Op vrijdag 10 oktober organiseerde het Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG) samen met het departement Landbouw en Visserij en het Vlaams Huis van de Voeding de derde Inspiratiedag over landbouw en voeding tijdens de Eerste Wereldoorlog. Dit jaar stonden het vluchten van de bevolking en de gevolgen hiervan centraal. Deze bewogen episode werd, vanuit diverse invalshoeken, belicht door enkele experts. Een rondleiding en kookworkshop brachten het voedingserfgoed van WOI op een meer interactieve manier onder de aandacht. Brecht Demasure (Centrum Agrarische Geschiedenis) gaf met de lezing “ ‘t Geleek een modernen nomadenlandbouw”. Boeren op de vlucht in 1914' een voorsmaakje van de nieuwe publicatie Boter bij de vis. Hij vertelde het relaas van de landbouwers bij de start van de oorlog. Al aan het begin van WOI overleefde veel vee de brandstichtingen en schietpartijen niet. Velen, waaronder ook heel wat landbouwers, sloegen op de vlucht. In Frankrijk en Engeland aangekomen, kwamen zij vaak in de landbouw terecht. Belgische boeren vestigden zich tijdens en vooral na de oorlog permanent in Noord-Frankrijk. Door de oorlog en de plattelandsvlucht stonden gedurende WOI vele hoeven leeg.

1. “t’ geleek een modernen
nomadenlandbouw”
Boeren op de vlucht in 1914
Roeselare, 10 oktober 2014
Brecht Demasure
Centrum Agrarische Geschiedenis

2. Inhoudsopgave
• Inleiding
• 1. Groeiende spanning voor de oorlog
• 2. Duitse terreur verjaagt bevolking en boeren
• 3. Op de vlucht
• 4. Terugkeer naar huis
• 5. Boeren in het buitenland
• Bibliografie

3. Inleiding
 Vluchtelingen tijdens WOI
 In het bijzonder landbouwers
 Onderwerp van enkele gedegen studies
• M. Amara (2008)
• M. Verleyen en M. De Meyer (2013)
 Geen detailstudie over vluchtende boeren
 Enkele facetten worden belicht

4. 1. Groeiende spanning voor de
oorlog
 Gevaar voor tekorten van
landbouwgrondstoffen en basisvoedsel bij
mogelijke oorlogssituatie
 Generale Staf van het Leger
 1913: Société Centrale d’Agriculture pleit toename
binnenlandse productie en aanleggen reserves
 Belgische landbouw afhankelijk van import
 Vnl. broodgranen en grondstoffen (zaai- en pootgoed,
(kunst)meststoffen, veevoeder)

5. 1. Groeiende spanning voor de
oorlog
 Mobilisatie Belgisch leger juli 1914
 Opeisingen paarden en slachtdieren
 Boerenzoons onder de wapens (gevolgen oogst)
 Akkers rond strategische vestigingen Namen,
Luik en Antwerpen vrij gemaakt
 Barricades in landschap, polders onder water
 Klap voor de lokale landbouwers
 Eerste vluchtelingen

6. G. Rency, La Belgique et la guerre. Tome I. La vie matérielle durant la guerre mondiale, Brussel, 1920, p.26.

7. 1. Groeiende spanning voor de
oorlog
 Behoefte aan voedsel bij leger
 Veldkeukens pas in 1915
 Aanvoer levend slachtvee
 Landbouwers en veehouders kregen restitutiebon
 KB 30 juli 1914 verbood export uit B van
broodgraan; KB 4 augustus: alle uitvoer verboden
 Import wel toegelaten
 Hamsteren bevolking, prijzen voedingswaren stegen

8. Affiche voor een tentoonstelling en
prijskamp voor bokken en geiten.
(Collectie de Koe van de Werkman
via Het Virtuele Land).

9. 2. Duitse terreur verjaagt
bevolking en boeren
 4 aug: Duitse inval
 Chaos in tal van gewesten
 1000 burgerslachtoffers na 4 dagen
 Ook vee overleefde schietpartijen en brandstichtingen
niet
 Opmars troepen grote schade aan akkers
 Duitse opeisingen, plunderingen en vernielzucht
• Uitspattingen: D regimenten tot 3x/dag warm eten
• Enkel interesse in beste delen van het dier
• Voedsel onbruikbaar maken voor B bevolking

10. 2. Duitse terreur verjaagt
bevolking en boeren
 Martelaarssteden Dinant, Visé, Aarschot,
Leuven, Dendermonde
 Moorden op onschuldige burgers
 Ook omliggende platteland kreeg het te verduren
 Terreur tot in Roeselare
• Jules Gits (Izegem, 19 oktober 1914): “Ze zeggen dat de Duitsers
Kachtem, Oekene, Rumbeke en Roeselare in brand staken.
Zonder reden schoten ze burgers dood. Dat het brandt is niet te
betwijfelen, de zwarte rookwolken stijgen de lucht in.”
• Schuwe Maandag

11. 2. Duitse terreur verjaagt
bevolking en boeren
 Ook plaatsen waar Duitse leger minder
passeerde, liep landbouw schade op
 Onbewerkte landerijen, oogst niet binnenhalen
 Vee dat niet mee op de vlucht kon, bleef achter
• Stierven hongerdood
• Ongemolken koeien kregen uierontsteking
 Afzetmogelijkheden drastisch beperkt
• Buurtspoorwegen lagen grotendeels stil
• Marktwerking in het gedrang

12. Na de slag bij Halen
Collectie Luc Vandeweyer – Koninklijk Legermuseum

13. 3. Op de vlucht
 Oprukken Duitse leger zorgde toename aantal
vluchtelingen
 Honderdduizenden trokken naar het westen of buitenland
 Bevolking maar ook boeren probeerden vee mee
te nemen
 Dieren waren niet in F toegelaten
 Angst voor verspreiding ziektes
 Sept 1914 Ieper: gemeentearbeiders reinigden straten vol
mest

14. 3. Op de vlucht
 Jan Sebrechts (1923)
 “In tal [van] gewesten van België heerschten
aanvankelijk brand, roof en moord; als gevolg daarvan
vertoonde de landbouw in de nog ongeschonden
gewesten als ‘t ware een beeld van [een] modernen
nomadenlandbouw. Onafzienbare drommen kwamen er
afgezakt, met paarden en vee; een ware trek van een
heel Volk naar, althans tijdelijk nog veiliger oorden.”

15. Vluchtelingen uit Ledegem komen aan in Hulste (1914)
Bron: Ook hier zijn wij groot geworden. Het nijvere arrondissement Kortrijk 1890-1940, Kortrijk , 1985, p. 8.

16. 3. Op de vlucht
 Vluchtelingen aan de kust: hulp van vissers
 Oktober 1914: vissers weken permanent uit
 Schrik + hinderen visserijactiviteiten
 Zeeuws-Vlaanderen overspoeld door
vluchtelingen
 Calais en Duinkerken: grote toevloed
 In totaal: meer dan 1,5 miljoen vluchtelingen
uit B
 NL: 1 miljoen, FR: 300.000 en VK: 250.000

17. Belgische gezinnen wachten op de vissersboten voor de overtocht naar Duinkerken
Bron: Beeldbank Wetenschatten (VLIZ), Hulde aan Koningin Elisabeth. Wereldoorlog 1914-1918. Het Hospitaal "l'Océan“,De Panne, 1964, p. 35.

18. Belgische vluchtelingen bijeen op de Markt te Roosendaal (NL) in oktober 1914.
Spaarnestad Photo, Het Leven, [SFA022802668].

19. 4. Terugkeer naar huis
 Okt/nov 1914: front liep vast in de Westhoek
 Duitsland vroeg dat vluchtelingen terugkeerden
• Wie terugkomt, reist gratis
 Landbouwers redden wat te redden viel van de oogst
 Heropbouw schuren/stallen op platteland en
winkels in steden
 Winkeliers/handelaars komen snel terug:
verzekerd van B en D klanten
 Soort van heimwee bij bevolking
 Jan. 1915: gros van de Belgen is terug

20. 4. Terugkeer naar huis
 Instellen Duits bezettingsbestuur
 Bezet België
 Generaal-Gouvernement en Etappengebied
 Graad van bezetting verschilde van dorp tot dorp
 Belgische economie inschakelen in oorlog
 Opstellen van statistieken, hele oorlog lang
 Opvordering van landbouwproducten via bewijs
 Oprichting van ‘Zentralen’ (1915)
 Controle en verordeningen

21. Weide te Bressoux met opgeëiste koeien (1915).
Collectie KLM-MRA, B-1-137-63.

22. 5. Boeren in het buitenland
 Opvang door particulieren
 Overheidsinitiatieven
 Vluchtelingen in VK en FR aan de slag in
fabrieken: oorlogseconomie
 Plaatsingsbureau: Bourse belge de travail (BBT)
 In FR:
 Voor WOI: seizoensarbeid
 Tekort aan werkkrachten, zelfs in vredestijd
 Plattelandsvlucht (werk in oorlogsindustrie)
 Arbeidskrachten toewijzen waar ze best rendeerden

23. 5. Boeren in het buitenland
 Vluchtelingen/boeren uit B aan de slag in
landbouw
 Pastoor Achiel Van Walleghem (Dikkebus, Ieper)
 [30 mei 1915]… “Er hangt ook een plakbrief uit voor de
boeren: 1) dat er hofsteden tijdelijk te pachten zijn in
Vrankrijk voor den duur van den oorlog; 2) weiden aan
150 en 170 fr de hectare in de Calvados; 3) kosteloos
vervoer van af Abeele.”
 Douaneproblemen

24. Soldaten helpen (Belgische?) landbouwers met het binnenhalen van de oogst (Winnezele, Fr) (1917)
Collectie Imperial War Museum (Londen), Q 2840.

25. 5. Boeren in het buitenland
 Veel WVL boeren gevlucht
 Ondersteund door regering in ballingschap
 1916: landbouwfiliaal bij BBT door Joris Helleputte
 Opstellen lijst vacante hoeves
 Vnl. landbouwgebieden rond Parijs en Normandië
• 1917: 15.000 Belgische boeren in FR
 Vele boeren vestigen zich definitief in de streek
 Kennis van zaken
 Grotere oppervlakten, toename productiviteit
 Investeren roerende kapitaalgoederen

26. Na vier lange jaren…
Burgers op de terugweg daags na de bevrijding van Kortrijk (18 oktober 1918)
Collectie Imperial War Museum (Londen), Q 3033.

27. Meer weten?

28. Bibliografie
 Amara M. e.a. red., Vluchten voor de oorlog. Belgische vluchtelingen 1914-
1918, Leuven, 2004.
 Byls H., Rester catholique en France. Une histoire de l’encadrement
religieux destiné aux migrants belgo-flamands du Lillois, de Paris et des
campagnes françaises (1850-1960), Onuitgegeven
doctoraatsverhandeling, Departement Geschiedenis, KU Leuven, 2013.
 De Leener G., ‘L’agriculture’, in: E. Mahaim red., La Belgique restaurée.
Etude sociologique, Brussel, 1926, p. 143-185.
 Demasure B., Boeren, boter en bezetters. Onderzoeksgids landbouw,
voeding en Eerste Wereldoorlog, Leuven, 2013
 Demasure B., Boter bij de vis. Landbouw en voeding tijdens de Eerste
Wereldoorlog, Leuven, 2014.
 Verleyen M. en De Meyer M., Augustus 1914. België op de vlucht,
Antwerpen, 2013.

29. www.HetVirtueleLand.be