Text

1. “ΜΟΥΣΙΚΗ ΟΠΩΣ ΜΗΤΕΡΑ”
Του καθηγητή μουσικής – μουσικολόγου Δημήτρη Γρίβα
Web-site: http://users.sch.gr/dgrivas
E-mail: dgrivas@sch.gr
«Τὰς δὲ Μούσáς τε κáὶ ὃλως ôὴν μουσικὴν ἀπὸ τοῦ μῶσθαι, ὡς ἔοικεν, καὶ τῆς ζητήσεώς
τε καὶ ϕιλοσοφίας τὸ ὂνομα τοῦτο ἐπωνόμασεν» (Πλάτων, «Κρατύλος» 406α)
[Τις Μούσες και γενικά τη μουσική, όπως φαίνεται, ονόμασε (ο νομοθέτης) με τ’ όνομα αυτό από το «μῶσθαι» και
την έρευνα και τη φιλοσοφία].
Μουσική στην Ελλάδα, Music στην Αγγλία, Μusique στη Γαλλία, Música στην Πορτογαλία και την Ισπανία,
Музыка στη Ρωσία, Musik στη Γερμανία, Muzyka στην Πολωνία, Muziek στην Ολλανδία, Muzică στη
Ρουμανία, Müzik στην Τουρκία, Musica στην Ιταλία, Musiikki στη Φινλανδία, музика στη Βουλγαρία…
Στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου η έννοια αυτή έχει ελληνική προέλευση. Αυτό μας το αναφέρουν
συχνά τα βιβλία μουσικής και το γνωρίζουμε όλοι. Αυτό όμως που έχει ιδιαίτερη σημασία (ιδιαίτερα για μας
τους έλληνες) είναι να αναζητήσουμε τη ρίζα της λέξης “μουσική”.
Το «μῶσθαι», δηλ. η έρευνα, προφανώς ήταν το έργο των «Μουσών» («Μούσα» ή Δωρ. «Μῶσα»). Χιλιετίες
έχουν περάσει από τη συγγραφή των επών του Ομήρου και του Ησιόδου. Και οι δυο επικαλούνται τη
«Μούσα» για να αφηγηθούν τα σπουδαία έργα τους. Κάποιοι θεωρούν τη «Μούσα» ως προσωποποίηση της
θείας έμπνευσης «ποιητική αδεία», κάτι σαν την «επιφοίτηση» των χριστιανικών χρόνων. Ο Ησίοδος όμως
στη Θεογονία δίνει διαφορετική διάσταση, αφού δηλώνει ότι: «από τις Μούσες τις Ελικωνιάδες θα αρχίσει να
αφηγείται, γιατί αυτές του δίδαξαν την αφήγηση». Είναι βέβαια αναμφισβήτητο ότι η Θεογονία αποτελεί την
ιστορική αφήγηση μιας μακράς περιόδου, η οποία αρχίζει από την πρώτη εμφάνιση των ανθρώπων στα βουνά
και λήγει στην περίοδο μετά τον Δία, αλλά και πριν τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα. Ακόμη, στο «Έργα και
Ημέραι» επίσης τις Μούσες επικαλείται οι οποίες κατοικούν στο χώρο των Πιερίων (της οροσειράς του
Ολύμπου).
Σύμφωνα λοιπόν με τη Θεογονία ο Ζευς, ο μέγας
οικουμενικός ηγέτης και δημιουργός του
προκατακλυσμιαίου πανανθρώπινου πολιτισμού, συνδέεται
με την Μήτιν, τη Θέμιδα, την Ευρυνόμη και την
Μνημοσύνη, δηλ. τη λογική (σοφία), τους θεσμούς, το
δίκαιο και τη δημιουργική ερμηνεία του παρελθόντος. Έτσι,
δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για τη διαρκή γαλήνη και
ευδαιμονία του κόσμου, μέχρι που η μεγάλη φυσική
καταστροφή εξαφάνισε κάτω από τη λάσπη του
Κατακλυσμού. Από τον Δία και τη Μνημοσύνη
δημιουργήθηκαν οι εννέα Μούσες. Για το γενικό τους ρόλο
η Θεογονία συνεχίζει: «Όποιον τιμήσουν οι κόρες του
μεγάλου Διός και τον δουν να επιλέγεται απ’ αυτόν για να
γίνει βασιλιάς, θα ραντίσουν τη γλώσσα του με μια γλυκιά
δροσιά και τα λόγια του θα ρέουν απ’ το στόμα του σα μέλι.
Κι όλοι προς αυτόν θα στρέφονται, επειδή θα διακρίνουν σ’
αυτόν το δίκαιο στην πορεία των θεσμών. Αυτός θα μιλά
στους ανθρώπους χωρίς να κλονίζει την τάξη και θα
καταπαύει τις φιλονικίες. Θα μοιράζει δικαιοσύνη στους
ανθρώπους συμβουλεύοντας με κατευναστικούς λόγους».
Αυτά υπήρξαν τα ιερά δώρα των Μουσών στους
ανθρώπους. Ο ρόλος τους ήταν παιδευτικός στους
ανθρώπους για την έναρχη τάξη. Η «μαντική» κι ο γραπτός
λόγος ήταν τα βασικά έργα των Μουσών.
Οι Μούσες, λοιπόν συγκέντρωναν τη δύναμη και τη σοφία
του κόσμου, οι οποίες προέρχονται από το ανθρώπινο
πνεύμα. Έτσι, η Κλειώ ήταν η μούσα της επικής ποίησης, η

2. Ευτέρπη ανέλαβε τη μουσική παιδεία, η Μελπομένη ήταν η μούσα της διδαχής του μέλους ηρωικών πράξεων
κι αργότερα του θεάτρου, η Τερψιχόρη κρατώντας την μαντική λύρα έκφραζε τη χαρά της ομήγυρης όχι
χάριν της ηδονής αλλά δια της οποίας ενεργοποιούνται οι δυνάμεις που καλλιεργούν πολιτισμό, η Πολύμνια
ήταν η μούσα της γραφής, η Καλλιόπη ενδιαφέρονταν τόσο για τη γλώσσα όσο και για τη γραφή, η Θάλεια
είχε να κάνει με την καλλιέργεια της γης, η Ερατώ είχε ως αντικείμενο τον ίδιο τον άνθρωπο και την
«ευγονία» από την αρχή της συλλήψεώς του μέχρι το θάνατό του και, τέλος, η Ουρανία θέτει τα θεμέλια της
σκέψης «περί της του παντός γενέσεως».
Πάνω απ’ όλες τις Μούσες δεσπόζει κρατώντας τη λύρα της
αρμονίας ο «Μουσα(η)γέτης» Απόλλων, ο θεός του φωτός, του
ήλιου, της λογικής, της μαντικής, της ιατρικής και της
μουσικής. Η Θεογονία (στ 94 – 97) επίσης μας πληροφορεί ότι
«από τις Μούσες και τον Απόλλωνα αναδείχτηκαν οι δάσκαλοι
των λόγων και της μουσικής σ’ όλη τη γη κι απ’ το Δία βασιλείς.
Και ήταν ευτυχής εκείνος τον οποίον αγαπούσαν οι Μούσες κι
απ’ το στόμα του ρέουν γλυκά λόγια».
Μουσική, Μούσες, Μαντική, Μνημοσύνη, Μήτις, μῶσθαι,
μένος (=δύναμη), μαίομαι (=προσπαθώ, ζητώ), μαιμάω
(=επιθυμώ), μαία, μαστός, μαστροπός, μαζεύω, μανθάνω,
μηχανή, μανία, μένω, μνήμη. Όλες αυτές οι λέξεις έχουν κοινή
ρίζα ΜΑ-. Η ιστορία του φθόγγου «ΜΑ» είναι τόσο πανάρχαια
όσο και σημερινή. Γιατί ο πόνος του τοκετού είναι ο
μεγαλύτερος απ’ όλους τους πόνους και όμοιος σ’ όλες τις
εποχές. «Μογέω» σημαίνει υποφέρω, πονώ. Όταν ο άνθρωπος
υποφέρει από κάποια αιτία έλεγαν «οι-μώζει» δηλαδή βγάζει κραυγή πόνου. Ποιος δεν έχει σε κάποια στιγμή
εκφράσει τον πόνο του μ’ ένα παρατεταμένο «Μ…»; Αυτή η οι-μ-ωγή, ο μ-όγος του τοκετού και το «Α» η
πρώτη κραυγή του νηπίου έγιναν η ειδοποιός διαφορά μεταξύ ανδρός και γυναικός. Αυτό το αρχέγονο «ΜΑ»
έδωσε στη γυναίκα το όνομα της μητέρας (Δωρ. Ματήρ). Από δω ξεκινά η πορεία του φθόγγου «ΜΑ».
Δημιουργείται το ρήμα «ΜΑΩ» και από τη «ΜΑ» (ματήρ) αρχίζει ο «Α» (άνθρωπος) να μανθάνει και
αρχικά να αναζητά τον μαστό, πηγή ζωής. Η μητέρα θα τον μάθει τη γλώσσα, ώστε με την ομιλία να μιμηθεί
σωστά τους ήχους και να επικοινωνήσει με το περιβάλλον του. Η «ΜΑ» θα μέλψει ήχους μελωδικούς για να
τον κοιμίσει κι αργότερα θα του αποκαλύψει τα παρελθόντα (μνήμη) αλλά και θα του μάθει τους κανόνες της
ζωής ώστε να γίνει άξιος να μαντεύει (=να προνοεί) -συνδυάζοντας την πείρα του παρελθόντος και την
γνώση του παρόντος - ό,τι πρόκειται να του συμβεί. Κι όταν στη ζωή του νιώσει την ανάγκη να αναφερθεί
στο πιο ιερό πράγμα με όρκο, θα πει «Μα τον Δία!».
Mère στη Γαλλία, mother (mom) στην Αγγλία, Mãe στην Πορτογαλία, мать(мама) στη Ρωσία, madre (mami)
στην Ισπανία, Mutter (mutti) στη Γερμανία, matka στην Πολωνία, moeder (mam) στην Ολλανδία, Mama
(mami) στη Ρουμανία, mor στη Σουηδία, madre στην Ιταλία, majka στην Κροατία, matka (maminka) στην
Τσεχία, moder (mor) στη Δανία, майка στη Βουλγαρία, mater στα Λατινικά, móðir στην Ισλανδία, māte στη
Λετονία, мати στην Ουκρανία, και μητέρα στην Ελλάδα.
Χρόνια πολλά σ’ όλες τις μητέρες του κόσμου!