Микро эдийн засаг Анхан болон дунд шатнийханд

1. ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ МИКРО ЭКОНОМИКС
ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 2011 ОН
I. ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÓÕÀÀÍÛ ÓÄÈÐÒÃÀË
Á¯ËÝà 1. ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÓÕÀÀÍÛ ÑÓÄËÀÕ Ç¯ÉË, ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÀÐÃÀ
1.1. Ýäèéí çàñãèéí óõààíû ñóäëàõ ç¿éë
Õ¿íèé íèéãýì òàñðàëòã¿é îðøèí òîãòíîæ áàéõûí òóëä ò¿¿íèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ õ¿ì¿¿íèé àæ àìüäðàë ìºí
òàñðàëòã¿é ¿ðãýëæèëæ áàéõ ó÷èðòàé. Ýíý íü õýðýãöýýãýý õàíãàõàä ÷èãëýñýí áàéíãûí, äàõèí äàâòàãääàã õ¿íèé
¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä õàíãàãääàã. Ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä õ¿í áàéãàëü îð÷èíòîé õèéãýýä áóñàäòàéãàà
áàéíãûí õàðèëöàà, õîëáîîíä îðæ óëàì èõèéã òàíüæ ìýäýí, ºñ÷ äýâæèæ áàéäàã æàìòàé àæ. Ãýõäýý õýðýãöýýãýý õàíãàõ
õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà íü ÷èãëýñýí çîðèëãîòîé áàéõûí ñàöóó òóõàéí õóâü õ¿íèé ãýõýýñýý èë¿¿òýéãýýð íèéãìèéí øèíæ
÷àíàðòàé áàéäàã. Ýíý íü çºí áèëýãòýý õºòëºãäºí ãàíö íýãýýðýý áóþó áººíººðºº ñ¿ðýãëýí àìüäàðäàã áóñàä àìüòíààñ
ÿëãààòàé íü õ¿í ººðºº íèéãìèéí àìüòàí áàéæ, íèéãýì äîòîðîî ë ìºí ÷àíàðàà èëýðõèéëýõ áîëîëöîîòîé áàéäãèéí
íîòîëãîî þì. Èéìä õýðýãöýýãýý õàíãàæ, óëìààð àìüäðàõ íºõöºëºº á¿ðä¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä
õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã á¿òýýõ, ñîëèëöîõ, õóâààðèëàõ, õýðýãëýõ ãýõ ìýòýýð îëîí òºðëèéí
õàðèëöàà ¿¿ñäýã. Ýäãýýð õàðèëöààíû íèéëáýð öîãöûã á¿õýëä íü ýäèéí çàñàã ãýæ íýðëýäýã.
Óõààíò õ¿í ¿¿ññýí òýð öàãààñ õîéø ºíººã õ¿ðòýëõ õóãàöààã õýðýãëýýíèé òàëààñ àâ÷ ¿çâýë, ºñºí íýìýãäýõ
õýðýãöýýãýý õàíãàõûí òºëººõ õ¿ì¿¿íèé òýìöëèéí îí æèë¿¿ä áàéëàà. ¯íýõýýð ÷ õ¿í ¿¿ññýí öàãààñàà ýõëýí èäýæ óóõ,
ºìñºæ ç¿¿õ, òîëãîé õîðãîäîõ îðîí áàéðòàé áîëîõ ãýýä íààä çàõûí õýðýãöýýãýý õàíãàõûí òóëä áàéãàëèéí õàòóó
øèð¿¿íòýé áàéíãà òóëãàðàí, ò¿¿íèéã ãýòëýí äàâñààð ºíººäºðòýé çîëãîñîí íü îéëãîìæòîé. Ýíýõ¿¿ óðò õóãàöààíä õ¿í
óëàì á¿ð óõààæèí õýðñ¿¿æèæ, óëàì èõèéã òàíüæ ìýäýí, ò¿¿íèé õèðýýð áàéãàëü áîëîí õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èíòîéãîî
õàðüöàõ àðãà íü íàðèéñ÷, õýðýãëýýíèé á¿òýö íü áàÿæèí òýëæýý. Ãýõäýý ë õ¿íèé õ¿ñýë, ìºðººäºë õàíãàãäààã¿é, ò¿¿íèé
òºëººõ òýìöýë ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà. Ýíý íü õ¿íèé òàíèí ìýäýõ¿é òàñðàëã¿é ¿ðãýëæèëäýã, õÿçãààðã¿é ¿éë ÿâö
áàéäàãòàé õîëáîãäîí ìºí õýðýãöýý íü ÷ ãýñýí õàíãàãäàøã¿é, õÿçãààðã¿é áàéäãèéí íýãýí íîòîëãîî þì.
Õ¿íèé òàíèæ, ìýäýãäñýí ãà÷èãäëûã õýðýãöýý ãýæ íýðëýäýã. Íèéãýì õºãæèæ äýâøèõèéí õèðýýð õ¿íèé õýðýãöýý
áàéíãà áàÿæèí òýëæ áàéäàã æàìòàé. Èéì ó÷ðààñ õ¿í òºðºëõòºíèé îäîîãèéí áàéäëààð òàíèæ ìýä÷èõýýä áàéãàà
õýðýãöýý íü ò¿¿íèé õ¿ñýë ìºðººäëèéí äºíãºæ íýã õýñýã íü þì. Öààøäûí õºãæèë äýâøëèéí ÿâöàä ýä¿¿ãýýãèéí áèäíèé
õýðýãëýæ áàéãàà îëîí ç¿éë ìàðòàãäàæ, áèåëýãäýýã¿é áàéãàà ò¿ìýí ÿíçûí õ¿ñýë ìºðººäëèéí èõýíõ íü áèåëæ, íºãºº
òàëààð ºíººäºð òºñººëºã人ã¿é áàéãàà ¿é ò¿ìýí øèíý õýðýãöýý äàõèí ãàð÷ èðäýã.
Õ¿íèé õ¿ñýë ìºðººäëèéí ýðýìáý, õýìæýý õÿçãààð ò¿¿íèé îðøèí àìüäàð÷ áàéãàà íèéãìèéí õºãæëèéí
ò¿âøíýýð òîäîðõîéëäîã ó÷ðààñ áóóðàé îðíû èðãýäèéí õ¿ñýë ìºðººäºë ºíäºð õºãæèëòýé îðíûõîîñ á¿òýö, íýð òºðëèéí
õóâüä íèëýýä ÿâöóó áºãººä ÿäìàãõàí áàéäàã. Òóõàéëáàë, áàÿí îðíû èðãýä ñàíñàðûí õºë㺺ð àÿëàí ñàðàí äýýð áóóõûã
ìºðººäºæ ñóóõàä áèä ÿàæ èéãýýä õýä ãóðâàí òºãðºãòýé áîëæ õ¿íýýñ èë¿¿ã¿é þìàà ãýõýä äóòóóã¿é àìüäðàõûã
ìºðººäºæ áàéõ æèøýýòýé. Õºãæèëòýé îðíû èðãýäèéí õóâüä èäýæ óóõ, ºìñºæ ç¿¿õ ãýõ ìýòèéí àñóóäàë õ¿í àíõ ¿¿ñýõýä
ë á¿ðýí øèéäýãä÷èõñýí áàéñàí ìýò òºñººëºãäºæ, àëü áîëîõ àìðàëò ÷ºëºº öàãòàé áàéæ àÿëàõ çóãààëàõ çýðãýýð õ¿íèé
ìºí ÷àíàðàà èëýðõèéëýõòýé õîëáîãäñîí õàðüöàíãóé ºíäºð ýðýìáèéí õýðýãöýý çîíõèëæ áàéõàä, áóóðàé õºãæèëòýé
îðíóóäûí õóâüä õîîë óíä, õóâöàñ õóíàð, îðîí áàéð ãýõ ìýòèéí íààä çàõûí õýðýãöýýíèé õàíãàìæ àñóóäàëòàé õýâýýð
áàéñààð áàéíà. Èéíõ¿¿ õ¿ñýë ìºðººäëèéí öàð õ¿ðýý, á¿òýö, õýðýãëýýíèé ò¿âøèí, õýðýãöýý õàíãàëòûí áàéäàë çýðýã íü
óëñ îðíóóäàä ººð ººð áàéãàà íü òýäãýýðèéí õºãæëèéí ò¿âøíýýñ õàìààðäàãààñ ãàäíà õýðýãöýýã õàíãàõàä øààðäàãäàõ
íººö¿¿ä õÿçãààðòàé, õîâîð áàéäàãòàé øóóä õîëáîîòîé àæ. Íýãýíò õýðýãöýýòýé õàðüöóóëàõàä øààðäëàãàòàé áàéãàà
íººö íü õÿçãààðòàé ó÷ðààñ õ¿í á¿ð ººðèéí íèéò õýðýãöýýãýý ýðýìáýëýí ñîíãîëò õèéæ, íýã õýñãèéã íü õîéø òàâèí,
óëìàà𠺺ðèéí ìýäýëä áàéãàà õîìñõîí íººöºº õîéøëóóëøã¿é õýðýãöýýãýý õàíãàõàä çîðèóëäàã áèëýý. ¯¿íèéã
Ìîíãîë÷óóä “àäóóíûõàà õèðýýð èñãýðýõ”, “õºíæëèéíõýý õèðýýð æèéõ” ãýõ ìýòýýð òóí îíîâ÷òîé èëýðõèéëñýí áàéäàã.
Èíãýõëýýð áàéãàà íººö人 òîõèðóóëàí îíîâ÷òîé ñîíãîëò õèéõ àñóóäàë õýðýãöýýãýý õàíãàõûí òºëººõ òýìöýëèéí
õàìãèéí ãîë àñóóäàë íü áîëäîã áàéíà. Èéì ñîíãîëò õèéõ àðãûã áîëîâñðóóëàõ òàëààð õóâü õ¿í, íèéãýì á¿õýëäýý
îþóíàà ãàøèëãàñààð ºäèéã õ¿ð÷ýý. ×óõàìõ¿¿ ýíýõ¿¿ ¿éë ÿâöàä ë ÿíç á¿ðèéí òààìàã äýâøèãäýæ, òýð íü íýã õýñýã

2. ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ МИКРО ЭКОНОМИКС
ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 2011 ОН
õóãàöààíä áàðèìòëàõ ¿çýë áàðèìòëàë áîëîí òºëºâøèæ, õºãæëèéí ÿâöàä íºõöºë áàéäàë ººð÷ëºãäºõèéí õèðýýð ¿åý
ºíãºðººñºí íü ò¿¿õ áîëîí ¿ëäýæ, íîòëîãäîæ áàòëàãäñàí íü ¿å ¿åèéí ñýòãýã÷äèéí á¿òýýë, òóóðâèëààð áàÿæèãäñààð 17,
18 äóãààð çóóíû çààã äýýð “Ýäèéí çàñãèéí óõààí” ãýäýã øèíæëýõ óõààíû ñàëáàð ¿¿ñ÷ýý. Ò¿¿íèé òºëºâøèë, õºãæèëä
ã¿éëãýýíèéí õ¿ðýýíä áàÿëàã ºñ÷ ¿ðæäýã õýìýýí ¿çäýã áàéñàí ìåðêàíòàëèçì, çºâõºí õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò
çàðöóóëàãäàæ áàéãàà õºäºëìºð ë á¿òýýë÷ øèíæòýé áàéäàã ãýæ íîìëîæ áàéñàí ôèçèîêðàò ¿çýë òóñ òóñ ÷óõàë ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýñýí õýäèé ÷ 1776 îíä õýâëýãäýí ãàðñàí À. Ñìèòèéí “ ¯íäýñòíèé áàÿëàã” õýìýýõ àëäàðò á¿òýýë ýäèéí
çàñãèéí îíîëûí òºëºâøèëä ýðãýëò ãàðãàñàí ãýæ ¿çäýã þì áèëýý. ¯íýõýýð÷ ýíýõ¿¿ á¿òýýëäýý À.Ñìèò ¿å ¿åèéí
ñýòãýã÷äèéí äýâø¿¿ëæ áàéñàí òààìàãëàë, ¿çýë îíîëûã íýãòãýí ä¿ãíýæ, òóõàéí ¿åèéí íºõöºë áàéäëûã çàäëàí
øèíæèëæ, ýäèéí çàñãèéí áîäèò áàðèìò, ñýëòýýð áàÿæóóëààä çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí çàð÷ìûã òîìú¸îëñîí
áàéäàã þì. Èéì ÷ ó÷ðààñ ò¿¿íèéã ýäèéí çàñãèéí óõààíûã ¿íäýñëýã÷ õýìýýí ºðãºìæèëäýã.
Ýäèéí çàñãèéí óõààí íü íèéãìèéí áîëîí õóâü õ¿íèé õýðýãöýýã òóõàéí öàã õóãàöààíä õàìãèéí äýýä
çýðãýýð õàíãàõûí òóëä òîî, õýìæýýíèé õóâüä õÿçãààðëàãäìàë íººöèéã õýðõýí ¿ð àøèãòàé õóâààðèëæ, àøèãëàõ
àñóóäëûã ñóäàëäàã îíîëûí øèíæëýõ óõààí þì. Ýíýõ¿¿ òîäîðõîéëîëòîîñ íººö, ¿ð àøèã ãýñýí õî¸ð øèíý îéëãîëò
óðãàí ãàð÷ áàéíà.
Ýäèéí çàñãèéí íººö. Õ¿íèé õýðýãöýý åðºíõèéäýý òàñðàëòã¿é ºñºí íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéäàã áîëîõîîð
õÿçãààðã¿é õýìýýí ýäèéí çàñãèéí îíîëä ¿çäýã òàëààð äýýð öóõàñ äóðüäñàí áèëýý. ªºðººð õýëáýë, õýðýãöýý íü òîî,
õýìæýý, íýð òºðëèéí õóâüä ò¿¿íèéã õàíãàõ çîðèóëàëò á¿õèé á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé òîî, õýìæýýòýé õàðüöóóëàõàä
õÿçãààðã¿é èõ áàéäàã àæ. Èéì ó÷ðààñ ýäèéí çàñãèéí íººö ãýäýã óõàãäàõóóí ãàð÷ èðæýý. Õýðýãöýýòýé íü õàðüöóóëàõàä
õîâîð áàéãàà á¿õýí ýäèéí çàñãèéí íººö õýìýýõ îéëãîëòîä õàìààðäàã. Õýðâýý ýä áàÿëàã, ¿éë÷èëãýý òîî, õýìæýý, íýð
òºðëèéí õóâüä õýðýãöýý øèãýý õÿçãààðã¿é áàéñàíñàí áîë ñîíãîëò õèéõ ãýæ òîëãîéãîî ãàøèëãàõ õýðýãöýýã¿éí àäèë
ýäèéí çàñãèéí óõààí ãýäýã øèíæëýõ óõààíû ñàëáàð áàéõ íü ÷ óòãà ó÷èðã¿é áîëîõ áàéñàí áèç. Èíãýõëýýð íººöèéí
õîâîð ÷àíàð íü ýäèéí çàñãèéí óõààíû àãóóëãûã òîäîðõîéëäîã àæ.
Íýã õ¿íèé õóâüä çàðèì íýã òºðëèéí õýðýãöýý íü öàã õóãàöààíû òóõàéí àãøèíä õàíãàãäñàí ìýò áàéæ áîëîõ àâ÷
õýðýãöýýã íü á¿õýëä íü, òýãýýä á¿ð íèéãìèéí õýìæýýíä àâààä ¿çâýë, õ¿íèé õýðýãöýýò ç¿éëñèéã õèéõýä øààðäàãääàã
õ¿÷èí ç¿éëñ¿¿äèéí îëäîö íü õîâîð, íýð òºðºë, òîî, õýìæýý íü õÿçãààðòàé áàéäàã ó÷ðààñ á¿òýýãäñýí áàÿëàã íü ÷ áàñ
õîìñ, õ¿ðýëöýýã¿é áàéäàã. Õýðýãöýýò áàÿëàã, ò¿¿íèéã á¿òýýõýä øààðäàãääàã õ¿÷èí ç¿éëñèéã õàìòàä íü ýäèéí çàñãèéí
íººö ãýñýí óõàãäàõóóíààð òàéëáàðëàäàã. Ãýõäýý õºäºëìºð, ò¿¿õèé ýä, ìàòåðèàë, ìàøèí, òîíîã òºõººðºìæ, áàéãàëèéí
íººö çýðýã á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã á¿òýýõýä øóóä îðîëöäîã ýäèéí çàñãèéí íººöèéí íýã õýñãèéã ¿éëäâýðëýëèéí
íººö áóþó ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éë ãýæ íýðëýäýã.
¯éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñ íü íýð òºðëèéí õóâüä îëîí ÿíç õýäèé ÷ ýäèéí çàñãèéí îíîëä òýäãýýðèéã:
 Ãàçàð
 Õºäºëìºð
 Êàïèòàë
 ¯éëäâýðëýë ýðõëýõ óð óõààí ãýñýí äºðâºí òºðºë áîëãîí áàãöëàí àâ÷ ¿çäýã.
Ãàçàð. Ãàçàð íü àëèâàà ¿éëäâýðëýëèéí àíõäàã÷ íºõöºë íü áîëäîã áºãººä áèåò õýìæýý õÿçãààðûã íü
íýìýãä¿¿ëýõ áîëîëöîîã¿é ºâºðìºö õ¿÷èí ç¿éë áèëýý. Ýäèéí çàñãèéí îíîëä ãàçàð ãýñýí óõàãäàõóóíä ãàçðààñ ººðººñ íü
ãàäíà ò¿¿íèé äýýðõ, äîîðõ àãààð, óñ, àí àìüòàí, îé, ìîä, òºðºë á¿ðèéí àøèãò ìàëòìàëóóä, ¿çýñãýëýíò òîãòîö çýðýã
áàéãàëèéí á¿õ áàÿëãèéã õàìààðóóëàí îéëãîäîã.
Êàïèòàë. ¯éëäâýðëýëèéí ïðîöåñò á¿òýýãäýýä ýðãýýä ¿éëäâýðëèéí õ¿÷èí ç¿éë áîëîí àøèãëàãäàæ áàéãàà á¿õ
òºðëèéí íººöèéã êàïèòàë ãýæ íýðëýäýã. Èéìä êàïèòàë õýìýýõ îéëãîëòîä ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòòàé ìàøèí, òîíîã
òºõººðºìæ, áàðèëãà áàéãóóëàìæ, àãóóëàõ ñàâ ìýòèéí ¿éëäâýðëýëèéí áàãö õ¿÷èí ç¿éëèéã õàìààðóóëàí àâ÷ ¿çäýã.

3. ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ МИКРО ЭКОНОМИКС
ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 2011 ОН
Õºäºëìºð. ×èãëýñýí çîðèëãîòîé õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààã õºäºëìºð ãýæ íýðëýäýã. Õºäºëìºð íü õ¿íèé áèåèéí
õèéãýýä îþóíû ÷àäâàðûí íèéëáýð öîãö áîëîõ àæèëëàõ õ¿÷ýýð òîäîðõîéëîãääîã. Ãàçàð, êàïèòàë õè÷íýýí áàéãààä ÷
òýäãýýðèéã ¿éë àæèëëàãàíû ýðãýëòýíä îðóóëàõ õºäºëìºð áàéõã¿é áîë ¿éëäýðëýë ÿâàãäàæ, áàÿëàã á¿òýýãäýõã¿é íü
îéëãîìæòîé. Èéì ÷ ó÷ðààñ õºäºëìºðèéã áàÿëãèéí ýöýã ãýæ íýðëýäýã áèëýý.
¯éëäâýðëýë ýðõëýõ óð ÷àäâàð. ¯éëäâýðëýë ýðõëýã÷èéí çîõèîí áàéãóóëàõ óð, óõààí, àâúÿàñ ÷àäâàðûã á¿õýëä
íü ¿éëäâýðëýë ýðõëýõ óð ÷àäâàð ãýñýí ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëä õàìààðóóëàí îéëãîäîã. Òîî, õýìæýýíèé õóâüä
õÿçãààðòàé ãàçàð, êàïèòàë, õºäºëìºð ãýñýí ¿éëäâýðëýëèéí íººö¿¿äèéã àøèãëàí ºíäºð àøèã, îðëîãîòîé àæèëëàæ
÷àäàõ, ýñýõ íü ¿íäñýíäýý ìåíåæåðèéí óð ÷àäâàðààñ øàëòãààëäàã. Èéì ó÷ðààñ ¿éëäâýðëýë ýðõëýõ óð ÷àäâàðûí
àñóóäàë íü ìåíåæìåíòèéí àñóóäàëä õàìààðäàã.
Äýýð äóðüäñàí ¿éëäâýðëýëèéí ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä íü ÿìàð ÷ òºðëèéí ¿éëäâýðëýëèéã ÿâóóëñàí
çàéëøã¿é øààðääàãääàã õýäèé ÷ ÿìàð õýìæýýãýýð, õýðõýí õîñëóóëæ àøèãëàõ íü òóõàéí ¿éëäâýðëýëèéí îíöëîã,
ñîíãîñîí òåõíîëîãèéí øèéäëýýñ õàìààðäàã. Ãýõäýý ÿìàð÷ òåõíîëîãèéí ñîíãîëòûí ýöñèéí çîðèëãî íü ¿éëäâýðëýëèéí
íººöèéã àëü áîëîõ ¿ð àøèãòàé çàðöóóëàõ àñóóäàëä ë çàíãèäàãääàã àæ.
¯éëäâýðëýëèéí íººöèéí ¿ð àøèã. Õóâü õ¿í ÷, íèéãýì ÷ òóõàéí öàã õóãàöààíä ¿éëäâýðëýëèéí
õÿçãààðëàãäìàë íººöòýé áàéäàã áîëîõîîð ò¿¿íèéãýý çîðèóëàëòûíõ íü äàãóó àøèãëàæ, àëü áîëîõîîð õýìíýëòòýé
çàðöóóëàí, èë¿¿ èõ á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý á¿òýýõèéã ýðìýëçäýã. Èíãýõëýýð ¿éëäâýðëýëèéí íººöèéí ¿ð àøãèéí
àñóóäëûí ìºí ÷àíàð íü òóõàéí íººöèéã õýðõýí çîðèóëàëòûíõ íü äàãóó, àëäàãäàë áàãàòàéãààð àøèãëàæ, õàìãèéí èõ ¿ð
ä¿íä õ¿ðýõ âý? ãýäýãò îðøäîã áàéíà. ͺºöèéã çîðèóëàëòûí äàãóó àøèãëàíà ãýäýã íü ò¿¿íèéã òóõàéí öàã õóãàöààíä
çàéëøã¿é õýðýãöýýòýé áàéãàà ç¿éëä õóâààðèëíà ãýñýí ¿ã þì. ¯¿íèéã íººöèéí õóâààðèëàëòûí ¿ð àøèã ãýæ íýðëýäýã.
Èéíõ¿¿ õîìñõîí íººöºº ¿ð àøèãòàé õóâààðèëñàíû äàðàà ò¿¿íèéã ÿàæ ¿ð ä¿íòýé àøèãëàõ âý? ãýñýí àñóóäàë ¿¿ñäýã.
Ýíý íü ¿íäñýíäýý ¿éëäâýðëýëèéí íººöèéí àøèãëàëòûí ¿ð àøãèéí òóõàé àñóóäàë þì.
ͺºöèéí àøèãëàëòûí ¿ð àøãèéã ¿ð ä¿í, àøèãëàãäñàí íººöèéí òîî õýìæýý õî¸ðûã õàðüöóóëàõ çàìààð
òîäîðõîéëäîã. ͺºöèéí òºðºë òóñ á¿ð äýýä çýðãýýð ¿ð àøèãòàé àøèãëàãäàæ áàéãàà òîõèîëäîëä íèéãìèéí õýìæýýíä
íýã òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé òîî, õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä íºãººãèéíõèéã çààâàë õîðîãäóóëàõ
çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëäîã òèéì íºõöºë áàéäàë ¿¿ñäýã áºãººä ¿¿íèéã àíõ òîìú¸îëñîí õ¿íèé íýðýýð Ïàðåòî ¿ð
àøèã ãýæ íýðëýäýã. ªºðººð õýëáýë, Ïàðåòòî ¿ð àøèã õàíãàãäñàíààð ýäèéí çàñàã á¿ðýí à÷ààëàëòàé àæèëëàæ,
àøèãëàãäààã¿é ÿìàð÷ íººö ¿ëääýãã¿é ãýñýí ¿ã. Áîäèò áàéäàë äýýð ýíý íü ìàø õîâîð, áàðàã òîõèîëääîãã¿é áîëîõîîð
áîäèò áàéäëàà õàðüöóóëàí ¿çýæ, õ¿ðýõèéã ýðìýëçâýë çîõèõ òèéì íºõöºë áàéäàë þì.
¯éëäâýðëýëèéí áîëîìæ. ªãºãäñºí òåõíîëèîãîîð ¿éëäâýðëýëèéí áàéãàà íººöºº äýýä çýðãýýð ¿ð àøèãòàé,
çîðèóëàëòûíõ íü äàãóó àøèãëààä á¿òýýæ áîëîõ á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé õàìãèéí èõ õýìæýýã ¿éëäâýðëýëèéí áîëîìæ
ãýæ íýðëýäýã. Õýðýãëýãäýæ áàéãàà ç¿ñýí ç¿éëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã ÿìàð íýãýí øèíæ ÷àíàðààð íü õî¸ð àíãèëààä
÷ þì óó, ýñâýë òºëººë¿¿ëýí äóðûí õî¸ðûã íü ñîíãîí àâààä áàéãàà íººöººðºº òýäãýýðèéã õîñëóóëàí ¿éëäâýðëýæ áîëîõ
õóâèëáàðóóäûã ãðàôèêààð ä¿ðñëýí ¿ç¿¿ëæ áîëäîã áºãººä ¿¿íèéã ¿éëäâýðëýëèéí áîëîìæèéí ìóðóé õýìýýí íýðëýäýã.
¯éëäâýðëýëèéí áîëîìæèéí ìóðóé íü òóõàéí õî¸ð òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õîñëóóëàí ¿éëäâýðëýæ áîëîõ äýýä
õÿçãààðóóäûí îëîíëîãèéã õàðóóëäàã ó÷ðààñ ò¿¿íèéã ¿éëäâýðëýëèéí áîëîìæèéí õÿçãààð ÷ ãýæ áàñ íýðëýõ íü áèé.
Õýðýãëýæ áàéãàà á¿õ á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã òºëººë¿¿ëýí À, Á ãýñýí 2 áàðààã ñîíãîí àâààä òýäãýýðèéã
õîñëóóëàí ¿éëäâýðëýæ áîëîõ 6 õóâèëáàðûã Õ¿ñíýãò 1.1.1- ä ¿ç¿¿ëýâ. Äàðàà íü áîñîî òýíõëýãò À áàðààã, õýâòýý òýíõëýãò
Á áàðààã ¿éëäâýðëýõ õýìæýýã òóñ òóñ òýìäýãëýýä Õ¿ñíýãò 1.1.1- èéí ºãºãäë¿¿äèéã àøèãëàí áàéãóóëñàí ¿éëäâýðëýëèéí
áîëîìæèéí ìóðóéã Çóðàã 1.1.1- ä õàðóóëàâ.
Çóðãààñ õàðàõàä, ýäèéí çàñàã áàéãàà á¿õ íººöººðºº äàíäàà À á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿éëäâýðëýâýë 15 íýãæèéã, õàðèí äàí ãàíö
Á á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿éëäâýðëýíý ãýâýë 5 íýãæèéã òóñ òóñ ¿éëäâýðëýõýýð áàéíà. Ãýõäýý Á á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿éëäâýðëýõ íü
íèëýýä çàðäàëòàé áîëîõ íü àæèãëàãäàæ áàéíà.

4. ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ МИКРО ЭКОНОМИКС
ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 2011 ОН
¯éëäâýðëýëèéí áîëîìæèéí ìóðóé íü òåõíîëîãèéí ºãºäñºí ò¿âøèíä òóõàéí ýäèéí çàñãèéí ¿éëäâýðëýæ ÷àäàõ
õèéãýýä ÷àäàõã¿é ãàðöûí ò¿âøèíã çààãëàí ¿ç¿¿ëäýã. Òóõàéëáàë, çóðàã äýýðõ W öýã íü ¿éëäâýðëýëèéí áîëîìæèéí ãàäíà
îðøèõ ó÷èð òåõíîëîãèéí òóõàéí ò¿âøèíä óã öýã äýýð ¿éëäâýðëýõ áîëîìæã¿é þì. Ãýõäýý ýíý íü òóõàéí öýãò õ¿ð÷
¿éëäâýðëýë ÿâóóëàõ áîëîìæèéã îãò ¿ã¿éñãýæ áàéãàà õýðýã îãò áèø þì.
Õ¿ñíýãò 1.1.1
Õóâèëáàðóóä À á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë Á á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë
À 15 0
 14 1
Ñ 12 2
D 9 3
E 5 4
F 0 5
Çóðàã 1. 1.1. ¯éëäâýðëýëèéí áîëîìæèéí ìóðóé
Ýäèéí çàñãèéí íººöèéã ÷àíàðæóóëàõ, òåõíîëîãèî ñàéæðóóëàõ, õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ, ººðèéí õàðüöàíãóé äàâóó
òàëàà àøèãëàí ãàäààä õóäàëäàà ýðõëýõ ãýõ ìýòýýð ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õàíãàñíààð ºìíº áîëîìæã¿é áàéñàí
¿éëäâýðëýëèéí ò¿âøèíä õ¿ðýõ áîëîëöîî íýýãääýã. Ýíý òîõèîëäîëä ¿éëäâýðëýëèéí áîëîìæèéí ìóðóé ãàäàãø òýëäýã.
Õàðèí ýäèéí çàñàã á¿õýëäýý ¿éëäâýðëýëèéí áîëîìæèéí ìóðóéí äàãóó ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà áîë á¿ðýí
à÷ààëàëòàé áàéæ Ïàðåòî ¿ð àøèã õàíãàãäñàí áàéíà ãýæ ¿çäýã. Ýíý òîõèîëäîëä íýã òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé
¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä íºãºº òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîî, õýìæýýã õîðîãäóóëàõààñ ººð àðãà áàéäàãã¿é.
Æèøýýëáýë, Ñ öýã äýýð À á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ 12 íýãæèéã, Á á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ 2 íýãæèéã òóñ òóñ ¿éëäâýðëýæ áàéæýý. Ãýòýë Á
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã 1 íýãæýýð íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãà ãàðëàà ãýýä òºñººëüå. Ýíý òîõèîëäîëä À á¿òýýãäýõ¿¿íèé
¿éëäâýðëýëèéã 3 íýãæýýð õîðîãäóóëàõààñ ººð àðãàã¿é áîëíî. Ýíý ìýòèéí ìàø îëîí ñîíãîëòûí õóâèëáàðóóä áàéæ áîëäîã
àâ÷ ýäãýýðýýñ õàìãèéí ¿ð àøèãòàéã íü ñîíãîæ áóñàä õóâèëáàðóóäààñ òàòãàëçàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã. Èíãýñíýýð
òàòãàëçñàí õóâèëáàðóóäààñ îëîõ áîëîìæèò àøãàà àëäàõàä õ¿ðäýã. ¯¿íèéã ýäèéí çàñãèéí îíîëä àëäàãäñàí áîëîìæèéí
çàðäàë áóþó àëäàãäñàí áîëîìæèéí ºðòºã ãýæ íýðëýäýã. Æèøýý íü, ºìíº ºã¿¿ëñýí Á á¿òýýãäýõ¿¿íèéã 1 íýãæýýð
íýìýãä¿¿ëýõ õóâèëáàð íü À áà Á á¿òýýãäýõ¿¿íèéã 12:2 ãýñýí õàðüöààãààð õîñëóóëàí ¿éëäâýðëýõ õóâèëáàðààñ
òàòàãàëçàõàä õ¿ðãýæ áàéãàà ó÷ðààñ íýìæ ¿éëäâýðëýñýí 1 íýãæ Á á¿òýýãäýõ¿¿íèé àëäàãäñàí áîëîìæèéí ºðòºã íü 3 íýãæ À
á¿òýýãäýõ¿¿íòýé òýíöýæ áàéíà.

5. ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ МИКРО ЭКОНОМИКС
ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 2011 ОН
Ýöýñò íü ýäèéí çàñàã ¿éëäâýðëýëèéí áîëîìæèéí ìóðóéãààñ äîòîãø, òóõàéëáàë Z öýã äýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ
áàéæ áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä À áîëîí Á á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéã íýãýí çýðýã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîëöîîòîé ó÷èð
ýäèéí çàñàã á¿ðýí áóñ à÷ààëàëòàé, ¿ð àøèãã¿é , íººöèéã äóòóó àøèãëàæ áàéãààãèéí øèíæ þì.
Õýðýãöýý õÿçãààðã¿é, ýäèéí çàñãèéí íººö õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã íü íèéãìèéí ºìíº Þó ¿éëäâýðëýõ âý?, ßàæ
¿éëäâýðëýõ âý?, Õýíä çîðèóëæ ¿éëäâýðëýõ âý? ãýñýí ãóðâàí àñóóäëûã äýâø¿¿ëýí òàâüäàã. Ýäèéí çàñãèéí àëü ÷
òîãòîëöîîíû ¿åä ¿é îëîí àñóóäàë øèéäëýý õ¿ëýýæ áàéäàã õýäèé ÷ äýýðõ ãóðâàí àñóóäàëä ë áàãöëàãääàã áàéíà. Èéìä
òýäãýýðèéã ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí àñóóäëóóä ãýæ íýðëýäýã. Åð íü õ¿í òºðºëõòºíèé ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ò¿¿õ íü äýýðõ
ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõèéã îðîëäîæ èðñýí îí æèë¿¿ä áàéñàí þì. Ãýõäýý ýäãýýð àñóóäëóóä íü
á¿ðýí øèéäâýðëýãäýõ áîëîëöîîã¿é áºãººä õàðèí øèéäâýðëýãäýõ ò¿âøèí íü óëàì äýýøèëæ, àðãà, õýëáýð íü óëàì áàÿæèæ
áàéäàã æàìòàé àæ. Îäîî àñóóäàë òóñ á¿ðèéã òóñàä íü òîâ÷õîí àâ÷ ¿çüå.
Þóã ¿éëäâýðëýõ âý? Õ¿í õºãæëèéíõýý ÿâöàä ãà÷èãäëàà óëàì á¿ð òàíèí ìýäýõèéí õèðýýð òýð íü õýðýãöýý áîëîí
òºëºâøèæ òºðºë, õýëáýðèéí õóâüä óëàì áàÿæäàã ç¿é òîãòîëòîé àæ. Õ¿í á¿õ õýðýãöýýãýý õàìãèéí íààä çàõûí
õýðýãöýýãýýð õÿçãààðëàí ººðºº ººðèéãýý àðãàöààæ áàéñàí ýäëýõ¿¿íèé øèíæòýé àæ àõóéí òîãòîëöîîíû ¿åä ÷ ãýñýí öàã
õóãàöàà õàòóó õÿçãààðòàé áàéäàã áîëîõîîð þóã, ÿìàð õýìæýýãýýð ¿éëäâýðëýõ âý? ãýñýí àñóóäàëòàé òóëãàð÷ ë áàéñàí.
Õàðèí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷èí õºãæèæ, õºäºëìºðèéí õóâààðü ã¿íçãèéðýí á¿òýýìæ íü ºñ÷ àðèëæàà, ñîëîëöîî ¿¿ññýíýýð õ¿í
øóóä ººðèéí õýðýãöýýíä ãýõýýñýý èë¿¿ ÷àääàã ç¿éëýý àõèóõàí ¿éëäâýðëýýä ò¿¿íèéãýý áóñäàä çàðæ áîðëóóëààä, ýðãýýä
ººðò õýðýãöýýò ç¿éëýý õóäàëäàæ àâàõ áîëîëöîîòîé áîëñîí áèëýý. Ýíý ¿åýñ õîéø õ¿í àøèã îðëîãî àõèóõàí áàéâàë
õýðýãöýýãýý õàíãàõ ò¿âøèí íýìýãääýãèéã ìýäýðäýã áîëñîí òºäèéã¿é çºâõºí áóñäàä õýðýãòýé ç¿éëèéã õàìãèéí áàãà
çàðäëààð, ÷àíàðòàéõàí ¿éëäâýðëýæ áàéæ ë àøèã, îðëîãî îëæ áîëíî ãýäãèéã ìýääýã áîëæýý. Èíãýõëýýð þóã, ÿìàð
õýìæýýãýýð ¿éëäâýðëýõ âý? ãýäýã íü ¿íäñýíäýý áóñäûí õýðýãöýý, ýðýëòèéã ñóäëàõ òóõàé àñóóäàë ó÷ðààñ ýðýëòèéã
ñóäëàí, óðàìøóóëàõ àðãà, ìåõàíèçìûí òóõàé á¿õýë á¿òýí ñàëáàð øèíæëýõ óõààí ÷ ¿¿ñ÷, õºãæñºí áàéíà. ¯¿íèéã
ìàðêåòèíã ãýæ íýðëýäýã.
ßàæ ¿éëäâýðëýõ âý? Çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîíä õýðýãöýýãýý õàíãàõ áîëîëöîî íü îëæ áàéãàà àøèã, îðëîãîîð
òîäîðõîéëîãääîã áîëîõîîð õ¿í á¿ð çàðäëûã õàìãèéí áàãà áàéëãàõ òèéì õýìæýýíä ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéã
õîñëóóëàí àøèãëàõûã ýðìýëçäýã. Èéì áîëîõîîð õýðõýí, ÿàæ ¿éëäâýðëýõ âý? ãýäýã íü òåõíîëîãèéí øèéäýëòýé õîëáîîòîé
¿¿ñäýã àñóóäàë þì. Õàðèí òåõíîëîãèéí ñîíãîëòûí øàëãóóð íü ¿éëäâýðëýëèéí íººöèéí çàðöóóëàëòûí ¿ð àøãààð
òîäîðõîéëîãääîã.
Õýíä çîðèóëæ ¿éëäâýðëýõ âý? Þóã, ÿàæ ¿éëäâýðëýõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõòýé çýðýãöýýä òóõàéí
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õýðõýí õóâààðèëàõ âý? ãýñýí àñóóäàë ¿¿ñäýã. Ýíý íü ¿íäñýíäýý çàõ çýýëèéí, ººðººð õýëáýë,
õýðýãëýã÷èéí àëü õýñýãò á¿òýýãäýõ¿¿íýý çîðèóëàõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõýýð áàéíà âý? ãýñýí ñîíãîëòûí àñóóäàë þì.
¯íýõýýð÷ õ¿í çºâõºí ººðò òààëàãäñàí ç¿éëä ë ìºí㺺 çàðäàã. Õàÿãëàñàí òîäîðõîé ýçýíòýé á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý ë
ýçýíäýý àøèã îðëîãî àâ÷ èðæ, èíãýýã¿é íü áîðëîãäîõã¿é ó÷ðààñ õèé äýìèé çàðëàãà áîëîîä ºíãºðäºã áàéíà. Èéì ó÷ðààñ
õýíä çîðèóëæ ¿éëäâýðëýõ âý? ãýñýí àñóóäàë íü õèéö çàãâàð, äîíæ òºðõ, ýäýëãýý äààõ ÷àäâàð, ¿íý ºðòºã çýðãèéã íü
çîðèóëàõ ãýæ áàéãàà õýðýãëýã÷äèéí òýð õýñãèéí òààøààë, ñîíèðõîë, õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðò íèéö¿¿ëýõ òóõàé àñóóäàë
àæýý.
1.2. Ýäèéí çàñãèéí óõààíû ñóäàëãààíû àðãà
Ýäèéí çàñãèéí óõààí íü íýãýíò ººðèéí ãýñýí ñóäëàõ ç¿éëòýé áàéäàã ó÷ðààñ ò¿¿íèé îíöëîãèéã íü òóñãàñàí ìºí
ººðèéí ãýñýí ñóäàëãààíû àðãóóäòàé áàéäàã.
Õèéñâýðëýëèéí àðãà. Ñóäàëæ áàéãàà ç¿éëèéã ãîë áóñ, à÷ õîëáîãäîë áàãàòàé, õî¸ðäîã÷ õ¿÷èí ç¿éëèéí
íºëººë뺺ñ öýâýðëýí ìºí ÷àíàðûã íü ñóäëàõûã õèéñâýðëýëèéí àðãà ãýæ íýðëýäýã. Æèøýýëáýë, áèä ¿éëäâýðëýëèéí
áîëîìæèéã ìóðóéã áàéãóóëàõäàà íèéãìèéí õýðýãëýý çºâõºí õî¸ð òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýãýýð õÿçãààðëàãääàã,
òåõíîëîãè ººð÷ëºãäºõã¿é ãýñýí õèéñâýðëýëèéã õýðýãëýñýí áèëýý.

6. ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ МИКРО ЭКОНОМИКС
ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 2011 ОН
Çàãâàð÷ëàõ àðãà. Ñóäàëãààíû îáúåêòûí ãàäààä, äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëèéí òîãòâîðòîé ¿éë÷ëýëèéã îëæ òîäîðõîéëîîä
öýãöòýé, ñèñòåìëýã áàéäëààð òîìú¸îëîí èëýðõèéëýõèéã çàãâàð÷ëàëûí àðãà ãýæ íýðëýäýã. Áèä äàðàà, äàðààãèéí
õè÷ýýëýýð ýðýëòèéí, íèéë¿¿ëýëòèéí, òºãñ ºðñºë人íò çàõ çýýëèéí ãýýä ìàø îëîí çàãâàðûã ñóäëàõ áîëíî.
Ìàòåìàòèê - ñòàòèñòèêèéí àðãà. Ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíä ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õîîðîíäîõ õàìààðëûã
òîäîðõîéëîí èëýðõèéëýõýä ºðãºí àøèãëàãäàæ áàéãàà ìàòåìàòèêèéí õèéãýýä ñòàòèñòèêèéí àðãà, àðãà÷ëàëóóäûã
åðºíõèéä íü ìàòåìàòèê-ñòàòèñòèêûí àðãà ãýæ íýðëýäýã.
Èíäóêöè, äåäóêöèéí àðãà. Àæèãëàëò, òóðøèëòûí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí òóñ òóñäàà áàéãàà, áàðèìò ñýëòèéã íýãòãýí,
íýãæèéí ñóäàëãààíààñ åðºíõèé ð¿¿ øèëæèí íèéòëýã ä¿ãíýëò õèéõ àðãûã èíäóêöè, õàðèí äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàë, åðºíõèé
ä¿ãíýëòýä òóëãóóðëàí åðºíõèéãýýñ íýãæ ð¿¿ øèëæèí ä¿ãíýëò õèéõ àðãûã äåäóêöè ãýæ òóñ òóñ íýðëýäýã.
Ïîçèòèâ áà íîðìàòèâ õàíäëàãà. Ýäèéí çàñãèéí þìñ ¿çýãäëèéí ìºí ÷àíàð, óÿëäàà õîëáîîã áîäèò áàðèìòààð
íîòëîí õàðóóëàõûã ïîçèòèâ øèíæèëãýýíèé àðãà ãýæ íýðëýäýã áîë þìñ ¿çýãäëèéí ÿìàð áàéõ ¸ñòîéã õàðóóëàõûã
îðîëäîõûã íîðìàòèâ õàíäëàãà õýìýýí òîäîðõîéëäîã. Æèøýý íü èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí ñóðãàëòûí òºëáºðèéí õýìæýýã
áîäèò áàðèìòàä ò¿øèãëýí ñóäëààä ýëñýã÷äèéí òîî ò¿¿íýýñ øóóä õàìààðäàã áîëîõûã òîãòîîñîí ãýæ ¿çüå. Ýíý áîë
ïîçèòèâ øèíæèëãýý. Ãýòýë õýí íýãýí ýíýõ¿¿ ä¿ãíýëòýíä ¿íäýñëýýä ñóðãàëòûí òºëáºð õýò ºíäºð áîë ýëñýã÷äèéí òîî
áóóðíà ãýñýí ä¿ãíýëò õèéæ áîëîõ þì. Òýãâýë ýíý íü øèíæèëãýýíèé íîðìàòèâ õàíäëàãà áîëîîä ÿâ÷èõàæ áàéãàà þì.
Èíãýõëýýð íîðìàòèâ õàíäëàãà òóõàéí õ¿íèé ñóáúåêòèâ íºëººëºëä íèëýýä õ¿÷òýé àâòäàã àæ.
1.3. Ýäèéí çàñãèéí óõààíû ñóäàëãààíû ò¿âøèí
Ýäèéí çàñãèéí óõààí íü ººðèéí ñóäëàõ ç¿éëýý ìèêðî, ìàêðî ãýñýí õî¸ð ò¿âøèíä àâ÷ ¿çäýã.
Ìàêðîýäèéí çàñãèéí óõààí. Ìàêðîýäèéí çàñãèéí óõààí íü ýäèéí çàñãèéã á¿õýëä íü ñóäàëãààíû îáúåêò áîëãîí
àâ÷ ¿çäýã. Èéì ÷ ó÷ðààñ ¿éëäâýðëýëèéí íèéò õýìæýý, íèéò îðëîãî, íèéò çàðëàãà, òºðèéí ìºíãº-çýýëèéí áîäëîãî, ýäèéí
çàñãèéí ºñºëò, ãàäààä õóäàëäààíû òýíöýë, àæèë ýðõëýëò, èíôëÿöè çýðýã íèéò ¿íäýñíèé õýìæýýíèé ýäèéí çàñãèéí
àñóóäëóóäûã ñóäàëäàã.
Ìèêðîýäèéí çàñãèéí óõààí. Ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ áèå äààñàí ýäèéí çàñãèéí ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé
ñóáúåêòóóä áîëîõ ï¿¿ñ, ºðõèéí àæ àõóé íü ìèêðîýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû îáúåêò áîëäîã ó÷ðààñ ìèêðîýäèéí çàñãèéí
óõààí íü ï¿¿ñèéí þì óó, ýñâýë ºðõ ãýðèéí ò¿âøèíä ýäèéí çàñãèéí øèéäâýð¿¿ä õýðõýí ãàðäàã ó÷èð øàëòãààíûã
òàéëáàðëàõûí õàìò ýðýëò, íèéë¿¿ëýëò, ¿íý, òîäîðõîé çàõ çýýë¿¿ä äýýðõ ºðñºë人í çýðýã çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí
ìåõàíèçìûí ýëåìåíò¿¿äèéí õîîðîíäûí õàðèëöàí õàìààðàë, ¿éë÷ëýëèéã àâ÷ ¿çäýã. Ò¿¿í÷ëýí ìèêðîýäèéí çàñãèéí óõààí
íü òîäîðõîé ï¿¿ñ, ºðõèéí àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààã ñóäëàí ¿éëäâýðëýëèéí áîëîí çàõ çýýëèéí òºðë¿¿ä õýðõýí ¿¿ñ÷
õºãæèæ áàéãàà, òºðèéí áîëîí áóñàä îðíóóäûí ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî ï¿¿ñ¿¿ä, ºðõèéí àæ àõóéíóóäûí àìüäðàõ ÷àäâàðò
õýðõýí íºëººëæ áàéãààã õàðóóëäàã. Èíãýõëýýð ìèêðîýäèéí çàñãèéí óõààí íü àæ àõóéí ñèñòåì äýõ òîäîðõîé ñóáúåêòûí
¿éë õºäëºëèéã ñóäàëäàã àæýý.
Á¯ËÝà 2. ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÒÎÃÒÎËÖÎÎ
2.1.Ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî, ò¿¿íèé õóâüñàë , õºãæèë
Õîìñõîí, õÿçãààðòàé íººöºº ¿ð àøèãòàé çàðöóóëæ õýðýãöýýãýý àëü áîëîõ á¿ðýí ä¿¿ðýí õàíãàõ àñóóäàë íü õ¿í
á¿ðèéí õóâüä ÷, íèéò íèéãìèéí õóâüä ÷ òóëãàìäñàí çîðèëò áàéäàã ó÷ðààñ ò¿¿íèéã õ¿í òºðºëõòºíèé íèéòëýã àñóóäàë ãýæ
¿çýæ áîëíî.
Õ¿í ¿¿ñ÷ ñ¿ðýã, îòãî îìîã ãýõ ìýòèéí çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðæ áàéñàí íü ººðñäèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàí
àìàð æèìýð íºõöºëä õýðýãöýýãýý õàíãàõàä ãîë àíõààðëàà òºäëºð¿¿ëýõèéã ÷óõàë÷èëæ áàéñàíòàé ÷ õîëáîîòîé áàéæ
áîëîõ þì. Íèéãìèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ýäãýýð õýëáýð íü ÿâààíäàà òºðèéí õýëáýðò øèëæñýí ò¿¿õòýé. Òºðèéí
õýëáýð¿¿ä íü õóâü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàæ áàéñàí õýì õýìæýýíýýñýý õàìààðààä ººð ººð áàéñàí õýäèé ÷
äàðààãèéíõ íü ºìíºõººñºº èë¿¿ äýâøèëòòýé áàéñàí áèëýý. ßëàíãóÿà õºäºëìºðèéí àëáàäëàãûí õàðèëöàà óñòàæ òýíö¿¿

7. ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ МИКРО ЭКОНОМИКС
ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 2011 ОН
ñîëèëöîîíû çàð÷èì äýýð ñóóðèëñàí õºëñíèé õºäºëìºðèéí õàðèëöàà ¿¿ññýí íü òîì äýâøèë áîëñîí þì. ×óõàìõ¿¿ ýíý
¿åýñ ë òºð èðãýääýý àþóëã¿é àæ òºðæ, àìüäðàõ íºõöºëèéã õàíãàõ ÿâäëàà𠺺ðèéí ôóíêöèéã õÿçãààðëàæ, õóâèéí ºì÷èéí
ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ ¸ñòîé ãýñýí ¿çýë áàðèìòëàë á¿õèé íèéãìèéí òîãòîëöîî ¿¿ññýí íü ýäèéí çàñãèéí
èäýâõèòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õóâü õ¿íèé ñîíèðõîëû㠺人æ, õóâèéí ýðõ àøèã, ñîíèðõîë äýýð òóëãóóðëàñàí ýäèéí
çàñãèéí òîãòîëöîî ¿¿ñ÷ õºãæèõºä èõýýõýí ò¿ëõýö áîëæýý.
Ǻâõºí çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëò äýýð ñóóðèëñàí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîã öýâýð áóþó òºãñ çàõ çýýëèéí
ýäèéí çàñàã ãýæ íýðëýäýã. ªíººäðèéí áèäíèé àìüäàð÷ áàéãàà çàõ çýýëèéí îð÷èí áîë ýíýõ¿¿ òîãòîëöîîíû õºãæèë,
õóâüñëûí ¿ð ä¿í þì. Èéì ó÷ðààñ ýíýõ¿¿ õýëáýðò îðòëîî õºãæèë, äýâøëèéí îëîí ¿å øàòûã òóóëñàí íü ìýäýýæ. Ãýõäýý ë
ººðèéí òºðºëõèéí ãîë øèíæ¿¿äèéã õàäãàëàí ¿ëäæýý.
Á¿ð õ¿é íýãäëèéí ¿åä îòãî, îìãóóä èë¿¿äýë á¿òýýãäýõ¿¿íýý õîîðîíäîî ñîëèëöîõîîð óóëçàëääàã òóñãàéëñàí
ãàçàðòàé áàéñàí íü çîõèîí áàéãóóëàëòòàé àðèëæàà, ñîëèëöîî ¿¿ñ÷ õºãæèõ ¿íäýñ íü áîëñîí þì. Ãýõäýý ýíý ¿åä áàðààã
áàðààãààð ñîëüæ áàéñàí áºãººä ò¿¿íèéã ýä¿¿ãýý áàðòåð ãýæ íýðëýäýã.
Õîò, ñóóðèí ãàçàð ¿¿ñ÷ õºãæèõèéí õèðýýð õóäàëäàà íàéìààã òóñãàé çîðèóëàëòûí ãàçàð ýðõëýõ áîëñîí íü Ẻíèé
áîëîí æèæèãëýí õóäàëäàà ¿¿ñ÷ õºãæèõºä èõýýõýí ò¿ëõýö áîëæýý. ̺í ñîëèëöîîã ìºí㺺ð õèéõ áîëñîí íü õóäàëäàã÷,
õóäàëäàí àâàã÷äûí õîîðîíäîõ àæ àõóéí õýëõýý õîëáîîã ¿ëýìæ õýìæýýãýýð ºðãºæ¿¿ëýí òýëñýí. Èéì ó÷ðààñ ýäèéí
çàñãèéí óõààíûã ¿íäýñëýã÷ã À. Ñìèò ìºí㺠¿¿ññýí íü à÷ õîëáîãäëîîðîî àâòîçàì ¿¿ññýíýýñ äóòàõààðã¿é ãýæ ¿íýëñýí
áàéäàã þì. Çàì íü øèëæèõ õºäºë㺺íèé áîëîìæèéã ºðãºòãºñºí áîë ìºí㺠íü ñîëèëöîîã ºðãºæ¿¿ëæ, îðîëöîã÷äûíõ íü
òîîã îãöîì íýìýãä¿¿ëñýí áèëýý.
À. Ñìèòèéí ¿íäýñëýñýí, ýäèéí çàñàã äàõü òºðèéí îðîëöîîã ¿ã¿éñãýäýã òºãñ çàõ çýýëèéí òóõàé îíîë, ¿çýë
áàðèìòëàë íü ºíãºðñºí çóóíû 30- ààä îíûã õ¿ðòýë äàìãàéëæ áàéñàí þì. Ãýòýë 1929 -1933 îíóóäàä áîëñîí íèéò
êàïèòàëèñò ñèñòåìèéã õàìàðñàí ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë óã îíîëûã ìóõàðäàëä îðóóëñàí áèëýý. Èíãýýä ¿¿ññýí íºõöºë
áàéäëûí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä äàí ãàíö çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòààð ýäèéí çàñãèéí á¿õ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ
áîëîëöîîã¿é ãýäãèéã íîòëîí õàðóóëæýý. Ýíä Àíãëèéí ýäèéí çàñàã÷ Äæ. Ì. Êåéíñèéã ò¿¿õýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí ãýæ ¿çäýã
þì áèëýý. Òýðýýð 1936 îíä áè÷èæ íèéòë¿¿ëñýí “Àæèë ýðõëýëò, çýýëèéí õ¿¿, ìºíãºíèé åðºíõèé îíîë” õýìýýõ
àëäàðò á¿òýýëäýý çàõ çýýëèéí íºõöºëä òºðèéí îíîâ÷òîé çîõèöóóëàëò íü ò¿¿íèé ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëäýã ãýäãèéã íîòëîí
õàðóóëæ, òºðèéí çîõèöóóëàëò á¿õèé ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíû çàãâàðûí ¿íäñýí çàð÷ìóóäûã áîëîâñðóóëæýý. Ýíýõ¿¿
çàãâàð óëàì áàÿæèí òºãºëäºðæñººð ºíººäºðòýé çîëãîñîí áàéíà. ªºðººð õýëáýë, ýä¿¿ãýý çóóí õóâèéí çàõ çýýëèéí
çîõèöóóëàëò äýýð ñóóðèëñàí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî ò¿¿õ áîëîí àðõèâëàãäàæ, õàðèí çàõ çýýëèéí áîëîí òºðèéí
çîõèöóóëàëòûí àëü àëèíûã íü õîñëóóëñàí õîëèìîã òîãòîëöîî îðøèí òîãòíîñîîð áàéíà.
Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã èéì õîëèìîã òîãòîëöîî áîëòëîî õóâüñàí õºãæñºí çàì äàðäàí øóëóóí áàéãààã¿é.
Òóõàéëáàë, 19, 20 äóãààð çóóíä á¿õ ºì÷èéã íèéãýì÷èë÷èõýýä íàì òºâòýé òºðèéí óäèðäëàãà, çààâðààð ÷èíýýëýã
õàíãàëóóí íèéãìèéã ýõýëæ áàéãóóë÷èõààä, äàðàà íü íèéãìèéí ãèø¿¿äýý æàðãóóëæ, óëìààð ”õ¿í á¿ð ÷àäëûíõàà õèðýýð,
õ¿í á¿ðò õýðýãöýýíèéõ íü õèðýýýð” ãýñýí õóðààðèëàëòûí çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõèéã ãîë íîìëîëîî áîëãîñîí îíîë ¿¿ñ÷ õ¿í
òºðëºõòºíèé áàãàã¿é õýñãèéã ººðòºº òàòàæ ÷àäæýý. Ýíýõ¿¿ îíîëûã Ìàðêñèçì - Ëåíèíèçì, õàðèí àìàëæ áàéñàí íèéãìèéã
íü ñîöèàëèçì, êîììóíèçì, áèé áîëãîñîí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîã íü òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñàã ãýæ òóñ òóñ
íýðëýäýã. Ýäèéí çàñãèéí èéì òîãòîëöîî 1990 - ýýä îíûã õ¿ðòýë õóó÷íû Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñààð òîëãîéëóóëñàí Ìîíãîë
çýðýã 15 óëñàä îðøèí òîãòîæ áàéñíàà ºíãºðñºí çóóíû 80 - ààä îíû äóíä ¿å ãýõýä äîòîîä íººöºº á¿ðýí øàâõàæ, àìüäðàõ
÷àäâàðã¿é áîëñîí ó÷ðààñ çàäðàí óíàñàí áèëýý.
Íýã íü çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûã, íºãºº íü òºðèéí çîõèöóóëàëòûã òóéëøðóóëäàã ó÷ðààñ òºãñ çàõ çýýëèéí áîëîí
òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî íü õ¿í òºðºëõòºí ò¿¿õýíäýý áèé áîëãîñîí ýäèéí çàñãèéí
òîãòîëöîîíóóäûí áèå áèåíèéãýý ¿ã¿éñãýñýí õî¸ð òóéë íü áîëäîã áèëýý. Àìüäðàë òóéëóóä äýýð áèø, õàðèí òýäãýýðèéí
õîîðîíä ¿ðãýëæèëäýã áîëîõîîð ýäèéí çàñãèéí õîëèìîã òîãòîëöîî àìü áºõòýé îðøñîîð áàéãààãèéí ó÷èð øàëòãààí ýíä
îðøäîã àæ.

8. ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ МИКРО ЭКОНОМИКС
ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 2011 ОН
Ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíóóäûí ÿëãààòàé õèéãýýä òºñòýé òàëóóäûã õ¿ñíýãò 2.1.1- ä õàðüöóóëàí ¿ç¿¿ëëýý.
Õ¿ñíýãò 2.1.1
Ä|Ä Õàðüöóóëàõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä Òºãñ çàõ çýýëèéí ýäèéí
çàñãèéí òîãòîëöîî
Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò
ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî
Ýäèéí çàñãèéí
õîëèìîã òîãòîëöîî
1. ªì÷èéí õýëáýð Õóâèéí ºì÷ Çóóí õóâü íèéãìèéí ºì÷ Õóâèéí ºì÷
çîíõèëíî.
2. ªðñºë人íèé
Õýëáýð
Òºãñ ºðñºëäººí ªðñºë人íèéã ñîöèàëèñò
ãýãäýõ óðàëäààí îðîëäîã.
Òºãñ áà òºãñ áóñ ºðñºë人í
3. Çîõèöóóëàõ ìåõàíèçì Çýýëèéí ìåõàíèçìààð
çîõèöóóëàãäíà.
Òºâëºðñºí
òºëºâëºãººãººð
çîõèöóóëäàã.
Çàõ çýýëèéí ìåõàíèçìûã
òºðèéí çîõèöóóëàëòòàé
õîñëóóëíà.
4. Ýäèéí çàñãèéí
áàðèìæààëàë
Õóâü õ¿íèé õýðýãöýý Íèéãìèéí õýðýãöýý Õóâü õ¿íèé õýðýãöýý
Çîíõèëíî
5. ¯íý á¿ðäýëò Ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí
õàðèëöàí ¿éë÷ëýë
Òºðººñ õàòóó òîãòîîíî. Åðºíõèéäýý ýðýëò,
íèéë¿¿ëýëòýýð
òîäîðõîéëîãäîõ áîëîâ÷
çàðèì ¿íý, òàðèôûã òºð
çîõèöóóëäàã.
6. Òºðèéí îðîëöîî Áàéõã¿é. Òºð îðîëöîî ìàø èõ
áàéíà.
Òºðèéí îðîëöîî
çîõèöóóëàëòààð
õÿçãààðëàãäíà.
7. Ãîë çîðèëãî Õóâü õ¿íèé õýðýãöýýã
àëü áîëîõ á¿ðýí ä¿¿ðýí
õàíãàõ.
Òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõ,
áîëæ ºãâºë äàâóóëàí
áèåë¿¿ëýõ.
Õóâü õ¿íèéã õýðýãöýýã àëü
áîëîõ á¿ðýí ä¿¿ðýí õàíãàõ.
8. ¯éë àæèëëàãààíû ñýäýë Õóâèéí ýðõ àøèã,
ñîíèðõîë
Íèéãìèéí ýðõ àøèã,
ñîíèðõîë
Õóâèéí ýðõ àøèã, ñîíèðõîë
9. ¯éëäâýðëýã÷äèéí ýäèéí
çàñãèéí ýðõ ÷ºëºº
Ýðõ ÷ºëººòýé Ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÷ºëºº
áàéäàãã¿é
ðõ ÷ºëººòýé
¯éëäâýðëýõ õ¿÷íèé òóí äîîãóóð ò¿âøèíä áàðàã õ¿é íýãäëèéí çîõèîí áàéãóóëàëòààð, áàéãàëèéí õèøèã õ¿ðòýí
àìüäàð÷ áàéãàà çàðèì ¿íäýñòíèé õóâüä ýäèéí çàñãèéí óëàìæëàëò òîãòîëöîî îðøñîîð áàéíà. Ýíä ýäèéí çàñãèéí
àìüäðàë ýäèéí çàñãèéí õóóëüä ãýõýýñýý èë¿¿ òîãòîæ õýâøñýí çàí çàíøèëä òóëãóóðëàäàã áºãººä ýíý íü ¿éëäâýðëýõ
õ¿÷íèé öààøäûí õºãæëèéã áîîìèëîí ñààòóóëäàã àæýý.
Ìàíàé îðíû õóâüä 1980 - ààä îíû ñ¿¿ë 1990 - ýýä îíû ýõýýð òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí
òîãòîëöîîíîîñ á¿ðýí òàòãàëçàæ, óëìààð òºðèéí çîõèöóóëàëò á¿õèé çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîíä øèëæèæ ýõýëñýí áèëýý.
Íèéãìèéí ãýãäýõ ºì÷èéã õóâü÷èëæ, õóâèéí ñåêòîðûã äýìæèõ áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä ýä¿¿ãýý Ìîíãîë
óëñàä õóâèéí ºì÷ äàâàìãàéëñàí òºðèéí çîõèöóóëàëò á¿õèé ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî ¿íäñýíäýý á¿ðýëäýí òîãòæýý. ¯¿íèé
¿ð ä¿íä õýí íýãýí äàðãûí ãàð õàðæ, õóâü çàÿàãàà òºðä äààòãàí ñóóäàã ÿäóó ñýòãýëãýý àëãóóð÷ ãýñýí àðèëæ, ìèíèé õóâü
çàÿà ìèíèé ãàðò ãýñýí á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý Ìîíãîë õ¿íèé òàðõè òîëãîéä íóòàãøèæ áàéíà.

9. ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ МИКРО ЭКОНОМИКС
ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 2011 ОН
2.2. Ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ òàëóóä, òýäãýýðèéí ýäèéí çàñàãò ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã
Õýðýãöýýò á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã ¿éëäâýðëýí á¿òýýæ ýöñèéí õýðýãëýýíä õ¿ðãýõ ¿éë ÿâö íü ìàø îëîí õ¿íèé
îðîëöîîòîéãîîð ÿâàãääàã, íàðèéí òºâºãòýé ¿éë àæèëëàãààíû íèéëáýð öîãö áèëýý. Ãýâ÷ òýäãýýðèéã ýäèéí çàñãèéí îíîëä
ã¿éöýòãýæ áàéãàà ¿¿ðãýýð íü õýðýãëýã÷ - ºðõ ãýð, ¿éëäâýðëýã÷ - ï¿¿ñ, çîõèöóóëàã÷ - òºð õýìýýí àíãèëàí àâ÷ ¿çäýã.
ªðõ ãýð. ªðõ ãýðèéí õ¿ðýýíä ÿâàãäàæ áàéãàà ¿éëäâýðëýë, õýðýãëýý íü íèéãìèéí íºõºí ¿éëäâýðëýëèéã õàíãàõ
¿íäñýí íºõöºë íü áîëäîã áèëýý.
ªðõ ãýð íü ¿éëäâýðëýëèéí á¿õ íººöèéã ºì÷èëºã÷ ñóáúåêò áîëäîã. ªºðººð õýëáýë, õºäºëìºð, ãàçàð, êàïèòàë,
¿éëäâýðëýë ýðýõëýõ óð ÷àäâàð ãýñýí ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéã ºì÷èëäºã. ªíãºö õàðàõàä ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éëèéã
ï¿¿ñ¿¿ä ºì÷èëäºã ìýò õàðàãääàã áîëîâ÷ ï¿¿ñ¿¿ä íü ýöñèéí ä¿íäýý íýã áóþó õýñýã ºðõºä õàðúÿàëàãääàã áîëîõîîð èíãýæ
àâ÷ ¿çýõ íü øèíæèëãýýã õÿëáàð áîëãîäîã. Èéì áîëîõîîð ºðõ ãýð íü ¿éëäâýðëýëèéí íººö¿¿äèéã ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí
ç¿éëèéí çàõ çýýëä áýëòãýí íèéë¿¿ëýã÷èéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã àæýý. ªðõ ãýðèéí ºì÷èíä áàéãàà ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí
ç¿éëñ íü ¿éëäâýðëýëèéí íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëäýã ó÷ðààñ ýíý íü ýäèéí çàñàãò ã¿éöýòãýæ áàéãàà ºðõ ãýðèéí õàìãèéí ÷óõàë
áºãººä àíõäàã÷ ¿¿ðýã íü þì.
ªðõ ãýð¿¿ä ººðèéí ºì÷èíä áàéãàà ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñýý ï¿¿ñ¿¿äýä òºëáºðòýéãýýð ò¿ð áóþó á¿ð
õóãàöààãààð ýçýìø¿¿ëýí îðëîãî îëæ áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé çàõ çýýë äýýðýýñ õýðýãöýýò á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí
àâàõ çàìààð àìüäðàë àõóéãàà çàëãóóëäàã. Èíãýõëýýð ºðõ ãýð¿¿ä ï¿¿ñ¿¿äèéí îðëîãûã á¿ðä¿¿ëæ, áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé çàõ
çýýë äýýð ìºí õýðýãëýã÷èéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã áàéíà.
ªðõ ãýðèéí îëîõ îðëîãûí õýìæýý íü ºì÷èëæ áàéãàà ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí òîî, ÷àíàðààñ õàìààðäàã.
Æèøýýëáýë, áîëîâñðîëòîé, ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð ñàéòàé õ¿íèé õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ ºíäºð áàéõ ó÷èð õºäºëìºð íü
áàñ ë ºíäðººð ¿íýëýãäýõ òóë èõ îðëîãî îëæ õýðýãöýýãýý èë¿¿ ñàéí õàíãàõ áîëîìæòîé áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí îâñãîî ñàìáàà
ãàðãàí õ¿ì¿¿ñò õýðýãöýýòýé áàéãàà á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã àõèóõàí, áàñ òýãýýä ÷àíàðòàé õèéæ ÷àäàæ áàéãàà õ¿í èõ
îðëîãî îëîîä çîãñîõã¿é, õóðèìòëàë á¿ðä¿¿ëýí öààøèä îëîõ îðëîãîî óëàì íýìýãä¿¿ëýõ áîëîëöîîòîé áîëäîã íü çàõ
çýýëèéí íèéãìèéí æàì àæ.
ªðõ ãýð¿¿äèéí îëæ áàéãàà îðëîãûã ýõ ¿¿ñâýðýýð íü öàëèí õºëñ, àøèã, ò¿ðýýñèéí îðëîãî, õ¿¿ãèéí îðëîãî ãýæ
àíãèëàí àâ÷ ¿çýæ áîëîõ þì. Ýäãýýð îðëîãûí òºðë¿¿äèéã îëîõ áîëîìæ íü á¿õ ºðõèéí õóâüä íýýëòòýé áàéäàã áîëîâ÷
õàðàìñàëòàé íü ºðõ á¿ð òýð á¿ð õýðýãæ¿¿ëæ ÷àääàãã¿é àæ. Ýíý íü ºðõ á¿ð õàðèëöàí àäèëã¿é íýð òºðºë, òîî, ÷àíàð
á¿õèé ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéã ºì÷èëæ áàéäàãòàé õîëáîîòîé þì. Ñòàòèñòèêèéí òîî áàðèìòààñ õàðàõàä àøèã,
ò¿ðýýñèéí îðëîãî, õ¿¿ãèéí îðëîãî ãýõ ìýòèéí îðëîãûí òºðë¿¿ä äàâàìãàéëæ áàéãàà ìýò ä¿ð çóðàã õàðàãäàæ áîëîõ þì.
Ãýâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð îðëîãîã¿é íü îðëîãîòîéãîîñîî áàðàã äàâ÷èõñàí áàéãàà. Èíãýõëýýð ºðõèéí îðëîãûã çºâõºí áàéæ
áîëîõ ýõ ¿¿ñâýðýýð íü õàðóóëäàã îðëîãûí ôóíêöèîíàëü õóâààðèëàëò íü õóâü õ¿íèé àìüæèðãààíû ò¿âøíèéã á¿ðýí
ã¿éöýä, ¿íýí çºâ õàðóóëæ ÷àääàãã¿é ó÷ðààñ òóõàéí õ¿íèé áîäèòîéãîîð îëñîí îðëîãûí õýìæýý ë áîäèò áàéäëûã ¿íýí çºâ
õàðóóëäàã.
ªðõ ãýðèéí çàðëàãûã áîãèíî ýäýëãýýòýé áóþó ºäºð òóòìûí õýðýãöýýò ç¿éëñèéí, óäààí ýäýëãýýòýé áàðàà,
¿éë÷èëãýýíèé ãýæ àíãèëààä íèéò ºðõ ãýðèéí çàðëàãàä çàðëàãûí òºðºë á¿ðèéí ýçëýõ õóâü õýìæýýã òîäîðõîéëæ, óëìààð
òóõàéí óëñ îðíû õºãæëèéí ò¿âøíèé òàëààð òîäîðõîé ä¿ãíýëò õèéæ áîëäîã àæ. ªíäºð õºãæèëòýé îðíû èðãýäèéí ºðõèéí
çàðëàãàä ¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë äàâàìãàéëæ áàéäàã áîë ÿäóó, áóóðàé õºãæèëòýé îðíóóäûí õóâüä îëñîí îðëîãî íü ºäºð
òóòìûí õýðýãöýý ÷ áàðàã õààæ õ¿ðýëöäýãã¿é áàéíà. Ìàíàé óëñûí õóâüä ë ãýõýä 2.5 ñàÿ õ¿íèé äºíãºæ 600 - 700 ìÿíãà íü
òîãòâîðòîé àæèë ýðõýëäýã ãýýä áîäîõîîð àæèë õèéæ áàéãàà íýã õ¿í ººðººñºº ãàäíà 3 õ¿íèéã òýæýýõ õýìæýýíèé îðëîãî
îëîõ øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà. Èéì íºõöºëä õºãæëèéí åðºíõèé ò¿âøèí äîîãóóð áàéõààñ àðãàã¿é þì. Òýãýýä äýýðýýñ íü
àæèëëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí äèéëýíõ íü áàãà îðëîãîòîé õ¿ì¿¿ñ áàéäàã ãýýä áîäîõîîð á¿ð÷ ñýòãýë ýìçýãëýìýýð. Èéì
íºõöºëä ¿éë÷èëãýý áîëîí óäààí ýäýëãýýòýé áàðàà òàâààðûí õóâü õýìæýý ºíäºð áàéõ àðãàã¿é áàéäàã.
ªðõ ãýð íü ìºí õóðèìòëàë á¿ðä¿¿ëýã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. ªðõ ãýð¿¿ä îëñîí îðëîãûíõîî òóõàéí ¿åèéí
õîéøëóóëøã¿é õýðýãöýýíýýñ èë¿¿ ãàðñàí õýñãèéã íü õàäãàëàìæ áîëãîí õóðèìòëóóëäàã. Çàðèì òîõèîëäîëä ýí òýðã¿¿íèé

10. ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ МИКРО ЭКОНОМИКС
ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 2011 ОН
õýðýãöýýíèéõýý çàðèì õýñãèéã ÷ ãýñýí õîéø òàâèõ òîõèîëäîë áèé. Õàäãàëàìæààð á¿ðäñýí ñóë ÷ºëººòýé ìºí㺠íü áàíê
ìýòèéí ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàã÷äààð äàìæèí ï¿¿ñ¿¿äèéí õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýõ ¿¿ñâýð áîëîí àøèãëàãääàã.
Ï¿¿ñ. Ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äîîñ àøèã îëîõ çîðèëãîîð á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý ¿éëäâýðëýí
ãàðãàæ áàéãàà ñóáúåêò áîëîõ ¿éëäâýðëýã÷èéã ýäèéí çàñãèéí îíîëä ï¿¿ñ ãýæ íýðëýäýã. Ï¿¿ñ íü ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí
ç¿éëèéí çàõ çýýë äýýð õýðýãëýã÷èéí, õàðèí ýöñèéí áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé çàõ çýýë äýýð íèéë¿¿ëýã÷èéí ¿¿ðãèéã òóñ òóñ
ã¿éöýòãýäýã. ̺í ï¿¿ñ íü òàòâàðààð äàìæóóëàí óëñûí òºñâèéí îðëîãûã á¿ðä¿¿ëýõýä èõýýõýí õóâü íýìýð îðóóëäàã áèëýý.
Òàâààðûí ¿éëäâýðëýë ¿¿ñ÷ õ¿í çºâõºí ººðèéíõýý õÿçãààðëàãäìàë, ÿäìàã õýðýãöýýã õàíãàõàä á¿õèé ë ¿éë
àæèëëàãààãàà çîðèóëäàã áàéñàí ýäëýõ¿¿íèé àæ àõóéí òîãòîëöîîíîîñ çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæèæ, óëìààð ñàéí
÷àääàã ç¿éëýý èë¿¿ èõýýð ¿éëäâýðëýí áîðëóóëààä ººðèéí õèéæ ÷àäàõã¿é áàéãàà áóñàä õýðýãöýýò ç¿éëýý áóñäààñ
õÿìäõàí õóäàëäààä àâ÷èõ áîëîìæòîé áîëñîí íü áèé áîëãîñîí õóðèìòëàë äýýðýý ò¿øèãëýýä äàíãààðàà áóþó õýñýã
á¿ëãýýðýý õàìòðààä òºðºëæñºí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàí àøèã îðëîãîî çóçààòãàõ çîðèëãî á¿õèé ï¿¿ñ ¿¿ñýõ øàëòãààí
áîëæýý.
Ï¿¿ñ õºãæëèéí ÿâöàä æèæèã ºðõèéí àæ àõóéí õ¿ðýýíýýñ õàëüæ òîìðîõûí çýðýãöýýãýýð õýëáýðèéí õóâüä
õºðºíãº, õ¿÷ýý õàâñàðñàí òºðºë á¿ðèéí õîðøîî áîëîí ºðãºæñºí áàéíà. Õîðøîî íü õºäºëìºðèéí äîòîîä õóâààðèéã
ã¿íçãèéð¿¿ëæ, óäèðäëàãûí ÷èã ¿¿ðã¿¿äèéã çààãëàí, á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëäýãýýðýý æèæèã ºðõèéí àæ àõóéãààñ äàâóó
áºãººä õàðèóöëàãûã íýã ºðõ áèø, õàðèí õîðøèã÷èä õàìòààð õ¿ëýýäãýýðýý îíöëîãòîé. Èéì ó÷ðààñ ìàíàé îðíû íºõöºëä
ìàë÷èí ºðõ ãàíö íýãýýðýý ìàë àæ àõóéí á¿õ òºðëèéí àæëûã ýðõýëæ õ¿÷ýý òàðàìäóóëñàíä îðâîë õîîðîíäîî õîðøèí
àæèëëàõ íü àøèã, îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõ òîìîîõîí áîëîìæ þì.
Îëæ áàéãàà àøèã ºñºõèéí õèðýýð ï¿¿ñ óëàì óðàìøèæ ¿éë àæèëëàãààãààíû öàð õ¿ðýýãýý òýëæ, îëîí òºðëèéí çàõ
çýýë äýý𠺺ðèéí áàéð ñóóðèéã áýõæ¿¿ëýí, óëìààð òîìîîõîí êîðïîðàöè, õóâü íèéë¿¿ëñýí íèéãýìëýã¿¿ä áîëîí ºðãºæñºí
ò¿¿õòýé. Èéì àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí õóâüä ºì÷ëºõ ýðõ íü óäèðäëàãààñ ñàëæ ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààã íü õºëñíèé
àæèëòíóóä áîëîõ ìåíåæåð¿¿ä õàðèóöàí óäèðääàã áîëñîí áàéíà. Õàðèí õóâü íèéë¿¿ëñýí íèéãýìëýã¿¿äèéí õóâüä õóâü
íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðëààñ ñîíãîñîí óäèðäàõ çºâëºë áîäëîãûã íü òîäîðõîéëæ, óã çºâëºëººñ ñîíãîãäñîí ã¿éöýòãýõ çàõèðàë
ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààã íü õàðèóöäàã.
Äýëõèé åðòºíö óëàì á¿ð äàÿàðøèæ áàéãàà ºíºº ¿åä ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÷ ìºí íýã óëñ îðîí, íýã
¿íäýñòíèé õ¿ðýýíýýñ õàëüæ, ¿íäýñòýí äàìíàñàí øèíæòýé áîëæ, àëü ÷ ñàëáàðûã àâààä ¿çñýí ¿íäýñòýí äàìíàñàí öººí
òîîíû êîðïîðàöèóä áîäëîãûã íü òîäîðõîéëîõ áîëæýý. Òóõàéëáàë, ñóóäëûí àâòîìàøèíû ñàëáàðò Toyoto, Benz, Ford,
óíäààíû ñàëáàðò Coco - Cola, Fanta ãýõ ìýòèéí öººí òîîíû ï¿¿ñ ë áîäëîãûã òîäîðõîéëæ áàéíà.
Èéíõ¿¿ ï¿¿ñ íü õýëáýð, àãóóëàãûí õóâüä íýí ºðãºí, õ¿íèé õýðýãöýýò á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã ¿éëäâýðëýí á¿òýýõ
çàìààð àøèã îëæ áàéäàã àæ àõóéí ñóáúåêò àæýý.
Òºð. Õ¿í òýíãýðèéí äîð òºðæ, òºðèéí äîð àìüäàðäàã íü ýä¿¿ãýý öàãèéí æàì áèëýý.
Çàõ çýýëèéí ìåõàíèçì áóþó À. Ñìèòèéí òîäîðõîéëñîí÷ëîí ¿ë ¿çýãäýõ ãàðûí çîõèöóóëàëò íü íººöèéã õàìãèéí
îíîâ÷òîé áàéäëààð õóâààðèëäàã, õóâü õ¿íèé õýðýãöýýã áàðèìæààëäàã, ï¿¿ñ¿¿äýýñ áàéíãà ÷àíàðòàé á¿òýýãäýõ¿¿í,
¿éë÷èëãýýã çàõ çýýëä íèéë¿¿ëýõèéã øààðääàã ãýõ ìýòýýð ò¿¿íèé ñàéí, äàâóó òàëûã òîî÷èæ áîëíî. Ãýõäýý áàñ ººðèéí ñóë
òàëóóäòàé áàéäàã àæ. Òóõàéëáàë:
1. Ǻâõºí àøèã ºíäºðòýé ñàëáàðûí õºãæëèéã äýìæèí óðàìøóóëäàã ó÷ðààñ äàí ãàíö çàõ çýýëä íàéäâàë ýäèéí
çàñãèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë àëäàãäàæ, ºðººñãºë á¿òýö áèé áîëîõîîñ ãàäíà ýäèéí çàñãèéí ºñºëò òîãòâîðã¿éòýí
ñàâàëäàã.
2. Áàéãàëü îð÷èí áîõèðäîõ, ìîíîïîëü ¿¿ñýõ çýðãýýð àøèã îëîõîä ÷èãëýãäñýí õóâü õ¿í, òîäîðõîé íýã ï¿¿ñèéí ¿éë
àæèëëàãàà íü íèéãìèéí ýðõ àøèãòàé çºð÷èëäýõ òîõèîëäîë îëîíòîî òîõèîëääîã .
3. Çàõ çýýëèéí ìåõàíèçì íü îðëîãûí õóâààðèëàëòàä øóäàðãà ¸ñûã õýðýãæ¿¿ëäýã ÷ ãýëýý áîäèò íºõöºëèéí óëìààñ
àæèë, õºäºëìºð ýðõëýõ áîëîëöîîã¿é õ¿¿õýä, õºãøèä, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä çýðýã íèéãìèéí ýìçýã
äàâõàðãûíõàíä õàòóó õàíäàæ òýäíèéã àìæèðãààíû ýõ ¿¿ñâýðã¿é áîëîõîä õ¿ðãýäýã.

11. ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ МИКРО ЭКОНОМИКС
ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 2011 ОН
Ýäèéí çàñãèéí õîëèìîã òîãòîëöîîíû íºõöºëä çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí äýýðõ ñóë òàëûã íºõºõ ¿¿ðýã òºðä
íîãääîã àæ.
Óíàãàí òºðõººðºº áàéãàà áàéãàëèéí áîëîí àìàð òàéâàí íèéãìèéí îð÷èíä äóòàãäàæ ãà÷èãäàõûí çîâëîíã áàãà
àìñàí, ýðõ ÷ºëººòýé àìüäðàí àæ òºðºõ íü õ¿í á¿ðèéí õ¿ñýë, çîðèëãî áèëýý. Ãýâ÷ ýäãýýð àñóóäëóóä íü íýã õ¿íèé õ¿÷
áîëîëöîîíîîñ õýòýðñýí èõ õ¿÷, õºðºí㺠øààðäàõ ó÷ðààñ íèéòýýðýý õ¿÷ õàâñàðàõààñ íààø øèéäâýðëýãäýõ áîëîëöîîã¿é
àæ. Ýíý íü õ¿í òºðºëõòíèéã òºð õýìýýõ èíñòèòóöèéã áèé áîëãîí òàòâàðûí õýëáýðýýð äóíäààñàà õºðºí㺠õóðèìòëóóëàí
¿éë àæèëëàãààã íü ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä õ¿ðãýæýý. Èéì ó÷ðààñ òºðèéã íèéãìèéí íèéò ãèø¿¿äèéí íèéòëýã ýðõ àøãèéã
èëýðõèéëýí õýðýãæ¿¿ëýã÷ èíñòèòóöè ãýæ òîäîðõîéëæ áîëîõ þì. Ýíäýýñ òºðèéí ýäèéí çàñàãò ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã äàðààõ
áàéäëààð ãóðàâ àíãèëæ áîëîõ þì:
1. Çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçìûí ¿ð àøãèéã íü äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ÷èã ¿¿ðýã.
2. Îðëîãûí õóâààðèëàëò äàõü òýãø áóñ áàéäëûã ñààðìàãæóóëàõàä ÷èãëýñýí ÷èã ¿¿ðýã.
3. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õàíãàõàä ÷èãëýñýí ÷èã ¿¿ðýã.
Çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçìûí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðýã.
Ýäèéí çàñãèéí õîëèìîã òîãòîëöîîíû íºõöºëä ýäèéí çàñàã äàõü òºðèéí îðîëöîî íü çîõèöóóëàëòûí øèíæòýé
áàéäàã.
Çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçìûã äýìæèæ òýòãýñýí ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ íü ò¿¿íèé ¿ð àøãèéã
äýýøë¿¿ëýõ íýã ãîë ÷èãëýë ìºí. Ýíä þóíû ºìíº õóâü õ¿íèé ºì÷ëºõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëæ, ºðñºë人íèéã äýìæèí
íèéãìèéí ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ õîðèãëîõ øààðäëàãàòàé ¿éë àæèëëàãààíû òºðë¿¿äèéã îíîâ÷òîé òîãòîîæ, çºâøººðñºí ¿éë
àæèëëàãààíû ñòàíäàðòóóäûã íàðèéâëàí áîëîâñðóóëæ, ìºðä¿¿ëýõ àñóóäàë õàìààðäàã.
Ñóóðü áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä, ñîíãîäîã áîëîí àðäûí óðëàã, ñóóðü øèíæëýõ óõààí, áàòëàí õàìãààëàõ, ø¿¿õ,
öàãäàà ãýýä íèéãýìä çàéëøã¿é õýðýãòýé ñàëáàðóóä áàéäàã áºãººä ýäãýýð ñàëáàðûí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã õóâü õ¿í
ñàëàíãèä áàéäëààð, íýã íýãýýðýý õ¿ðòýõ áîëîëöîî õÿçãààðëàãäìàë ó÷ðààñ òýäãýýðèéã íèéãìèéí áàðàà ãýæ íýðëýäýã.
Èéìýðõ¿¿ á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã á¿òýýäýã ñàëáàðóóä íü òýð äîðîî õóâü õ¿íä àøãàà ºãäºãã¿é ó÷ðààñ çàõ çýýëèéí
çîõèöóóëàëòààð õàíãàëòòàé õýìæýýíèé íººö õóâààðèëàãäàõã¿é òóë òºð ººðºº õàðèóöàí õºãæ¿¿ëýõýýñ ººð àðãà
áàéäàãã¿é. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä ýäèéí çàñãèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë õàíãàãäàæ, á¿òýö íü îíîâ÷ëîãääîã. ̺í ýäèéí çàñãèéí ¿éë
àæèëëàãààíû ÿâöàä áàéãàëü îð÷èí áîõèðäîõ, ìîíîïîëü ¿¿ñýõ çýðýã ñºðºã íºëººí¿¿ä ãàðäàã þì. ¯¿íèéã çàñ÷ çàëðóóëàõ
íü áàñ ë òºðèéí äýýðõ ÷èã ¿¿ðýãò áàãòäàã.
Îðëîãûí õóâààðèëàëò äàõü òýãø áóñ áàéäëûã àðèëãàõ ÷èã ¿¿ðýã. Áàÿëàã á¿òýýõýä îðóóëñàí õóâü íýìýðò íü
òîõèðóóëæ íèéãìèéí áàÿëãààñ áóöààãààä õóâü õ¿ðòýýäýã çàõ çýýëèéí õóâààðèëàëòûí çàð÷èì ¿íýõýýð øóäàðãà. Ãýõäýý
íèéãýìä áîäèò øàëòãààíóóäûí óëìààñ àæèë, õºäºëìºð ýðõëýõ áîëîëöîîã¿é öººíã¿é òîîíû õýñýã á¿ëýã áàéäàã. Òýäíèéã
íèéãìèéí ýìçýã äàâõàðãûíõàí ãýæ íýðëýäýã áºãººä òýä ÷ ãýñýí áàñ ë àìüäðàõ ýðõòýé. Èéì ó÷ðààñ òºð îðëîãîòîé õýñãýýñ
íü òàòâàðûí õýëáýðýýð íýã õýñýã îðëîãûã íü òàòàí òºâëºð¿¿ëýýä èéì õ¿ì¿¿ñò òºðºë á¿ðèéí ìºíãºí òóñëàìæ îëãîõ
çàìààð àìüæèðãààíûõ íü íààä çàõûí ò¿âøèíã áàòàëãààæóóëæ ºãäºã. Èéì áîëîõîîð òóñëàìæ, äýìæëýãýýð àìüäðàëàà
çàëãóóëæ áóé õ¿ì¿¿ñ òºðä ãýõýýñýý èë¿¿òýéãýýð òàòâàð òºëºã÷ íàðò òàëàðõàõ íü ç¿éä íèéöýõ áèç ýý. ̺í óëñ òºð÷èä
òýòãýìæèéã íýìíý, ýíý òýð ãýæ öýýæýý äýëäýõ íü ÷ áàñ ë ãîîìîé ãýäýã íü îéëãîãäîæ áàéãàà áàéõ. Ãýõäýý òýòãýìæ ýçíýý
îëîõã¿é, õýò õàâòãàéðàõ íü àæèë õºäºëìºð ýðõëýõ ñîíèðõîëûã áîîìèëæ, óëìààð áýëýí÷ëýõ ñýòãýëãýýíèé øèìòýé õºðñ íü
áîëäîã. Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé àòëàà óëààí çàãàëìàéí ãóðèë, áóäàà, õóó÷èí õóâöàñ õ¿ñ÷ ñóìûí Çàñàã äàðãûí ¿¿ä
ñàõèæ ñóóäàã õ¿ì¿¿ñèéí óðò äàðààëàë ¿¿íèé òîä æèøýý þì.
Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õàíãàõ ÷èã ¿¿ðýã. Ýäèéí çàñãèéí àøèã ºã÷ áàéãàà ñàëáàðóóä áóñàä ñàëáàðûíõíû
õîðõîéã áàéíãà õ¿ðãýæ áàéäàã. Èéì ó÷ðààñ óðò õóãàöààíä òèéøýýãýý ººð ººð ñàëáàðóóäààñ øèíý, øèíý ï¿¿ñ¿¿ä
õîøóóðöãààäàã. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä òóõàéí ñàëáàðûí íèéë¿¿ëýëò îãöîì ºñºæ, õàíãàìæ íü ñàéæðàõ ó÷ðààñ äàãààä ¿íý íü
áóóðäàã. Ýíý ¿éë ÿâö õýâèéí àøèãòàé àæèëëàõ áóþó íèéò îðëîãî íèéò çàðäàë õî¸ð òýíöýõ õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëäýã. Ýíý ¿åä
íºãºº òàëä íü ï¿¿ñ¿¿äýý áóñàä ñàëáàðò àëäñàí, ºìíº íü àøèãã¿é ãýãäýæ áàéñàí ñàëáàðóóäûí íèéë¿¿ëýëò îãöîì

12. ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ МИКРО ЭКОНОМИКС
ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 2011 ОН
Бүтээгдэхүүний
зах зээл
Засгийн газар Санхүүгийн
зах зээл
Өрх гэр Пүүс
Хүчин зүйлийн
зах зээл
õîðîãäîæ, ¿íý íü ºñ÷ ýäèéí çàñãèéí àøèã ¿¿ñýõ áîëîìæ á¿ðäýõ ó÷èð ñàëáàðòàà áóöàí èðýõ ï¿¿ñ¿¿äèéí ñîíèðõîëûã
ýðãýýä òàòíà. Èéíõ¿¿ àøèã õººæ, ñàëáàð ñàëáàð äàìæèí ÿâàõ ï¿¿ñ¿¿äèéí øèëæèëò íü íýã õýñýã ñàëáàðûí õýò ºñºëò,
íºãºº íýã õýñýã ñàëáàðûí óíàëòûã äàãóóëäàã ó÷ðààñ ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã á¿õýëä íü ºðíºëò, áóóðàëòûí àëü àëèíûã íü
àãóóëñàí ñàâàëãààò ¿éë ÿâö áîëãîí õóâèðãàõ íýãýí øàëòãààí áîëäîã. Èéìä òºð òàòâàðûã íýìýõ, çýýëèéí íºõöºëèéã
÷àíãàòãàõ, òºñâèéí õºðºí㺠îðóóëàëòûã õÿçãààðëàõ çýðýã àðãà õýìæýý àâ÷ õýò ºñºëòèéã õÿçãààðëàäàã áîë òàòâàðûí
õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ, çýýëèéí õ¿¿ã áóóðóóëàõ, òºñâèéí õºðºí㺠îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ çýðãýýð òóõàéí ñàëáàðò îðóóëàõ
õºðºí㺠îðóóëàëòûã óðàìøóóëæ óíàëòûã çîãñîîäîã. Ýäèéí çàñãèéí äàâøèíãóé ºñºëòèéã õàíãàõàä ÷èãë¿¿ëýí àâ÷
õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà äýýðõ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã ñàíãèéí (òºðèéí òàòâàð - òºñâèéí áîäëîãî) áîëîí ìºí㺠- çýýëèéí áîäëîãî
ãýæ íýðëýäýã. Ýäãýýð áîäëîãûí òóõàé ìàêðîýäèéí çàñãèéí àñóóäëóóäûã ñóäëàõäàà äýëãýðýíã¿é àâ÷ ¿çýõ áîëíî.
2.3. Ýäèéí çàñàã äàõü îðëîãî, çàðëàãûí îð÷èë
Á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý á¿òýýõ ¿éë ÿâöûã ºðõ ãýð, ï¿¿ñ, òºð ãýñýí ñóáúåêò¿¿äûí õîîðîíä ÿâàãääàã îðëîãî,
çàðëàãûí óðñãàë õýìýýí õàìãèéí ýíãèéíýýð òîäîðõîéëæ áîëîõ þì (Çóðàã 2.3.1).
Á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã ¿éëäâýðëýí á¿òýýõèéí òóëä ï¿¿ñ¿¿ä þóíû ºìíº õ¿÷èí ç¿éëèéí çàõ çýýë äýýðýýñ ãàçàð,
õºäºëìºð, êàïèòàë çýðýã ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéã øààðäàãäàõ õýìæýýãýýð îëæ àâñàí áàéõ ó÷èðòàé. Ãýòýë ýäãýýð
¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéã ºðõ ãýð íèéë¿¿ëäýã. Èéì ó÷ðààñ ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéã õóäàëäàæ àâàõ áóþó
ò¿ðýýñëýõýä ãàðãàñàí ï¿¿ñ¿¿äèéí çàðëàãà íü ºðõ¿¿äèéí õóâüä îðëîãî áîëîí õóâèðíà.
Õàðèí ºðõ¿¿ä çîõèõ òàòâàð, òºëáºð¿¿äèéã õèéñíèé äàðàà îëñîí îðëîãîîðîî áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé çàõ çýýë äýýðýýñ
ï¿¿ñ¿¿äèéí ¿éëäâýðëýñýí ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíýýñ õóäàëäàí àâ÷ õýðýãöýýãýý õàíãàíà. Èéíõ¿¿ ýíý òºðëèéí
çàõ çýýë äýýð ï¿¿ñ¿¿ä íèéë¿¿ëýã÷èéí , õàðèí ºðõ¿¿ä õýðýãëýã÷èéí ¿¿ðãèéã òóñ òóñ ã¿éöýòãýæ áàéãàà áîëîõîîð
á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý õóäàëäàí àâàõàä ãàðãàñàí ºðõ¿¿äèéí çàðëàãà íü ï¿¿ñ¿¿äèéí îðëîãî áîëîí õóâèðäàã.
Çóðàã 2.3.1. Ýäèéí çàñàã äàõü îðëîãî, çàðëàãûí îð÷èë

13. ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ МИКРО ЭКОНОМИКС
ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 2011 ОН
¯éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éë áîëîí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâ÷, ºãºëöºõ èéì ¿éë ÿâö ºðõ¿¿ä áîëîí
ï¿¿ñ¿¿äèéí õîîðîíä òàñðàëòã¿é ÿâàãäíà. ¯¿íèéã íºõºí ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë ÿâö ãýæ íýðëýäýã. Õýðýâ ýíý ¿éë ÿâö íýã ë
õýìæýýíä äàâòàãäàæ áàéâàë ò¿¿íèéã ýíãèéí íºõºí ¿éëäâýðëýë, õàðèí ºñºí íýìýãäñýí õýìæýýãýýð ÿâàãäàæ áàéâàë
ºðãºòãºñºí íºõºí ¿éëäâýðëýë ãýæ òóñ òóñ íýðëýäýã.
¯éëäâýðëýëèéã ºðãºòãºñºí áàéäëààð ÿâóóëàõûí òóëä íýìýëò õºðºí㺠øààðäàãääàã áºãººä ¿¿íèé ãîë ýõ ¿¿ñâýð íü
ºðõ¿¿äèéí õàäãàëàìæ õýëáýðýýð áèé áîëãîñîí ìºíãºí õóðèìòëàë þì. Ýíýõ¿¿ ñóë ÷ºëººòýé ìºíãºí õºðºíãèéã àðèëæààíû
áàíê ìýòèéí ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàã÷óóä äàé÷ëàí íýìýëò ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí õýðýãöýý á¿õèé ï¿¿ñ¿¿äýä çýýëä¿¿ëýõ ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëäàã.
Á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã ¿éëäâýðëýõ ¿éë ÿâö äàõü òºðèéí ¿¿ðýã íü çîõèöóóëàëòûí øèíæòýé áàéäàã òóõàé áèä
ºìíº öóõàñ äóðüäñàí áèëýý. Ýíýõ¿¿ ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõýä òºðä òîäîðõîé õýìæýýíèé òºñºâ õºðºí㺠õýðýãòýé áºãººä
¿¿íèéõýý äèéëýíõ õýñãèéã õ¿í àì, ï¿¿ñ¿¿äýýñ àâàõ òàòâàðààð öóãëóóëäàã.
Ãýõäýý òàòâàð íü çºâõºí óëñûí òºñâèéí îðëîãûã á¿ðä¿¿ëäýã ãîë ñóâàã òºäèéã¿é, áàñ ýäèéí çàñãèéã çîõèöóóëàõ
÷óõàë õýðýãñýë áîëäîã. Ò¿¿í÷ëýí ýäèéí çàñãèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã õàíãàõ çîðèëãûí ¿¿äíýýñ ï¿¿ñ¿¿äèéí õóâüä
àøèãã¿é áîëîâ÷ íèéãýìä çàéëøã¿é øààðëàãàòàé òèéì ñàëáàðóóäûã òºð õàðèóöäàã ó÷ðààñ ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë ÿâöàä
îðîëöîí õ¿÷èí ç¿éëèéí, á¿òýýãäýõ¿¿íèé, ñàíõ¿¿ãèéí çýðýã çàõ çýýë¿¿ä äýýðýýñ øààðäëàãàòàé á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã
õóäàëäàí àâäàã áàéíà.
II. ÌÈÊÐÎÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÀÑÓÓÄËÓÓÄ
Á¯ËÝà 3. ÝÐÝËÒ, ÝÐÝËÒÈÉÍ ÌÝÄÐÝÌÆ
3.1 Ýðýëò, ýðýëòèéí õóóëü
Áèä ºìíºõ ñýäâ¿¿äýä õ¿íèé õýðýãöýý õÿçãààðã¿é áîëîõ òàëààð ºã¿¿ëæ áàéñàí. Ãýòýë áîäèò áàéäàë äýýð áèäíèé
õýðýãöýý õÿçãààðòàé þì øèã ñàíàãääàã. ¯íýõýýð÷ áèä 1 øèðõýã òàëõ, 2 ëààç óíäàà àâíà ãýõ ìýòýýð õýðýãöýýãýý òîîöäîã.
Òýãñýí õýðíýý òèéì ÷ þì àâàõ þìñàí, èéì ÷ þì õýðýãëýõ þìñàí ãýæ áàéíãà ìºðººäºæ áàéäàã. Èíãýõëýýð áèäíèé
õýðýãöýýã õÿçãààðëààä áàéäàã íýãýí õ¿÷èí ç¿éë áàéäàã áàéõ íü. Ýíý áîë áèäíèé õýòýâ÷ þì. Áèä çºâõºí õýòýâ÷èíäýý
çàõèðàãäàí õýðýãëýýãýý çîõèöóóëäàã ó÷ðààñ èõ ìºíãºòýé íü èõ , áàãà ìºíãºòýé íü áàãà õýðýãëýæ, îð ìºíãºã¿é íü ãóéëãà
ãóéõ, õóëãàé õèéõ çýðãýýð áóñäûí ýðõèéã çºð÷èí ºíºº ìàðãààøèéã ºíãºðººäºã. Èéì áîëîõîîð õ¿íèé õýðýãöýýã ìºí㺺ð
áàòàëãààæñàí áîëîí áàòàëãààæààã¿é ãýæ áàñ àíãèëæ áîëäîã.
Ýäèéí çàñãèéí îíîëä ìºí㺺ð áàòàëãààæñàí õýðýãöýýã ýðýëò ãýæ íýðëýäýã. Èéìä áèäíèé õýðýãöýýíèé ìºí㺺ð
áàòàëãààæààã¿é õýñýã íü ç¿ãýýð ë ìºðººäºë áîëîí ¿ëääýã áàéíà.
Áèä õýðýãöýýãýý ýí òýðã¿¿íèé, òýâ÷èæ áîëîõ ãýõ ìýòýýð ýðýìáýëýí àíãèëààä á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí
àâ÷ õýðýãëýäýã. Ãýõäýý àëèâàà á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã õîéøëóóëøã¿é õýðýãöýýò ç¿éëèéí æàãñààëòàä áàãòààí
õè÷íýýíèéã õóäàëäàí àâ÷ õýðýãëýõ íü òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé íýãæèéí ¿íýýñ õàìààðäàã. Èéì ó÷ðààñ
òîäîðõîé õóãàöààíä çàõ çýýëèéí ÿíç á¿ðèéí ¿íýýð õýðýãëýã÷èéí õóäàëäàí àâàõàä áýëýí áàéãàà áóþó õóäààëäàí àâ÷
÷àäàõ á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé òîî õýìæýýã ýðýëò õýìýýí òîäîðõîéëæ áîëîõ þì. Èíãýõäýý ýðýëòýä íºëººëäºã áóñàä
õ¿÷èí ç¿éëèéí ¿éë÷ëýë òîãòìîë, ººð÷ëºãäºõã¿é, õýâýýð ¿ëäýíý ãýæ ¿çäýã. Ýíý íü ¿íý, ýðýëò õî¸ðûí õîîðîíäîõ
õàìààðëûã íýýí õàðóóëàõàä ÷óõàë íºõöºë áîëäîã.
Àëèâàà á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý, òàðèô ººð÷ëºãäºõºä ò¿¿íèéã äàãààä ýðýëòèéí òîî õýìæýýíä áàñ
ººð÷ëºëò îðäîã. Æèøýý áîëãîí ¿õðèéí ìàõíû ýðýëòèéã àâààä ¿çüå.
1êã ¿õðèéí öóë ìàõ 3000 ¥-èéí ¿íýòýé áàéíà ãýæ áîäú¸. Ãýòýë 1000 ¥ áîëæ õÿìäàðëàà ãýæ òºñººëüå. Ýíý
òîõèîëäîëä ºìíº ìàõ õýðýãëýæ áàðàã ÷àääàãã¿é áàéñàí õ¿í àìûí íýã õýñýã ¿õðèéí ìàõûã õýðýãëýõ áîëîìæòîé áîëîõûí
õàæóóãààð ìºíãºí人 áàðèãäààä ìàõíû õýðýãëýýãýý õÿçãààðëàæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ ÷ ãýñýí áàñ õýðýãëýýãýý íýìýãä¿¿ëæ
òààðíà. ¯¿íèé óëìààñ õÿìä ¿íýòýé ¿õðèéí ìàõ õóäàëäàí àâàõûã õ¿ññýí õ¿ì¿¿ñèéí òîî, íýã õ¿íèé õóäàëäàí àâàõ õýìæýý
îãöîì ºñ÷, íèéë¿¿ëýëò íýìýãäýýã¿é íºõöºëä óðòûí óðò äàðààëàë ¿¿ñ÷, îëäîö íü ìóóäíà. Õàðèí ¿íý íü 4000 ¥ áîëæ

14. ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ МИКРО ЭКОНОМИКС
ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 2011 ОН
ºñâºë íýã õýñýã õýðýãëýã÷ ¿õðèéí ìàõíû õýðýãëýýãýý áàãàñãàæ, áàñ íýã õýñýã íü ººð õÿìä ìàõààð îðëóóëæ, õýðýãëýõýý ò¿ð
çîãñîîõ ó÷èð ºìíºõ äàðààëàë àëãà áîëæ ìºíãºòýé õýðýãëýã÷èéí õóâüä ò¿¿íèéã äóðûí äýëã¿¿ðýýñ õóäàëäàí àâàõ
áîëîëöîîòîé áîëíî. Ýíäýýñ á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý áîëîí ýðýëò õîîðîíäîî óðâóó õàìààðàëòàé áîëîõ íü
õàðàãäàæ áàéíà. ¯¿íèéã ýðýëòèéí õóóëü ãýæ íýðëýäýã.
¯íý áîëîí ýðýëòèéí õîîðîíäîõ óðâóó õàìààðëûã äàðààõ áàéäëàð òàéëáàðëàæ áîëíî.
1. ¯íý ºñºõºä õýðýãëýã÷äèéí õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð áóóðàõ ó÷èð òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé õýðýãëýýãýý
áàãàñãàõ áóþó ò¿ð çîãñîîæ, ò¿¿íèéã õÿìä ¿íýòýé ººð ç¿éëýýð îðëóóëàõàä õ¿ðäýã áàéíà. ¯¿íèéã ýäèéí çàñãèéí
îíîëä îðëóóëàëòûí íºëºº ãýæ íýðëýäýã.
2. ¯íý õÿìäðàõàä, ýñðýãýýð, õýðýãëýã÷äèéí áîäèò îðëîãî íü íýìýãäýæ, õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð íü ñàéæèðäàã
áîëîõîîð òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýðýãëýýãýý íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëäîã. ¯¿íèéã îðëîãûí íºëºº ãýæ
íýðëýäýã.
3. Àëèâàà á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé õýðýãëýý íýìýãäýõ òóñàì íýãæ õýðýãëýýíýýñ ¿¿ñýõ õàíàìæ íü áóóðäàã
ó÷ðààñ õýðýãëýã÷ äàðàà, äàðààãèéí íýìæ õýðýãëýõ íýãæ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ýõíèéõýýñ íü õÿìä àâàõûã ýðìýëçäýã.
Ýíý íü àõèó õàíàìæ áóóðàõ õóóëü ¿éë÷èëæ áàéãààãèéí èëðýë þì.
¯íý, ýðýëò õî¸ðûí õîîðîíäîõ óðâóó õàìààðëûã ýðýëòèéí õ¿ñíýãò, ýðýëòèéí ãðàôèêèéí òóñëàìæòàéãààð ä¿ðñëýí
õàðóóëæ áîëäîã. ¯¿íèéã À ãýñýí õèéñâýð á¿òýýãäýõ¿¿íèé æèøýýí äýýð õàðóóëüÿ. À á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýãæèéí ¿íý,
ýðýëòèéí òîî õýìæýý õ¿ñíýãò 3.1.1- ä ºãºãäñºí áàéíà.
Õ¿ñíýãò 3.1.1
Ää ä À á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýãæèéí ¿íý,¥ À á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýðýëò, ìÿíãàí øèðõýã
1 7 10
2 6 20
3 5 30
4 4 40
5 3 60
6 2 70
7 1 80
Õ¿ñíýãòèéí ºãºãäëèéã àøèãëààä êîîðäèíàòûí áîñîî òýíõëýã äýýð À á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéã Ð ¿ñãýýð, õàðèí õýâòýý
òýíõëýã äýýð À á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýðýëòèéí òîî, õýìæýýã Q ¿ñãýýð òóñ òóñ òýìäýãëýýä ýðýëòèéí ìóðóéã áàéãóóëúÿ (Çóðàã
3.1.1).
Çóðàã 3.1.1. Ýðýëòèéí ìóðóé
Ýðýëòèéí ìóðóéã áàéãóóëàõäàà õ¿ñíýãòèéí ìºð á¿ðä õàðãàëçàõ ¿íý, ýðýëòèéí òîî õýìæýýíèé õîñëîëûã öýãýýð
òýìäýãëýýä õîîðîíä íü õîëáîäîã. Áèä àâ÷ ¿çýæ áàéãàà õèéñâýð æèøýýí äýýðýý ¿íýýñ õàìààðñàí ýðýëòèéí òîî,
õýìæýýíèé 7 õóâèëáàðûã ä¿ðñëýí õàðóóëëàà. Èíãýõýä ýðýëòèéí ìóðóé ñºðºã íàëàëòòàé áîëîõ íü òîäîðõîé õàðàãäàæ
áàéíà. ªºðººð õýëáýë, áóñàä õ¿÷èí ç¿éë õýâýýð áàéõàä íýãæèéí ¿íý ºñºõºä ýðýëòèéí òîî, õýìæýý áàãàñ÷, õàðèí

15. ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ МИКРО ЭКОНОМИКС
ЦАТЭЗТ. АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 2011 ОН
õÿìäðàõàä íýìýãääýã ãýäãèéã õàðóóëäàã ýðýëòèéí õóóëèéí øààðäëàãà õàíãàãäàæ áàéíà. Ìºí ¿íèéí ººð÷ëºëò íü
ýðýëòèéí ìóðóéí äàãóó íýã öýãýýñ íºãºº ð¿¿ øèëæèõ øèëæèëòèéã õàíãàäàã àæ. Ýíý íü ýðýëòèéí òîî, õýìæýýíèé
ººð÷ëºëò þì. Èéíõ¿¿ ¿íý, ýðýëòèéí õîîðîíäîõ õàìààðëûã áèä îëæ òîãòîîëîî. Îäîî ¿íýýñ ãàäíà ººð ÿìàð, ÿìàð õ¿÷èí
ç¿éëñ ýðýëòýä íºëººëäºã áîëîõûã äàðààãèéí õýñýãò äýëãýð¿¿ëýí òàéëáàðëàõ áîëíî.
3.2.Ýðýëòýä íºëººëºõ ¿íèéí áóñ õ¿÷èí ç¿éëñ
Á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ýðýëòýä òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íýýñ ãàäíà îëîí õ¿÷èí ç¿éë íºëººëäºã áºãººä
òýäãýýðèéã ýðýëòèéí ¿íèéí áóñ õ¿÷èí ç¿éë ãýæ íýðëýäýã àæýý. Èéì õ¿÷èí ç¿éëä:
 Õýðýãëýã÷èéí îðëîãî,
 Õàðèëöàí õàìààðàë á¿õèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý,
 Õýðýãëýã÷èéí òîî,
 Õýðýãëýã÷èéí òààøààë, ñîíèðõîë, çàí çàíøèë,
 Õýðýãëýã÷èéí õ¿ëýýëò çýðýã õàìààðäàã áàéíà.
Õýðýãëýã÷èéí îðëîãî. Á¿òýýãäýõ¿¿íèé øèíæ ÷àíàðààñ õàìààð÷ îðëîãûí ººð÷ëºëò ò¿¿íèé ýðýëòýä ººð ººðººð
íºëººëäºã. Ýíý íü îðëîãî ºñºõèéí õèðýýð õýðýãëýýãýý ÷àíàðæóóëàõûã ýðõýìëýäýã õýðýãëýã÷èéí ¿éë õºäëºëòýé
õîëáîîòîé àæ.
Äèéëýíõ á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé õóâüä îðëîãî ºñºõèéí õèðýýð ýðýëò íü íýìýãääýã. Èéì áàðààã ýíãèéí
áàðàà, õàðèí îðëîãî ºñºõºä ýñðýãýýð ýðýëò íü áóóðäàã á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã äîîðä áàðàà ãýæ òóñ òóñ íýðëýäýã.
Äîîðä áàðààíû æèøýýíä õÿðàìöàã, öóâäàé ìýòèéí õ¿íñíèé ç¿éëýýñ ãàäíà ÷àíàðã¿é õóâöàñ õóíàð ãýýä îëîí
á¿òýýãäýãäýõ¿¿íèéã íýðëýæ áîëíî. Ãýõäýý á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé äýýðõ àíãèëàë íü õ¿í á¿ðèéí õóâüä ººð ººð áàéæ
áîëîõ ó÷ðààñ õàðüöàíãóé ç¿éë ãýäãèéã àíõààðàõ õýðýãòýé. Òóõàéëáàë, áîëîìæèéí îðëîãîòîé õ¿íèé õóâüä õÿðàìöàã áîëîí
õÿìä ¿íýòýé, ÷àíàðã¿é õóâöàñ äîîðä áàðààíä òîîöîãäîæ áàéõàä îãò îðëîãîã¿é õýí íýãíèé õóâüä ýíãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íä
òîîöîãäîæ áîëîõ þì.
Õàðèëöàí õàìààðàë á¿õèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý. Áèå áèåèéãýý îðëîäîã áîëîí õàìò õýðýãëýãääýã
á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéã õàðèëöàí õàìààðàë á¿õèé á¿òýýãäýõ¿¿í ãýæ íýðëýäýã. Áèå áèåíèéãýý õàðèëöàí îðîëäîã
á¿òýýãäýõ¿¿íä èæèë çîðèóëàëòòàé áîëîâ÷ áèå áèåíýýñýý ÿëãààòàé á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿ä õàìààðäàã. Îðëóóëàã÷ á¿õèé
á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóâüä îðëîã÷ á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý ººð÷ëºãäºõºä ýðýëò íü ò¿¿íèé ¿íýòýé íýã ÷èãëýëýä ººð÷ëºãääºã.
Òóõàéëáàë, õîíèíû ìàõûã ÿìààíû ìàõ îðëîäîã ãýæ ¿çâýë ÿìààíû ìàõíû ¿íý ºñºõºä õîíèíû ìàõíû ýðýëò íýìýãäýõ
æèøýýòýé.
Íýãèéã íü íºãººã¿éãýýð, äàíãààð íü õýðýãëýõ áîëîëöîîã¿é òèéì õî¸ð á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õîñëîí õýðýãëýãääýã
á¿òýýãäýõ¿¿í ãýæ íýðëýäýã. Èéì á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéí õóâüä íýãíèéõ íü ¿íý ººð÷ëºãäºõºä íºãººãèéíõ íü ýðýëò ¿íèéí ýñðýã
÷èãëýëä ººð÷ëºãääºã. Æèøýý íü, àâòàìàøèí, áåíçèí õî¸ð íü çààâàë õàìò õýðýãëýãääýã ó÷ðààñ õîñëîí õýðýãëýãääýã
á¿òýýãäýõ¿¿íä õàìààðäàã. Èéìä áåíçèíèé ¿íý ºñºõºä àâòîìàøèíû ýðýëò áóóðäàã. Ãýõäýý ºäºð òóòìûí õýðýãëýýíèé
çîðèóëàëòòàé áàðààíû õóâüä èéì ç¿é òîãòîë õàðüöàíã¿é ¿ë ìýäýãäýì áàéäàã àæ.
Õýðýãëýã÷èéí òîî. Àëèâàà óëñ îðíû çàõ çýýëèéí áàãòààìæèéã õ¿í àìûí òîîãîîð õýìæäýã. Õýðýãëýã÷èéí òîî íü
õ¿í àìûí òîîíîîñ õàìààðäàã, ýðýëòèéã òîäîðõîéëîã÷ ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áèëýý. Ó÷èð íü õýðýãëýã÷èéí òîî õýäèé ÷èíýýí
îëîí áàéíà á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé õýðýãëýý ìºí òºäèé ÷èíýýí èõ áàéäàã.
Ìàíàé óëñûí õ¿í àì öººõºí ó÷ðààñ çàõ çýýëèéí áàãòààìæ áàãàòàé îðîíä òîîöîãääîã. Èéì ó÷ðààñ áèçíåñ
ýðõëýã÷ çºâõºí äîòîîäûí çàõ çýýëèéã áàðèìæààëñàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ãýæ áàéãàà áîë õ¿í àìûí òîîíû ºñºëò, òýð
äîòðîî îðëîãî îëäîã õ¿í àìûí ýçëýõ õóâèéí æèí çýðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí òóõàéí ¿åèéí ò¿âøèí, õýòèéí õàíäëàãûã íü çºâ
òîîöîõ øààðäëàãàòàé.