article

1. ΕΔΩ, ΣΤΗ ΡΩΓΜΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ
Γράφει ο Δημήτρης Γρίβας
Μουσικολόγος - Θεολόγος
dgrivas@sch.gr
Αέναος, πανδαμάντωρ, ακέστωρ, υποκειμενικός, αδυσώπητος, ανύποπτος, εύθετος...
Τόσα επίθετα για να μπορέσουμε να σχηματοποιήσουμε και να προσδιορίσουμε τη μυστη-
ριώδη διάσταση του χρόνου! Ο Νεύτων θεώρησε ότι ο χρόνος δε χρειάζεται ορισμό διότι
"είναι κάτι που το γνωρίζουν όλοι", είναι μια αμετάβλητη ιδιότητα του σύμπαντος, που α-
πλά κυλά χωρίς να μπορούμε να παρέμβουμε. Έτσι, συνθηκολογούμε με την ιδέα της αντι-
κειμενικότητας του χρόνου, μάθαμε να συσχετίζουμε χρονικά τα γεγονότα και ορίσαμε
συμβατικά τη μέτρηση του χρόνου. Μάλιστα, ορίσαμε και ως ψευδαισθήσεις στην αντίλη-
ψη του χρόνου, φαινόμενα όπως: το φαινόμενο Kappa (η διάρκεια του χρόνου μπορεί να
φαίνεται μεγαλύτερη όταν υπάρχουν πολλά νέα ερεθίσματα, π.χ. ένα ταξίδι σε νέους προ-
ορισμούς), το φαινόμενο Oddball (η αίσθηση ότι σταματάει ο χρόνος, για παράδειγμα σε
μεγάλες στιγμές έντασης μιας στιγμής απειλητικής για τη ζωή μας, όπου ενεργοποιείται την
αντίδραση μάχης η φυγής, π.χ. skydives, bungee jumping), το φαινόμενο Deja vu (εσφαλμέ-
να πιστεύουμε ότι έχουμε βιώσει μια εμπειρία· μπορεί να οφείλεται σε ετεροχρονισμένη
ενεργοποίηση των νευρώνων του εγκεφάλου), κ.α.
Ακολουθεί ο Μπόλτσμαν, ο οποίος εισάγει τη θεωρία της "Εντροπίας". Τα πάντα στο σύ-
μπαν έχουν την τάση να κινούνται από την τάξη στην αταξία κι ορίζονται από την εξίσωση:
S=k.logW. Στη βάση της διανυσματικής λογικής της Φυσικής η εντροπία αντιστρόφως δεν
είναι εφικτή, δηλ. δεν μπορούμε να πάμε από την αταξία στην τάξη, από τη φθορά στην
αφθαρσία· άρα ο χρόνος είναι μονότονη πορεία.
Ώσπου, τον 20ο αιώνα, έρχεται ο Αϊνστάιν να κλονίσει την αντικειμενικότητα του χρόνου
και να ανακαλύψει ότι ο χρόνος κυλά με διαφορετικούς ρυθμούς. Δεν είναι απλά μια τα-
μπέλα στο σύμπαν. Οδηγήθηκε στα συμπεράσματά του εμφανίζοντας μια κρυμμένη σχέση
χρόνου - χώρου, δηλαδή όσο περισσότερο απ' το ένα, τόσο λιγότερο από το άλλο· έτσι, ο
χρόνος κυλά πιο αργά γι' αυτόν που κινείται. Βέβαια, δεν το καταλαβαίνουμε στην καθημε-
ρινότητά μας επειδή οι δυνατότητες κίνησής μας στη γη είναι αργές. Με πειράματα η θεω-
ρία επαληθεύτηκε πολλές φορές, ενώ σήμερα εφαρμόζεται σε πολλές τεχνολογικές εφαρ-
μογές. Ο Αϊνστάιν εισήγαγε την τετραδιάστατη δομή του "χωροχρόνου", η οποία οδήγησε
στην αντίληψη πως η διαφορά μεταξύ παρελθόντος - παρόντος - μέλλοντος μπορεί να είναι
ψευδαίσθηση. Άρα, σχετικοποιώντας το παρελθόν και το μέλλον, οδηγούμαστε σε συμπε-
ράσματα, όπως ότι το παρελθόν δεν πέρασε και το μέλλον δεν είναι μη υπάρχον ή ότι όσα
συνέβησαν ή όσα πρόκειται να συμβούν υπάρχουν. Ακόμη, έχει την άποψη ότι και η βαρύ-
τητα, όπως και ο χώρος, επηρεάζει το χρόνο. Έτσι, η τηλεμεταφορά ή ένα ταξίδι στο μέλλον
θα ήταν θεωρητικά και πρακτικά εφικτά, όμως το ταξίδι στο παρελθόν μάλλον θα μπέρδευε
τα πράγματα· είναι μάλλον και θεωρητικά αδύνατο, έστω κι αν τα μαθηματικά δεν το απο-
κλείουν.

2. Στην αγγλική γλώσσα, η λέξη present μεταφράζεται και ως παρόν και ως δώρο. Εύκολα κά-
νουμε συνειρμικές απόπειρες ερμηνείας, ότι δηλ. το παρόν εκλαμβάνεται ως δώρο, με τις
αποχρώσεις της διάρκειας (continuous) ή και της τελείωσης (perfect).
Αν ανατρέξουμε στην αρχαία Ελλάδα, θα ανακαλύψουμε την κυκλική αντίληψη του χρό-
νου, η οποία εκφράζονταν σε όλες τις πτυχές του πολιτισμού (θεολογικά, φιλοσοφικά, κοι-
νωνικά) με τις μεγάλες γιορτές και εκδηλώσεις (μύθος της Περσεφόνης, Ελευσίνια μυστή-
ρια, Διονύσια, Ολυμπιακοί αγώνες, κ.α.).
Η εβραϊκή αντίληψη του χρόνου είναι γραμμική. Οι ιουδαίοι αντιλαμβάνονταν το χρόνο
σαν μια ευθεία γραμμή (ή ευθύγραμμο τμήμα) που αποτελείται από σειρά γεγονότων με
αρχή, διαδρομή και τέλος. Βέβαια, η ιδέα αυτή υπάρχει και στον Αριστοτέλη, περνά στο
σχολαστικισμό του ύστερου μεσαίωνα, υιοθετείται από το διαφωτισμό και φτάνει ως τις
μέρες μας.
Επειδή, καθεμία θεωρία, αντίληψη και ιδεολογία υποβάλει αντίστοιχη ηθική ως στάση
ζωής, παρατηρούμε ότι οι μεν αρχαίοι έλληνες οδηγήθηκαν στη νοοτροπία των δημοκρατι-
κών αξιών, η δε γραμμική αντίληψη οδηγεί σε μια ατομιστική ηθική ευδαιμονίας.
Κι έρχεται ως ιστορικό πρόσωπο ο Ιησούς, να κηρύξει για τη Βασιλεία του Θεού. Η ελπίδα, η
οποία είχε χαθεί με την επανειλημμένη διάψευση των οραμάτων του ισραηλιτικού έθνους,
αναζωπυρώνεται. Οι επαγγελίες Του δεν έχουν χαρακτήρα μόνο μελλοντικό αλλά κατεξο-
χήν παροντικό. Προηγείται η οριστική και έπεται η προστακτική: "Πεπλήρωται ο καιρός και
ήγγικεν η Βασιλεία του Θεού. Μετανοείτε και πιστεύετε εν τω Ευαγγελίω (Μκ. 1,15)". Όλες
οι θεωρίες για το χρόνο αναπτύσσουν και την αντίληψη για το τέλος. Σε αντίθεση προς την
αποκαλυπτική μανία για απεικονίσεις βιβλικών καταστροφών, ο Ιησούς χρησιμοποίησε ως
παράδειγμα της Βασιλείας το γαμήλιο γλέντι και τραπέζι, όπου κυριαρχούν η χαρά, η ενό-
τητα, το μοίρασμα και η πληρότητα.
Το καινό της χριστιανικής εσχατολογίας είναι ότι ο ερχόμενος Μεσσίας και Λυτρωτής δεν
είναι κάποιος άγνωστος δυνάστης αλλά το εσφαγμένο Αρνίο. Εσχατολογία στη χριστιανική
Εκκλησία δεν είναι η στείρα φιλολογία περί των εσχάτων, αλλά ο λόγος περί του Εσχάτου
Προσώπου / Λόγου. Δεν είναι ο λόγος περί του τέλους του κόσμου αλλά περί της Τελειώ-
σεώς του. Δεν είναι το ονειροπόλημα ενός εσχατολογικού παραδείσου, αλλά η εισβολή των
Εσχάτων στην Ιστορία, του απείρου της αιωνιότητας στην ελαχιστότητα της στιγμής και η
μεταμόρφωση του Εδώ και Τώρα. Έτσι εισάγεται η "σταυρική θεώρηση του χρόνου". Η Βα-
σιλεία του Θεού αποτελεί μέγεθος μελλοντικό - εσχατολογικό ("Ελθέτω η Βασιλεία Σου" Λκ.
11,2) (Οριζόντια διάσταση), ενώ ταυτόχρονα μπορεί κανείς να τη γευθεί στο παρόν ως λα-
τρευτική εμπειρία (Κάθετη διάσταση). Γι' αυτό και ο Ιησούς τόνισε ότι η Βασιλεία του Θεού
έχει ήδη ανατείλει εδώ και τώρα στην υπάρχουσα Ιστορία και τον παρόντα Κόσμο (Λκ
17,20-21). Εδώ ο Χρόνος (Κρόνος) μετασχηματίζεται· το αριστοτελικό "νυν" μεταβάλλεται
σε "καιρός" (= ευκαιρία).
Σ.Σ. Η βιβλιογραφία και οι πηγές του άρθρου είναι πρόσφορες σε κάθε ενδιαφερόμενο.

3. Στον πίνακα του Βαν Γκογκ "Έναστρη νύχτα" εμφανίζονται οι τρείς διαφορετικές αντιλήψεις του χρόνου (κυ-
κλική - γραμμική - σταυρική).