1. CATERING KURULUŞLARI Ç N HACCP - ISO 22000
STANDARDINA B R KARAR DESTEK S STEM YAKLAŞIMI
Yrd. Doç Dr. Ufuk CEBEC , Özcan ÇAVUŞOĞLU
stanbul Teknik Üniversitesi,
ufuk_cebeci@yahoo.com - cavusogluozcan@yahoo.com
ÖZET
Gıda kaynaklı hastalıklar ve ölümleri ile bunlarla ilgili maliyetlerin azaltılmasının amaçlanması, tüketici
ve alıcı firmaların-ülkelerin güvenli gıda talep etmeleri nedeniyle HACCP (Tehlike analizi ve Kritik
Kontrol Noktaları) tabanlı gıda güvenliği yönetim sistemleri günümüzde giderek yaygınlaşmaktadır.
Gıda güvenliğini sağlamak ve belgelendirmek üzere çeşitli ülkelerdeki HACCP standartları yanında diğer
standartlar kullanılmaktaydı. 2005 yılında ISO tarafından yayınlanan ISO 22000 standardı ile son yıllarda
dünyada ve ülkemizde büyük önem kazanmakta ve bütün dünyanın ilgilendiği bir konu haline gelmekte
olan Gıda Güvenliği emniyet altına alınmıştır. Standart,giderek daha fazla satın almacı, tedarikçilerin
tüm müşterilerde ve toplumda gıda ürünlerinin güvenlik ve kalitesi adına güven oluşturan kapsamlı
güvenlik yönetim sistemlerinin uygulamasını şart koşmaktadır. Firmalar bu gelişmelerin sonucu olarak
gıda güvenliğinin sağlanması ve tüketicinin güvenini kazanmış saygın bir firma konumuna erişmek için
entegre gıda güvenliği ve kalite yönetim sistemlerini ISO 9001:2000, ISO 22000:2005, HACCP sistemini
(Kritik Kontrol Noktaları Tehlike Analizi) kurmalı ve uygulamalıdırlar. Bunun yanı sıra kullanılacak olan
Karar Destek Sistemleri vasıtası ile kurulacak olan entegre kalite sistemlerinin etkinliğinin artması ve
firmaya olan katkılarının arttırılması sağlanacaktır.
Anahtar Kelimeler: HACCP, ISO 22000, ISO 9001, Karar Destek Sistemi
1. HACCP VE ISO 22000
1.1. HACCP’IN TANIMI VE HACCP KAVRAMINA GENEL BAKIŞ
HACCP kelime anlamı olarak ngilizce “Hazard Analysis Critical Control
Points - Tehlike Analizleri Kritik Kontrol Noktaları“ kelimelerinin baş harflerinden
oluşur. HACCP tüm dünyada tanınıp kabul görmüş ve gıda sanayiinde dünya çapında
başarısını kanıtlamış bir “Gıda Güvenliği ve Risk Yönetim Sistemi“ dir.
Tehlike Analizleri Kritik Kontrol Noktaları mikrobiyolojik, fiziksel ve kimyasal
kalitenin belirlenmesi ve geliştirilmesi için önem kazanmış farklı bir yaklaşımdır.
HACCP sistemi 1960’lı yıllarda ilk defa aya insan gönderildiğinde Amerika’da uzay
programı için sağlıklı astronot gıdaları üreten PILLSBURG şirketindeki bir grup
-1-
2. tarafından geliştirilmiştir. Konu Amerika’da 1971 yılında “Ulusal Gıda Muhafazası
Konferansı”nda sunulmuş ve gıda uzmanları tarafından ilgiyle karşılanmıştır. Gıda
sanayinde HACCP prensipleri ilk olarak düşük asitli konserve gıdalara uygulanmıştır.
Bu sistem fabrikada geniş çapta bir işbirliğini gerektirdiğinden günlük uygulamalarda
uzun süre kullanılamamıştır.
Ancak 1990 yılına kadar süren bir geçiş periyodundan sonra günümüzde hemen
hemen bütün gıda endüstrilerinde kabul edilmiş ve uygulamaya başlanmıştır. HACCP
sistemi gıda güvenliğini kontrol ve sağlama açısından önleyici bir yaklaşımdır.
Filozofik olarak HACCP potansiyel tehlikeleri kontrol altında tutmak üzere son üründe
yapılan kontrollere dayanan bir güvenilirlik sistemini daha proaktif ve önleyici bir
yaklaşıma taşır. (Bozkurt 2005).Bu yaklaşıma paralel olarak, Catering firmalarının
seçiminde Bulanık AHP Bazlı Yaklaşım’ın kullanılması oldukça etkin bir yol
olabilmektedir. (Kahraman ve diğerleri 2004)
1.2. HACCP’ N TEMEL ÖZELL KLER VE YARARLARI
HACCP sisteminin sağladığı yararlar şunlardır:
• Üretim giderlerinde azalma ( ~%30)
• Yönetime kritik bilgilerin sunulması suretiyle kolay karar verebilme olanağının
sağlanması
• Tüketicilerin gıda güvenliği ile ilgili taleplerinin tamamının karşılanması
• Uluslararası düzeyde tanınan bir sistem olması nedeniyle ihracat kolaylığı
• Ürün geri toplama riskinin azaltılması
• Çalışanların iş veriminin ve memnuniyetinin artırılması
• Çalışanların hijyen ve gıda güvenliği konusunda bilinçlenmesi
• Proses kontrolü ile hatalı ürün üretme riskinin azaltılması
• Gıda zehirlenmeleri ve ölüm risklerinin düşürülmesi
• Kanunlara uyumluluğun sağlanması
• Resmi denetimlerde karşılaşılan sorunların en aza indirilmesi
• Gıda israfının (gıda bozulmaları, vb.) ve bu israftan kaynaklanan maliyetlerin en
aza indirilmesi
• Çalışma ortamının iyileşmesi
-2-
3. • Müşteri güveninin ve memnuniyetinin sağlanması
• Pazarlamada rakiplerin önüne geçilmesi
• Kullanılması ve anlaşılmasının kolay olması,
• Ürün güvenlik problemlerini önlemesi,
• Hata yapılarak kazanılan tecrübeye güvenmekten ziyade potansiyel tehlikeleri
önceden haber vermesi,
• Gıda işletmelerine güvenli gıda üretmek için kanuni zorlukları karşılamada
güvenirlik sağlaması,
• Etkin kontrol geliştirmeye sistematik olarak yaklaşması,
• Gıda zincirinin her aşamasında kullanılabilmesi,
• ISO 9000 gibi kalite yönetim sistemlerinin tanımlayıcısı olması,
• Geleneksel muayene ve kontrol sistemlerinden daha etkili olması
• FAO/WHO tarafından onay görmüş güvenilir bir sistemdir.
1.3. HACCP PRENS PLER
HACCP sistemi 7 temel prensipten oluşmaktadır :
1. Tehlike Analizi ve Ayrıntılı Akım Şemalarının oluşturulması:
2. Karar Ağacı kullanılarak “Kritik Kontrol Noktalarının (CCP)” belirlenmesi
3. Her CCP noktasındaki Hedef Düzey Ve Toleransların belirlenmesi
4. CCP’leri kontrol altında tutacak uygun zleme Yöntemlerinin oluşturulması
5. CCP’lerin izlenmesi sırasında bulunan uygunsuzluklara ve sapmalara karşı
uygulanacak Düzeltici Faaliyetlerin belirlenmesi
6. HACCP çalışmalarının etkinliğini kanıtlayacak Doğrulama Prosedürlerinin
belirlenmesi
7. Bu prensip ve uygulamalara yönelik Dokümantasyon Yapısının oluşturulması
1.4. HACCP ÇALIŞMA PLANI (HACCP ÇALIŞMASINDAK AŞAMALAR )
1. Çalışmanın hangi ürün veya ürün grubuna ait olduğunun belirlenmesi.
2. HACCP ekibinin seçilmesi.
3. Ürünün tanımlanması.
4. Ürünün kullanım alanının belirlenmesi.
-3-
4. 5. Akış diyagramının oluşturulması. (1. Prensip)
6. Akış şemasının işletmede kontrol edilmesi.
7. Her bir proses aşamasındaki tehlikelerin ve bu tehlikeleri kontrol edecek
ölçümlerin listelenmesi. (1. Prensip)
8. Karar ağacını her proses aşamasına uygulayarak CCP’lerin belirlenmesi.
(2.Prensip)
9. Her CCP için hedef düzey ve toleransların belirlenmesi. (3.Prensip)
10. Her CCP için izleme yönteminin belirlenmesi. (4.prensip)
11. Düzeltici faaliyetlerin oluşturulması. (5.prensip)
12. Kayıt tutma ve dokümantasyon sisteminin oluşturulması. (7.prensip)
13. Doğrulama prosedürlerinin oluşturulması. (6.Prensip)
14. HACCP Planının gözden geçirilmesi.
1.5. HACCP’DEN ISO 22000’E GEÇ Ş
ISO (International Standart Organisation) tarafından hazırlanan ve 2005 yılı
Eylül ayında yayınlanan ISO 22000 standardının, çeşitli ülkeler tarafından yayınlanmış
HACCP standartların yerini alabilecek ve Dünya’da ISO 9000 gibi kabul görebilecek
bir standart olması öngürülmektedir. HACCP belgeli firmalar ISO 22000 belgesine
geçiş yapabileceklerdir. Ancak ISO 22000’in BRC ve IFS yerine geçip geçemeyeceğini
zaman gösterecektir. (Özdemir 07.Ocak.2005)
1.6. ISO 22000’ N GET RD KLER
1. SO 22000, HACCP’ten farklı olarak, tamamen firma dışı uzmanlarca geliştirilmiş
gıda güvenliği yönetim sisteminin (HACCP plan ve ön koşul programlarının)
uygulanmasına, doğrulanma faaliyetlerinin tümümün veya bir kısmının firma dışı
uzmanlarca yapılmasına imkan vermektedir.
2. HACCP standartlarında allergen kontrolü genellikle açık olarak talep edilmezken,
ISO 22000’in şartlarından birisidir.
3. ISO 22000 ayrıca Codex Alimentarius tarafından yayınlanan genel gıda hijyen
kuralları ile sektöre özgü iyi üretim uygulamalarına atıf yapmaktadır.
-4-
5. 4. GGYS'nin kurulması, uygulanması, güncellenmesi için iç iletişim yanında dış
iletişimin şartı getirilmiştir.
5. Tehlikelerin değerlendirilmesinde risk analizi yapılması talep edilmektedir.
6. Tehlikelerin ön koşul programları ve KKN'ler ile kontrolü talep edilmektedir.
7. Ön koşulların yazılı hale getirilmesini talep etmektedir (Temizlik, bakım,
kalibrasyon, çalışan hijyeni, depolama, taşıma vb.)
8. KKN’lerde olduğu gibi önkoşullarda da izleme sisteminin ve düzeltme-
düzeltici faaliyetlerin planlanmasını talep etmektedir.
9. KKN'larında düzeltme ve düzeltici faaliyet talep etmektedir. ISO 9001:2000 'deki
düzeltme ve düzeltici faaliyet kavramları kullanılmaktadır.
10. Ön koşul ve KKN izleme sonuçlarının analizi ve sonuçlara göre sistemin
iyileştirilmesini talep etmektedir.
11. Girdi ve son ürünlerin ürün özelliklerinin, formulasyon, orijini içerecek şekilde,
ayrıntılı tarifini ve düzenli gözden geçirilmesi talep etmektedir.
12. Doğrulama ve geçerli kılma arasındaki fark açıklığı kavuşturulmuştur. Doğrulama
planı ve doğrulama sonuçlarının ele alınması talep edilmektedir.
13. Şüpheli ürün kavramını geliştirmiştir.
14. Geri toplama ve geri çağırmayı içeren geri çekme kavramını geliştirmiştir.
15. Gıda güvenliği politikası yanında gıda güvenliği hedefleri talep etmektedir.
16. Gıda Güvenliği El Kitabı hazırlanmasına yönelik açık bir talep bulunmamasına
rağmen uygulama da yine de hazırlanması gerekecektir veya ISO 9001:2000 kalite
el kitabının içine entegre edilecektir.
17. Yönetimin gözden geçirme toplantısı gündemi gıda güvenliğine özel konuları
içermektedir.
1.7. ISO 22000 STANDARDI ÇER Ğ
1.G R Ş
1.1 Gıda Güvenliği Şartları
-5-
6. 2.ISO 22000:2005 GIDA GÜVENL Ğ YÖNET M S STEM STANDARDI
MADDELER
3.TER MLER VE TAR FLER
3.1 Gıda Güvenliği
3.2 Gıda Zinciri
3.3 Gıda Güvenliği Tehlikesi
3.4 Gıda Güvenliği Politikası
3.5 Son Ürün
3.6 Akış Şeması
3.7 Kontrol Önlemleri
3.8 ÖKP (Ön Koşul Programı)
3.9 Operasyonel ÖKP (Operasyonel Ön Koşul Programları)
3.10 Kritik Kontrol Noktası
3.11 Kritik Sınır
3.12 zleme
3.13 Düzeltme
3.14 Düzeltici Faaliyet
3.15 Geçerli Kılma
3.16 Doğrulama
3.17 Güncelleme
4.GIDA GÜVENL Ğ YÖNET M S STEM
4.1 Genel şartlar
4.2 Dokümantasyon şartları
5.YÖNET M SORUMLULUĞU
5.1 Yönetimin taahhüdü
-6-
7. 5.2 Gıda güvenliği politikası
5.3 Gıda güvenliği yönetim sistemi planlanması
5.4 Sorumluluk ve yetki
5.5 Gıda güvenliği ekibi lideri
5.6 letişim
5.7 Acil durum hazırlığı ve müdahale
5.8 Yönetimin gözden geçirmesi
6.KAYNAK YÖNET M
6.1 Kaynakların sağlanması
6.2 nsan kaynakları
6.3 Altyapı
6.4 Çalışma ortamı
7.GÜVENL GIDALARIN PLANLAMASI VE GERÇEKLEŞT R LMES
7.1 Genel
7.2 Ön koşul programları (ÖKP’ları)
7.3 Tehlike analizine hazırlık
7.4 Tehlike Analizi
7.5 Operasyonel ön koşul programlarının (ÖKPları) Oluşturulması
7.6 HACCP planının oluşturulması
7.7 Ön koşul programları ve HACCP planı belirleyen hazırlık bilgi ve
dokümanlarının güncellenmesi
7.8 Doğrulamanın Planlaması
7.9 zlenebilirlik Sistemi
7.10 Uygunsuzlukların Kontrolü
8.GIDA GÜVENL Ğ YÖNET M S STEM N N GEÇERL KILINMASI,
DOĞRULAMASI VE Y LEŞT R LMES
-7-
8. 8.1 Genel
8.2 Kontrol Önlemleri Kombinasyonlarının Geçerli Kılınması
8.3 zleme ve Ölçmenin Kontrolü
8.4 Gıda Güvenliği Yönetim Sisteminin Doğrulanması
8.5 yileştirme
8.6 Değerlendirme
9.ÖN KOŞUL PROGRAMLARI
9.1 Bina ve ilgili yardımcı hizmetlerinin inşa ve yerleşimi
9.2 Çalışma ortamı ve sosyal tesislerde dahil olmak üzere tesislerin
yerleşimi
9.3 Hava, su, enerji ve diğer yardımcı hizmetlerin sağlanması
9.4 Atık ve lağım bertarafı gibi destek hizmetler
9.5 Makinelerin uygunluğu ve temizlik, bakım ve koruyucu bakım yapmaya
elverişli olması,
9.6 Satınalma yönetimi,
9.7 Çapraz bulaşmanın önlenmesi için alınan önlemler,
9.8 Temizlik ve sanitasyon
9.9 Haşere mücadele
9.10 Çalışan hijyeni
9.11 Uygun olan diğer önlemler (Okyanus 2005)
2.UYGULAMA-KR T K KONTROL NOKTALARININ (KKN)
BEL RLENMES VE KONTROL L M TLER N N ZLENMES
Gıda güvenlik sistemimini en önemli parçası olan Kritik Kontrol Noktaları(KKN)-
Critical Control Point(CCP)’nın nerede ve ne şekilde belirleneceğine karar verme süreci
çok yoğun çoğu zaman da zaman alıcı olmaktadır.KKN’nın belirlenmesinden sonra da
KKN’nın Krititik Limitleri’nin takibi ve Kritik Değerler’de oluşan sapmaların tespiti
için etkin bir akışa ve algoritmaya ihtiyaç duyulmaktadır.Aşağıda yer alan bir catering
firmasındaki uygulama bu karmaşık süreci basitleştirip proses bazlı bir bakış açısı
getirmektedir.
-8-
9. 2.1 SORULAR
Algoritmada yer alan ilgili sorular,içerikleri ve kodları aşağıdaki gibidir:
S1:CCP NE Ç N BEL RLENECEK?
S2:.HAMMADDE LE LG L B R TEHL KE VAR MIDIR?
S3: ŞLEM SONUNDA HAMMADDE LE LG L TEHL KE G DER L YOR
MU?
S4:KONTROL ED LEMEYEN ÇAPRAZ KONTAM NASYON R SK VAR
MIDIR?
S5: BU BASAMAKTA TEHL KE VAR MI DIR?
S6: GIDA EMN YET Ç N BU TEHL KEY ÖNLEY C /KONTROL
FAAL YET GEREK YOR MU?
S7: BEL RLENEN TEHL KE Ç N KONTROL ED C TEDB R VAR MIDIR?
S8: BU BASAMAKTA BEL RLENEN TEHL KEY YOK ETMEK, ÖNLEMEK
VEYA KABUL ED LEB L R B R DÜZEYE AZALTMAK Ç N ÖZEL OLARAK
MI TASARLANMIŞ?
S9: BU TEHL KE Ç N KABUL ED LEB L R DÜZEY N ÜZER NDE
BULAŞMA VAR MIDIR VEYA
BULAŞMA / GEL ŞME KABUL ED LEMEYECEK B R DÜZEYE ULAŞIR MI?
S10: B R SONRAK BASAMAKTA TEHL KEN N YOK ED LMES VEYA
KABUL ED LEB L R B R DÜZEYE AZALTILMASI MÜMKÜN MÜDÜR?
2.2. KURALLAR
Algoritmada yer alan ilgili sorulara bağlı olarak belirlenen kurallar,içeriği ve kodları
aşağıdaki gibidir:
K1:CCP HAMMADDELER ÇN BEL RLENECEKSE HAMMADDE
KONTROL KARAR AĞACI KULLANILIR.REF:HACCP STANDARDI EK-C,HP08
HACCP BEL RLEMES
K2: CCP PROSESLER Ç N BEL RLENECEKSE PROSES BASAMAĞI
KONTROL KARAR AĞACI KULLANILIR.REF:HACCP STANDARDI EK-C,HP08
HACCP BEL RLEMES
-9-
10. K3:HAMMADDE LE LG L B R TEHL KE YOKSA B R SONRAK
HAMMADDEYE GEÇ N.REF:HACCP STANDARDI EK-C,HP08 HACCP
BEL RLEMES
K4: ŞLEM SONUNDA HAMMADDE LE LG L TEHL KE
G DER LEM YORSA HASSAS HAMMADDE VE YÜKSEK DÜZEYDE
KONTROL GEREKL D R,BU B R CCP'D R.REF:HACCP STANDARDI EK-
C,HP08 HACCP BEL RLEMES
K5: KONTROL ED LEMEYEN ÇAPRAZ KONTAM NASYON R SK YOKSA
B R SONRAK HAMMADDEYE GEÇ N.REF:HACCP STANDARDI EK-C,HP08
HACCP BEL RLEMES
K6: KONTROL ED LEMEYEN ÇAPRAZ KONTAM NASYON R SK VARSA
HASSAS HAMMADDE VE YÜKSEK DÜZEYDE KONTROL GEREKL D R,BU
B R CCP'D R.REF:HACCP STANDARDI EK-C,HP08 HACCP BEL RLEMES
K7: GIDA EMN YET Ç N TEHL KEY ÖNLEY C /KONTROL FAAL YET
GEREK YORSA PROSES VEYA ÜRÜNÜ MOD F YE ED N.REF:HACCP
STANDARDI EK-C,HP08 HACCP BEL RLEMES
K8:GIDA EMN YET Ç N BU TEHL KEY ÖNLEY C /
KONTROL FAAL YET GEREKT RM YORSA B R SONRAK
TEHL KEYE DEVAM ED L R.REF:HACCP STANDARDI EK-C,HP08 HACCP
BEL RLEMES
K9: BEL RLENEN TEHL KE Ç N KONTROL ED C TEDB R YOKSA BU
B R CCP DEĞ LD R.BU TEHL KEN N NEREDE VE NASIL KONTROL
ED LEB LECEĞ N BEL RT LMEL D R.REF:HACCP STANDARDI EK-C,HP08
HACCP BEL RLEMES
K10: BU BASAMAKTA BEL RLENEN TEHL KEY YOK ETMEK,
ÖNLEMEK VEYA KABUL ED LEB L R B R DÜZEYE AZALTMAK Ç N ÖZEL
OLARAK TASARLANMIŞSA B R CCP'D R.REF:HACCP STANDARDI EK-
C,HP08 HACCP BEL RLEMES
K11: BU TEHL KE Ç N KABUL ED LEB L R DÜZEY N ÜZER NDE
BULAŞMA YOKSA VEYA
- 10 -
11. BULAŞMA / GEL ŞME KABUL ED LEMEYECEK BR DÜZEYE
ULAŞMAMIŞSA CCP DEĞ LD R.REF:HACCP STANDARDI EK-C,HP08 HACCP
BEL RLEMES
K12:B R SONRAK BASAMAKTA TEHL KEN N YOK ED LMES VEYA
KABUL ED LEB L R B R DÜZEYE AZALTILMASI MÜMKÜN DEĞ LSE
CCP'D R.REF:HACCP STANDARDI EK-C,HP08 HACCP BEL RLEMES
K13:B R SONRAK BASAMAKTA TEHL KEN N YOK ED LMES VEYA
KABUL ED LEB L R BR DÜZEYE AZALTILMASI MÜMKÜNSE CCP
DEĞ LD R.REF:HACCP STANDARDI EK-C,HP08 HACCP BEL RLEMES
2.3 AKIŞ
Kritik Kontrol Noktalarının belirlenmesinde kullanılan karar aşamaları ile ilgili
oluşturulan algoritma aşağıdaki gibidir.
- 11 -
13. 3.SONUÇ VE ÖNER LER
Dünyadaki değişim ve gelişimin parelelinde enformasyon, teknoloji ve iletişim
alanındaki büyük gelişmeler toplumları kıyasıya bir rekabete ve her geçen gün yeni
gelişmelerin yaşandığı ekonomik bir yarışa itmiştir. Bu yarışta etkin bir yol almak için
özellikle gıda sektöründe muhtemel tehlikeleri önleyerek güvenilir gıda üretilmesi ve
müşteriye ulaşmasının sağlanması, ürün kayıplarının azaltılması, maliyetlerin
azaltılması, etkin bir oto-kontrol sisteminin uygulanmasının sağlanması, ticaret
kolaylığının sağlanması, müşteri talebinin artması ve yasal mevzuata uygunluğunun
sağlanması vb avantajlar için ISO 22000 en etkin araçlardan biri haline gelmiştir.
Açıklanan yaklaşım KURALLARI geliştirilerek bir Uzman Sistem yaklaşımı
uygulanabilir. Bahsedilen bu çalışmada HCP Karar Destek Sistemi metedolojisi
geliştirilmesi Catering firmalarına, hatta diğer gıda üreticileri için faydalı olacaktır.
- 13 -
14. KAYNAKLAR
Bozkurt, N., (2005), “Gıda Sanayisinde Tehlike Analizleri Kritik Kontrol Noktaları“,
Eğitim Notları.
ISO 22000:2005,”Gıda Güvenliği Yönetim Sistemleri–Gıda Zincirindeki Tüm
Kuruluşlar çin Şartlar”
Kahraman, C., Cebeci, U. and Ruan,D., (2004) , “Multi-attribute comparison of
catering service companies using fuzzy AHP: The case of Turkey”, International
Journal of Production Economics, 87 pp. 171–184
Resortacademy, (2005), ISO 22000 Yayınlandı, Makale,
http:/www.resortakademi.com
TS13001, “Tehlike Analizi Ve Kritik Kontrol Noktalarına (HACCP) Göre Gıda
Güvenliği Yönetimi - Gıda Üreten Kuruluşlar Ve Tedarikçileri çin Yönetim Sistemine
lişkin Kurallar”
Okyanus, (2005), “Gıda şletmeleri ve Gıda Sektörü Tedarikçilerinde ISO 22000'e
Göre Gıda Güvenliği Yönetim Sistemi Kurulması”, Okyanus Danışmanlık Yayınları.
Özdemir, M., (07.Ocak.2005), “ISO 22000: Yeni HACCP Standardı Yayınlandı: Eylül
2005”, www.okyanusbilgiambari.com
- 14 -
