìðýý îðóóëäàã òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðóóäûí
¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ çýðýãò ÷óõàë õóâü íýìðýý îðóóëíà.
5.6. Îëîí íèéòèéí õýâëýë ìýäýýëýëèéí õýðýãñëýýñ
¿ç¿¿ëýõ äýìæëýã
Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí òàëààð îëîí íèéòýä ñîíèí, ðàäèî, òåëåâèç,
èíòåðíåòýýð ìýäýýëýë ºã÷ áîëíî. ̺í ñóðãóóëü, àæëûí áàéð, ýñâýë
íèéãìèéí áóñàä àñóóäëóóä äýõ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí
ýåðýã ä¿ð çóðãèéã ìýäýýëæ áîëíî. Íýí òýðã¿¿íèé àñóóäëóóäàà íýýí
èëð¿¿ëýõèéí òóëä ÍÕÎÒÑÇ-ûí ãîë ãîë õ¿ì¿¿ñ íü îëîí íèéòèéí
õýâëýë ìýäýýëýëèéí õýðýãñýë¿¿äòýé íÿãò õàìòðàí àæèëëàæ õîëáîãäîõ
ìýäýýëýëýýð õàíãàõ ¸ñòîé.
5.7. Äýìæëýã òóñëàëöààã õàìò îëîíä õ¿ðãýõ õàìòûí
àæèëëàãàà
Õýðýâ äýýð äóðäñàí ñàëáàðóóä òóñ òóñäàà àæèëëàáàë ÍÕÎÒÑÇ íü
àìæèëò îëîõã¿é. Äàðààõ çàãâàð íü õºòºëáºð ñàéí àæèëëàæ áîëîõ
õýëáýðèéã ¿ç¿¿ëíý.

28. 28
ÍÕÎÒÑÇ-ûí àæèëòàí íü ñóðãóóëüä åðººñºº ÿâæ áàéãààã¿é,
õºäºë㺺íèé ººð÷ëºëòòýé, ìºí ñóðàõ áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí òàëààð
íèéãìèéí õàëàìæèéí àæèëòàíòàé õîëáîî òîãòîîâ. ÍÕÎÒÑÇ-ûí
àæèëòàí íü õàëàìæèéí àæèëòàíòàé õàìòàð÷ ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý
áîëîí ñóðãóóëüä õàíäàõûã ãýð á¿ëä íü çºâëºâ. Ýð¿¿ë ìýíäèéí
¿éë÷èëãýý íü õ¿¿õäèéí õºäºë㺺íèé ººð÷ëºëòèéã ñàéæðóóëàõàä
ÿìàð íýãýí ç¿éë õèéæ áîëîõ ýñýõèéã øàëãàæ îíîøëîíî. Áàãø íàð
õ¿¿õäèéí ñóðãóóëüä ñóðàõ õýðýãöýýã òîäîðõîéëíî. Õýðýâ õ¿¿õäýä
òóõàéëáàë òýðãýíöýð õýðýãòýé íü òîãòîîãäîîä ººðñ人 òýðãýíöýð
õóäàëäàæ àâàõ òºëáºðèéí ýõ ¿¿ñâýðã¿é áàéâàë íèéãìèéí õàëàìæèéí
àæèëòàí íü áóñàä ñàëáàðóóäààñ, ÒÁÁ-óóäààñ òóñëàìæ õ¿ñíý.
Òóñëàìæ, äýìæëýãèéí ¿éë÷èëãýý íü çºâõºí òóõàéí íýã ÷èãëýëèéí
¿éë÷èëãýýíä àíõààðàë òàâèëã¿éãýýð õóâü õ¿íèé õýðýãöýýã öîãö
áàéäëààð àíõààð÷ ¿çäýã ó÷ðààñ áóñàä ¿éë÷èëãýýí¿¿äòýé íÿãò
õàìòðàõ õýðýãòýé áàéäàã. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé, ýðýãòýé
õ¿ì¿¿ñò àæèë îëãîõ, ýñâýë íèéãýìø¿¿ëýõýä çàñãèéí ãàçðûí ¿éë÷èëãýý
ãàíöààðàà õ¿ðýëöýýòýé áóñ ó÷èð õàìò îëíû áóñàä íººö áîëîëöîîòîé
á¿ëã¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàõ íü ÷óõàë.
6. ÍÕÎÒÑÇ-ûí öààøäûí õºãæèë
ÍÕÎÒÑÇ –ûã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí, ÿëàíãóÿà õºäºº îðîí
íóòàãò àìüäàð÷ áàéãàà õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí õýðýãöýýã
õàíãàõ ¿ð ä¿íòýé ñòðàòåãè ãýæ îëîí çàñãèéí ãàçàð õ¿ëýýí çºâøººðñºí
þì. Òýäãýýð îðíóóäûí õºäºº îðîí íóòãèéí çàðèì õàìò îëîí ººðñ人
ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéã áèé áîëãîñîí áàéäàã áîëîâ÷ îäîî õýðýãæèæ
áàéãàà ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºð¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã õàìò îëîíä èë¿¿
îéðòóóëàõ, õ¿éñèéí òýãø áàéäàëä àíõààðëàà õàíäóóëàõ, á¿õ íàñíû
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã õàìðóóëàõ øààðäëàãà èõ áàéíà.
Õºòºëáºðèéí öàð õ¿ðýýã ºðãºæ¿¿ëýõèéí òóëä óäèðäëàãûí ò¿âøèíä
áîëîí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷ íàðò ñóðãàëò ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé.
6.1. ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéí ¿éë àæèëëàãààã òýëýõ, öàð
õ¿ðýýã ºðãºæ¿¿ëýõ
Îäîîãèéí õýðýãæèæ áàéãàà ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºð¿¿ä íü òóñëàìæ,
¿éë÷èëãýýã õàìò îëîíä õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ, ýñâýë õààíà ÒÁÁ-óóä

29. 29
õºòºëáºðèéã äýìæèæ áàéãààã õàéõ õàíäëàãàòàé áàéäàã. Ýð¿¿ë ìýíäèéí
áîëîí íèéãìèéí ñàëáàðûí ä¿¿ðãèéí ò¿âøèí äýõ òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý íü
õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã õºäºº îðîí íóòàãò ÍÕÎÒÑÇ-ûí õºòºëáºðèéã
ºðãºæ¿¿ëýõ øààðäëàãà áàéíà. ̺í òîì õîòóóäàä àìüäàðäàã ¿å
äàìæñàí ÿäóó õ¿ì¿¿ñò õ¿ðýõèéí òóëä ÍÕÎÒÑÇ-ûí ¿éë àæèëëàãààã
õîòóóäàä ºðãºæ¿¿ëýõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà. Õàìò îëîí ñàéí õºã溺ã¿é
ãàçàðò, òóõàéëáàë öàãàà÷äûí àìüäàð÷ áàéãàà ãàçàðò õºòºëáºð
õýðýãæ¿¿ëæ áàñ áîëíî. Èéì ãàçàðò ÷ ãýñýí õàìò îëíû ìàíëàéëàã÷èéã
èëð¿¿ëæ, ººðèéí ìýääýã á¿ëãèéí õýðýãöýýã òîäîðõîéëîõûã äýìæèæ
áîëíî. Òýäãýýðèéí äîòðîîñ öàãàà÷äàä çîðèóëæ õýðýãæ¿¿ëäýã áóñàä
õºòºëáºð¿¿äýä (òóõàéëáàë ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõ ñóðãàëò, õºòºëáºðèéã
áàéðøóóëàõ) õàìðàãäààã¿é, ìºí ñýðãýýí çàñàëòûí ¿éë÷èëãýý õýðýãòýé
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ õàìðàãäàæ áîëíî.
6.1.1. Õ¿éñèéí òýãø áàéäàë
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äýä áóñàä õºâã¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿ä
øèã áîëîâñðîë, àæèë õºäºëìºð, íèéãìèéí áóñàä áîëîìæóóä
øààðäëàãàòàé ãýæ èõýíõ ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºð¿¿ä ¿çäýã. Ãýõäýý
áîëîâñðîë, ñóðãàëò íü èõýíõäýý ýðýãòýé÷¿¿äèéã èë¿¿ä ¿çñýí õýâýýð
ë áàéíà. ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéí àæèëòàí íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
îõèäîä áîëîâñðîë õýðýãòýé ãýäãèéã ãýð á¿ë, îðîí íóòãèéí
ñóðãóóëèóäàä îéëãóóëàõ àæëûã õèéõ õýðýãòýé áàéæ áîëíî. Õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿äèéã áóñàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí òóñëàìæòàéãààð
ñóðãàëòàíä õàìðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéæ áîëîõ þì. Ýìýãòýé÷¿¿äýä
æèæèã áèçíåñ ýõëýõýä íü çîðèóëæ çýýë, ýñâýë ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæ
¿ç¿¿ëäýã õºòºëáºð¿¿äýä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿äèéã
õàìðóóëäàãã¿é áàéæ áîëíî. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí
áàéãóóëëàãóóä áîëîí ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷ íàð íü
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéã á¿ðýí îðîëöóóëàõàä
îíöãîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé.
ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºð íü ìºí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿äèéã îðîí
íóòãèéí ýìýãòýé÷¿¿äèéí á¿ëýã, òýäíèé ¿éë àæèëëàãààíä õàìðóóëàõûã
äýìæèæ áîëíî. ̺í õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿äèéã õàìò îëíû
äîòîð èë¿¿ îëîí õ¿íòýé óóëçàõ, íººö áîëîëöîîãîîð õàíãàñíààð
ýð¿¿ë ýìýãòýé÷¿¿ä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí òàëààðõ
õàíäëàãà, áîäîë ñàíààãàà ººð÷èëæ áîëîõ þì.

30. 30
6.1.2. Á¿õ íàñíûõíûã õàìðóóëàõ
ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºð íü áîëîâñðîë ýçýìøèæ, òºãñºõºä òóñëàìæ
øààðäëàãàòàé áàéãàà õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäàä ìºí õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé áîëîí ç¿ðõíèé ºâ÷èí, ÷èõðèéí øèæèí, ýñâýë ÄÎÕ
ãýõ ìýòèéí àðõàã ºâ÷òýé äóíä áîëîí àõèìàã íàñíûõàíä áàðàãòàé
áîë îëääîãã¿é áîëîìæ áîëîõ àæèëëàõ óð ÷àäâàðàà ñàéæðóóëàõàä
àíõààðëàà ¿ðãýëæ õàíäóóëäàã. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé äóíä íàñíûõàí
àæëàà ¿ðãýëæë¿¿ëæ õèéõ ñîíèðõîëòîé áàéæ áîëíî. Àðàé àõèìàã
íàñòàé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ íü ãýð á¿ë, íàéç íºõºäòýéãýý
èë¿¿ õàìò áàéõ, íèéãýìøèõ ñîíèðõîëòîé áàéæ áîëíî. Õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé íàñàíä õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñ àìüäðàëûíõàà ÷àíàðûã ñàéí
ñàéõàí áàéëãàõàä òóñëàõ õýðýãñýë, òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý, ýñâýë ñóðãàëò
øààðäëàãàòàé áàéæ áîëíî. ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºð íü ýäãýýð õýðýãöýýã
õàíãàõûí òóëä ¿éë àæèëëàãààãàà òýëýõ ¸ñòîé.
6.2. ÍÕÎÒÑÇ-ûí ñóðãàëò
ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéí òóðøëàãààñ õàðàõàä õºòºëáºðèéí óäèðäëàãà,
ìåíåæìåíòèéã èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áîëãîõ, ÕÁÈÁ-óóäûã òîäîðõîé
çîðèëãîòîéãîîð îðîëöóóëàõ, çóó÷ëàõ áîëîí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëäýã ìýðãýæèëòí¿¿ä áîëîí ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéí èäýâõòýíèé
¿ç¿¿ëæ áóé ¿éë÷èëãýýã ñýòãýë õàíàìæòàé áàéõûã áàòàëãààæóóëàõûí
òóëä ñóðãàëò íü àëáàíû áàéõ øààðäëàãàòàé áàéäàã.
6.2.1. Ìåíåæìåíòèéí ñóðãàëò
ÍÕÎÒÑÇ-ûí ìåíåæìåíò íü äóíä / ä¿¿ðãèéí ò¿âøèíä èë¿¿ ÷óõàë
öýã íü áàéäàã. ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéã õàðèóöñàí ÿàì, õºòºëáºðèéã
óäèðäàæ áàéãàà ìýðãýæèëòí¿¿äèéã ñóðãàëòàíä õàìðóóëñíààð òýä
¿éë÷èëãýý øààðäëàãàòàé õ¿ì¿¿ñèéã èëð¿¿ëýõ, õàìò îëîí áà ¿éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëæ áàéãàà ñàëáàð õî¸ðûã çîõèöóóëàõ, òýìäýãëýë õºòëºõ ãýõ ìýò
õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áîëíî.
6.2.2. ÕÁÈÁ-óóäàä çîðèóëñàí ñóðãàëò
ÕÁÈÁ-óóäàä ìºí õàìò îëîí, ¿íäýñíèé áîëîí çóó÷ëàõ áóþó ä¿¿ðãèéí
ò¿âøí¿¿äèéã õîîðîíä íü óÿëäóóëæ, ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõàä
ñóðãàëò õýðýãòýé áàéæ áîëíî. Òýäýíä òóõàéëáàë ÿäàð÷ çîâæ áàéãàà

31. 31
õ¿ì¿¿ñèéí ºìíººñ òýäíèé õýðýãöýýã øèéäâýð ãàðãàã÷, áîäëîãî
áîëîâñðóóëàã÷ íàðò ÿðüæ îéëãóóëàõ (àäâîêàñè õèéõ), õºòºëáºðèéã
çîõèöóóëàõ, òºëºâëºõ, ¿íýëýõ ìºí õºðºí㺠áîñãîõ ãýõ ìýòèéí ÷àäâàð
ýçýìøèõ ñóðãàëòóóä õýðýãòýé áàéæ áîëíî.
6.2.3. ¯éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ òàëààðõ ñóðãàëò
¯éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä õî¸ð òºðëèéí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ îðîëöäîã. ¯¿íä: õàìò
îëíû ÍÕÎÒÑÇ èäýâõòýí áà íàðèéí ìýðãýæëèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ
ìýðãýæèëòýí.
ÍÕÎÒÑÇ-ûí èäýâõòí¿¿ä íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò ñóðãàëò
ÿâóóëàõ ÷àäâàð ýçýìøèõ øààðäëàãàòàé áºãººä ñóðãàëòûã õýðõýí
ñîíèðõîëòîé õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàõàä àíõààðàõ, ìºí íýã
òàëààñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ, òýäíèé ãýð á¿ëèéíõýíòýé
õýðõýí õàðèëöàõ, íºãºº òàëààñ õàìò îëíû ìàíëàéëàã÷ áîëîí
ìýðãýæëèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷ íàðòàé õýðõýí àðãàà îëæ õàðèëöàõ
òàëààð ñóðãàëòàíä õàìðàãäàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã.
ÍÕÎÒÑÇ-ûí èäýâõòýíèé ñóðãàëòàíä õºðºí㺠îðóóëàõ ÿâäàë íü
ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéí õóâüä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä ýíý
íü èäýâõòí¿¿äèéã àæëàà îðõèõûã íü áàãàñãàõàä ÿìàð íýãýí òîõèðîõ
àðãà õýìæýý àâàõàä íü ìåíåæåð¿¿äýä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà óðàìøóóëàëûí
õ¿÷èí ç¿éë þì.
Ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë, íèéãìèéí áîëîí ìýðãýæëèéí ñàëáàðò
¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ìýðãýæèëòí¿¿äýä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñ, òýäíèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí ýðõèéí òàëààð ñóðãàëò õýðýãòýé.
¯éë÷èëãýýíèé çàðèì ìýðãýæèëòí¿¿ä íü õ¿ì¿¿ñ ÿìàð ¿éë÷èëãýýã õ¿ñ÷
áàéãàà, ýñâýë õ¿ñýõã¿é áàéãàà òàëààðõ øèéäâýðýý ãàðãàõàä íü
øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéã ºãºõºä ÷àäâàðæààã¿é áàéæ áîëíî. ̺í
òýäýíä òºðºë á¿ðèéí õýëáýðèéí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñòýé,
òóõàéëáàë ñîíñãîëûí, õàðààíû, õºäºë㺺íèé, îéëãîëòûí ýñâýë çàí
àâèðûí ººð÷ëºëòòýé õ¿ì¿¿ñòýé õýðõýí õàðüöàõ òàëààð ñóðãàëò
õýðýãòýé áàéæ áîëíî.
Ñóðãàëòûí ýäãýýð ç¿éë¿¿äèéã ìýðãýæèëòýí ñóðãàõ ¿íäñýí ñóðãàëòàíä
õàìðóóëñàí áàéõ ¸ñòîé. ¯¿íèéã çààñíû äàðàà ë ñóðãàëòûí òóñãàé
õºòºëáºðèéã ÿâóóëàõ ¸ñòîé.

32. 32
7. Ä¿ãíýëò
ÍÕÎÒÑÇ íü õ¿íèé ýðõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ áîëîí íèéãýìø¿¿ëýõýä
àíõààðëàà õàíäóóëñàí õºòºëáºðò õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã
õàìðóóëæ, õàìò îëíû ò¿âøèíä òýãø áîëîìæ îëãîõ ¿éë àæèëëàãààã
ºðãºæ¿¿ëýõýä ¿ð ä¿íòýé ñòðàòåãè þì.
ÍÕÎÒÑÇõºòºëáºðèéíòºëºâëºëò,õýðýãæèëòýíäõºãæëèéíáýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñèéã îðîëöóóëàõûí à÷ õîëáîãäëûã, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñò äóòàãäàæ áóé ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõ ñàëáàð õîîðîíäûí õàìòûí
àæèëëàãàà ÷óõàë øààðäëàãàòàé áîëîõûã, ìºí ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðò
çàñãèéí ãàçðûí äýìæëýã, ¿íäýñíèé áîäëîãî õýðýãòýé áàéãààã ÄÝÌÁ,
ÎÓÕÁ áîëîí ÞÍÅÑÊÎ îíöëîí òýìäýãëýæ áàéíà.
Á¿õ óëñ îðîí áîëîí ñàëáàðóóäûã:
- Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ áîëîí
õ¿íèé ýðõèéã äýýäëýõýä Íèéãýì õàìò îëîíä òóëãóóðëàí ñýðãýýí
çàñàõ õàíäëàãûã áîäëîãî, ñòðàòåãèà áîëãîæ õýðýãæ¿¿ëýõèéã;
- ÍÕÎÒÑÇ õºòºëáºðèéã ¿íäýñíèé õýìæýýíä õýðýãæ¿¿ëýõèéã
äýìæèõèéã;
- Õàìò îëíû õºãæëèéí õ¿ðýýíä ÍÕÎÒÑÇ-ûí àøãèéã õ¿ðòýõýä îëîí
ñàëáàðóóä õàìòàð÷ àæèëëàõ íºõöºë áîëîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõèéã;
Óðüæ áàéíà.

33. 33
Òýìäýãëýë

34. 34
Òýìäýãëýë