1. Lôøi môû ñaàu
‘Khi moät phoùng vieân gioûi lìa ñôøi, nhieàu ngöôøi toû loøng tieác nuoái vaø coù nhöõng
ngöôøi coøn nhôù tieác oâng moät thôøi gian daøi’, Chuû bieân ngöøôi Myõ Stanley Walker
ñaõ nhaän xeùt nhö vaäy vaøo naêm 1924.
Vôùi hy voïng tieán xa hôn chuùt nöõa, Quyõ Töôûng Nieäm Baùo chí Ñoâng Döông
(IMMF) ñöôïc thaønh laäp taïi Thaùi Lan vaøo naêm 1992 ñeå töôûng nieäm khoaûng 320
phoùng vieân thuoäc moïi phía ñaõ boû mình trong caùc cuoäc chieán tranh treân khaép
vuøng Ñoâng Döông sau naêm 1945.
IMMF khoâng theo cöông lónh chính trò naøo, khoâng thieân vò toân giaùo, chuûng
toäc hay cheá ñoä xaõ hoäi naøo. Quyõ hoaït ñoäng nhôø taøi trôï cuûa moät soá chính phuû,
caùc toå chöùc khoâng vuï lôïi vaø caù nhaân haûo taâm, döôùi söï ñieàu haønh cuûa moät ban
giaùm ñoác taïi Thaùi Lan, phaàn ñoâng goàm caùc phoùng vieân ñang laøm vieäc vaø tình
nguyeän ñoùng goùp coâng söùc. Muïc tieâu cuûa IMMF chuû yeáu laø veà chuyeân moân.
Goàm coù: naâng cao tieâu chuaån ngaønh baùo chí vaø baéc caàu hôïp taùc ngaønh truyeàn
thoâng cuûa naêm nöôùc naèm trong moät khu vöïc ñoâi khi ñöôïc goïi laø vuøng Haï Löu
Soâng Mekong- Campuchia, Laøo, Myanmar, Thaùi Lan vaø Vieät Nam.
Tuy caùc nöôùc keå treân ôû caùc ñòa theá gaén lieàn vôùi nhau baèng moät trong nhöõng
doøng soâng lôùn nhaát theá giôùi, song lòch söû cuûa töøng nöôùc trong nöûa sau theá kyû XX
khaùc nhau raát nhieàu. Thaät vaäy, caùc nöùôc naøy ñaõ traûi qua nhöõng böôùc thaêng traàm,
töø naïn dieät chuûng tôùi kinh teá suy thoaùi, töø nhöõng thaûm caûnh ñau loøng tôùi nhöõng
noãi vui voâ bôø beán. Vaäy coù theå naøo trieån khai ñöôïc moät khaùi nieäm baùo chí coäng
ñoàng baét nguoàn töø moät boái caûnh nhö vaäy hay khoâng? Neáu coù theå döïa vaøo kinh
nghieäm cuûa IMMF ñeå laøm baèng chöùng thì caâu traû lôøi seõ laø: coù theå ñöïôc.
Keå töø naêm 1994 trôû veà ñaây, treân 200 hoïc vieân töø khu vöïc ña daïng naøy ñaõ
ñaët chaân leân Thaùi Lan, moät tuï ñieåm lôùn cuûa ngaønh truyeàn thoâng ñoái noäi vaø ñoái
ngoaïi. Caùc hoïc vieân ñoù ñaõ traûi qua thôøi gian ñaøo taïo keùo daøi toái ña moät thaùng
taïi Bangkok, Chiangmai, Songkhla vaø nhöõng nôi khaùc treân Vöông quoác Thaùi
Lan. 200 ngöôøi khaùc ñaõ tham döï caùc khoùa hoïc ngaén haïn hôn ngay taïi nöôùc nhaø.
Caùc khoùa ñaøo taïo cuûa IMMF ñaõ thu huùt caùc chuû bieân, phoùng vieân, vaên só, phoùng
vieân truyeàn thanh, truyeàn hình vaø nhieáp aûnh, ñeà caäp ñeán caùc ñeà taøi veà moâi
tröôøng, thöông nghieäp, xaõ hoäi vaø caùc vaán ñeà khaùc.
Caùc khoùa hoïc naøy ñaõ trôû thaønh neàn taûng ñaøo taïo ñaàu tieân cho moät soá phoùng
vii

2. vieân, vaø nhieàu hoïc vieân khi maõn khoùa ñaõ moâ taû thôøi gian ñaøo taïo taïi IMMF laø
moät böôùc ngoaët trong ñôøi hoï. Haàu heát caùc giaûng vieân cuûa IMMF cuõng ñeàu nhaän
xeùt töông töï. Maëc duø laø nhöõng tay laõo luyeän trong ngheà töø khaép moïi nôi treân
theá giôùi, hoï ñaõ rôøi Ñoâng Nam AÙ vôùi moät kieán thöùc doài daøo theâm nhieàu ñeán noãi
chính baûn thaân hoï cuõng khoâng töôûng töôïng ñöôïc neáu khoâng coù caùc hoïc vieân ñaõ
giuùp hoï nhaän ra. IMMF phaùt trieãn maïnh meõ cuõng nhôø nhöõng kinh nghieäm töông
hoã ñoù.
Nhö moät nhieáp aûnh giaVieät Nam, Traàn Quang Tuaán, ñaõ phaùt bieåu: ‘trong
thôøi gian huaán luyeän, chuùng toâi khoâng coøn laø nhöõng ngöôøi xuaát xöù töø naêm quoác
tòch khaùc nhau nöõa, chuùng toâi ñeàu thuoäc veà moät maûnh ñaát chung, maûnh ñaát cuûa
IMMF’.
Cuoán soå tay höôùng daãn naøy ruùt ra nhöõng kinh nghieäm ñoäc ñaùo cuûa IMMF
töø nhöõng khoaù ñaøo taïo veà baùo chí, trình baày caùc khaùi nieäm cô baûn moät caùch roõ
raøng vaø tröïc tieáp. Khoâng gioáng vôùi caùc taøi lieäu ñaøo taïo khaùc, cuoán soå tay naøy
ñöôïc bieân soaïn vôùi söï quan taâm ñaëc bieät ñeán caùc phoùng vieân ñang hoaït ñoäng
taïi Ñoâng Nam AÙ.
Muïc ñích cuûa cuoán soå tay naøy khoâng phaûi ñeå ñöa ra nhöõng quy luaät cöùng
nhaéc. Chuùng toâi hy voïng ñaây laø nhöõng lôøi chæ daãn cô baûn khoâng theå thieáu ñöïôc
cho caùc hoïc vieân töông lai cuûa IMMF, cuõng nhö cho baát cöù ai mong muoán trôû
thaønh phoùng vieân.
Qua caùc aán baûn baèng tieáng Myanmar, Campuchia, Laøo, Thaùi Lan vaø Vieät
Nam, mong raèng cuoán soå tay naøy seõ trôû thaønh kyû vaät höõu ích cho caùc baïn vaø
cuøng caùc baïn chia xeû, vaø coù theå, treân moät phöông dieän nhoû nhoi naøo ñoù, goùp
phaàn phaùt trieån caùc moái lieân heä ngheà nghieäp laâu beàn trong moät vuøng maø ngaøy
nay ñaõ gaàn nhö hoaøn toaøn ñöôïc an höôûng thaùi bình.
Denis Gray vaø Dominic Faulder
Ñoàng Chuû tòch IMMF
Sarah Mclean
Giaùm Ñoác Döï aùn IMMF
Bangkok, Thaùng 12 2001.
viii

3. Giôùi thieäu
Luùc naøy ñaây chính laø thôøi gian mang laïi ñaày haêng say thích thuù cho nhöõng
ngöôøi laøm baùo taïi Ñoâng Nam AÙ. Tình hình chính trò, kinh teá vaø xaõ hoäi ñang
thay ñoåi nhanh choùng. Caùc nöùôc trong vuøng ñang phaùt trieån vaø cuoäc soáng ñang
ngaøy caøng trôû neân phöùc taïp hôn. Ngöôøi daân caàn coù theâm caùc tin töùc chính xaùc,
ñuùng luùc vaø saâu roäng ñeå hoï coù theå hieåu ñöôïc caùc thay ñoåi ñoù vaø caûi thieän ñôøi
soáng cuûa chính hoï. Hoï troâng ñôïi caùc kyù giaû cung caáp cho hoï caùc tin töùc ñoù.
Khoâng may laø ngaønh baùo chí chöa phaùt trieån maáy trong vuøng naøy vì caùc
cuoäc xung ñoät daân söï, chieán tranh, ngheøo khoå vaø coâ laäp.
Nhu caàu veà ñaøo taïo baùo chí vaø caùc taøi lieäu huaán luyeän ñaëc bieät höõu ích cho
caùc phoùng vieân Ñoâng Nam AÙ hieän raát cao. Ña soá caùc taøi lieäu naøy do Hoa Kyø
vaø caùc nöôùc Phöông Taây khaùc cung caáp, thích hôïp vôùi hoaøn caûnh cuûa caùc nöôùc
ñoù hôn laø cho vuøng Ñoâng Nam AÙ. Caùc taøi lieäu naøy coøn vieát baèng tieáng Anh raát
khoù hieåu.
Ñaây laø lyù do khieán Quyõ Töôûng Nieäm Baùo chí Ñoâng Döông (IMMF), soaïn
ra cuoán soå tay naøy.
Chuùng toâi ñaëc bieät vieát cho caùc phoùng vieân thuoäc naêm nöùôc cuûa IMMF.
Chuùng toâi duøng tieáng Anh ñôn gæan vaø roõ raøng. Chuùng toâi ñöa ra nhöõng thí duï
thöïc teá ruùt ra töø caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñòa phöông, vöøa baèng tieáng Anh,
vöøa baèng tieáng ñòa phöông. Chuùng toâi chuù troïng ñeán caùc loãi maø caùc phoùng vieân
ñòa phöông hay maéc phaûi, vaø chuùng toâi luoân khoâng queân löu yù tôùi caùc ñieàu kieän
chính trò xaõ hoäi vaø kinh teá taïi ñòa phöông caùc phoùng vieân naøy ñang laøm vieäc.
Cuoán soå tay naøy noùi veà caùc nguyeân taéc cô baûn ñeå töôøng thuaät, ñöa tin vaø
vieát phoùng söï. Chuùng toâi vieát phaàn lôùn cho caùc phoùng vieân baùo vieát chuyeân vieát
veà tin töùc toång quaùt. Tuy nhieân, phaàn lôùn caùc nguyeân taéc naøy cuõng coù theå aùp
duïng ñöôïc cho phoùng vieân truyeàn thanh vaø truyeàn hình.
Moät soá nguyeân taéc ôû ñaây khaùc vôùi nhöõng gì caùc phoùng vieân Ñoâng Nam AÙ
ñaõ töøng quen thuoäc, nhöng ñaây laø nhöõng nguyeân taéc ñöôïc caùc phoùng vieân gioûi
taïi khaép nôi treân theá giôùi aùp duïng. Coù theå caùc baïn khoâng aùp duïng ñöôïc ngay
taát caû caùc nguyeân taéc ñoù taïi caùc cô quan truyeàn thoâng nôi caùc baïn laøm vieäc,
nhöng chæ caàn baïn aùp duïng moät vaøi nguyeân taéc coù theå aùp duïng ñöôïc, baïn cuõng
ñaõ trôû thaønh moät phoùng vieân khaù roài, cho duø baïn laøm vieäc taïi ñaâu ñi nöõa.
Trong cuoán soå tay naøy, chuùng toâi duøng caùc ñoaïn trích töø nhieàu aán phaåm khaùc
nhau trong vuøng. Chuùng toâi giöõ nguyeân ngoân töø vaø caùch vieát cuûa nguyeân baûn.
Caùch vieát ñoù coù theå khoâng gioáng vôùi nhöõng theå loaïi vaø ngoân töø maø chuùng toâi
ñaõ duøng ñeå vieát cuoán saùch naøy.
Chuùng toâi ñeà nghò caùc phoùng vieân neân nghieân cöùu cuoán soå tay naøy ñeå chuaån
bò cho caùc khoùa ñaøo taïo cuûa IMMF vaø caùc khoùa huaán luyeän khaùc. Nhieàu khoùa
hoïc loaïi naøy laø veà phöông phaùp ñöa tin caùc ñeà taøi ñaëc thuø naøo ñoù, nhö thöông
maïi hay moâi tröôøng. Caùc baïn seõ hoïc caùc khoùa hoïc naøy thaáu ñaùo hôn, toát hôn
ix

4. neáu caùc baïn hoïc veà caùc nguyeân taéc cô baûn cuûa baùo chí tröôùc.
Töông töï, caùc giaùo vieân coù theå duøng cuoán soå tay naøy taïi caùc tröôøng cao ñaúng
vaø ñaïi hoïc. Caùc chuû bieân coù theå duøng trong caùc phoøng tin.
Tuy nhieân, ñaây khoâng phaûi laø moät cuoán saùch hoïc toaøn dieän. Chuùng toâi chæ noùi
ñeán nhöõng ñieàu cô baûn. Coù nhieàu caùch ñeå vieát moät baøi baùo. Coù nhieàu ñieàu khaùc
vôùi caùc quy luaät toång quaùt. Chuùng toâi ñeà nghò caùc baïn duøng cuoán soå tay naøy vôùi söï
höôùng daãn cuûa moät chuû bieân hay giaùo vieân, qua nhieàu cuoäc thaûo luaän vaø thöïc taäp.
Chuùng toâi baét ñaàu baèng caùch moâ taû coâng vieäc cuûa moät phoùng vieân vaø ñaâu laø caùc
tieâu chuaån veà chaát löôïng toát cuûa moät phoùng vieân gioûi vaø ñaâu laø caùc phaåm chaát ñoøi hoûi
ôû moät phoùng vieân gioûi. Tieáp ñaáy, chuùng toâi dieãn taû cung caùch hoï tìm toøi caùc phöông
phaùp, caùch hoï khai thaùc caùc yù töôûng ñeå vieát baøi vaø thu thaäp tin töùc cho caùc baøi vieát ñoù.
Sau ñoù, chuùng toâi baét ñaàu böôùc vaøo tieán trình vieát baøi, laøm caùch naøo tìm ra ñieåm môû
ñeà vaø saép xeáp baøi vieát. Keá ñeán laø caùc chöông ñaëc bieät cho caùc phoùng vieân trong vuøng,
duøng nhöõng lôøi trích daãn, söû duïng caùc thoâng caùo baùo chí, vieát veà caùc cuoäc hoïp baùo, caùc
baøi dieãn vaên vaø caùc cuoäc hoïp. Moät chöông daønh rieâng cho caùch vieát hay, giaûi thích
caùch thöùc trình baày caùc döõ kieän moät caùch hieäu quaû nhaát. Sau ñoù, chuùng toâi giaûi thích
söï khaùc bieät giöõa caùch vieát baùo in vaø caùch vieát cho truyeàn thanh, truyeàn hình.
Tuy nhieân, laøm phoùng vieân khoâng coù nghóa chæ laø töôøng thuaät, laø ñöa tin vaø
vieát laùch. Vì theá chuùng toâi theâm moät chöông quan troïng veà ñaïo ñöùc ngheà
nghieäp. Sau cuøng, höôùng veà töông lai, chuùng toâi nhaän thaáy moät trong nhöõng thöû
thaùch chính cho phoùng vieân cuûa vuøng naøy laø laøm sao baét kòp vôùi caùc nöôùc khaùc
trong vieäc söû duïng caùc döõ kieän phong phuù voâ chöøng cuûa maïng Internet.
Chuùng toâi thaønh thaät caùm ôn Trung taâm baùo chí Quoác teá (International
Center for Journalists), John S and James L. Knight Foundation, cô quan baûo trôï
cho Jeff Hodson, vaø Dieãn ñaøn Töï do (The Freedom Forum) ñaõ hoã trôï cho Peter
Eng ñeå soaïn cuoán soå tay naøy. Chuùng toâi caùm ôn Friedrich-Ebert-Stiftung cuûa
Ñöùc vaø Phoøng Dòch Vuï Thoâng tin cuûa Hoa Kyø taïi Thaùi Lan ñaõ taøi trôï cho vieäc
aán loaùt cuoán soå tay naøy.
Cuõng gioáng nhö caùc baïn, hai chuùng toâi ñeàu laø phoùng vieân. Ñieàu naøy coù
nghóa chuùng toâi luoân luoân tin raèng coù theå laøm ñöïôc hôn nöõa nhöõng gì ñaõ laøm.
Chuùng toâi mong raèng cuoán soå tay naøy seõ höõu ích toái ña cho caùc baïn. Neáu caùc
baïn coù yù kieán hay lôøi pheâ bình naøo ñeå laøm cho cuoán soå tay naøy hay hôn, xin
lieân laïc vôùi chuùng toâi taïi IMMF.
Peter Eng
Phoùng Vieân ñoäc laäp
Jeff Hodson
Nghieân Cöùu vieân
Bangkok, thaùng 12 -2001.
x

5. Chuù thích
Goùc caïnh: Moät caùch tieáp caän ñaëc bieät naøo ñoù hoaëc moät quan ñieåm khi vieát
tin. Moät soá caùc söï kieän coù theå coù nhieàu khía caïnh cuøng ñaùng löu yù nhö nhau,
ngöôøi phoùng vieân coù theå choïn moät trong nhöõng khía caïnh ñoù.
Nguoàn tin voâ danh: Moät ngöôøi chæ cung caáp tin neáu ngöôøi phoùng vieân khoâng
neâu teân cuûa hoï trong baøi vieát.
Neâu xuaát xöù: Caùch ngöôøi vieát baøi moâ taû nguoàn goác cuûa moät caâu trích daãn
hay goác gaùc cuûa caâu chuyeän.
Boái caûnh: Nhöõng thoâng tin cho ñoäc giaû thaáy nhöõng gì xaûy ra tröôùc ñoù coù
lieân quan ñeán dieãn bieán thoâng tin. Caùc döõ kieän naøy giuùp cho ñoäc giaû hieåu caâu
truyeän roõ raøng hôn.
Caân ñoái vaø coâng baèng: Ñoù laø nhöõng ñaëc ñieåm quan troïng cuûa moät baøi vieát
hay, ngöôøi phoùng vieân cho ñoäc giaû thaáy quan ñieåm cuûa caû hai phía trong moät
vaán ñeà vaø khoâng thieân vò beân naøo.
Thaân baøi: Caùc chi tieát, lôøi trích daãn, … keát caáu thaønh phaàn lôùn baûn tin.
Toaøn caûnh: Nhöõng thoâng tin trong moät caâu chuyeän cho ñoäc giaû thaáy tình
hình chung hieän taïi lieân quan ñeán dieãn bieán trong baøi nhö theá naøo. Caùc döõ kieän
naøy giuùp cho ñoäc giaû hieåu roõ hôn veà dieãn bieán ñoù.
Bình luaän: Moät baøi vieát trong ñoù ngöôøi vieát cho thaáy quan ñieåm rieâng cuûa
hoï, hoaëc quan ñieåm cuûa tôø baùo, hoaëc khaúng ñònh raèng moät dieãn bieán naøo ñoù toát
hay xaáu. Ñoái vôùi caùc baùo ñöùng ñaén, caùc baøi bình luaän ñöôïc taùch rieâng ra khoûi
caùc baûn tin vaø ñaêng taûi treân trang goïi laø trang bình luaän.
Phoùng söï: Moät caâu chuyeän mang tính caùch thoâng tin hay giuùp vui khoâng
haún gaén lieàn vôùi moät dieãn bieán naøo ñoù vöøa xaûy ra vaø thöôøng ñoøi hoûi ngöôøi vieát
phaûi tìm toøi nghieân cöùu saâu. Phoùng söï thöôøng chuù troïng ñeán khía caïnh “con
ngöôøi”. Ñoâi khi coøn ñöôïc goïi laø “Tin nheï nhaøng”.
xi

6. Tin thôøi söï: Tin veà caùc dieãn bieán cuûa moät söï kieän naøo ñoù vöøa xaûy ra vaø caàn
phaûi cho ñoäc giaû bieát ngay. Ñoâi khi coøn goïi laø “Tin soát deûo”.
Moái quan taâm cuûa con ngöôøi: Moät dieãn bieán hoaëc tình huoáng naøo ñoù gôïi
tình caûm cuûa ngöôøi ñoïc.
Kim Töï thaùp loän ngöôïc: Caáu truùc cuûa moät caâu truyeän trong ñoù ñieåm quan
troïng nhaát ñöôïc ñaët leân ñaàu, tieáp ñeán laø caùc tin hoã trôï cho ñieåm naøy vaø roài ñeán
caùc döõ kieän khaùc, keùm quan troïng hôn.
Töø chuyeân moân: Nhöõng töø ñaëc thuø cuûa nhöõng ngöôøi cuøng laøm trong moät
ngheà chaúng haïn nhö caùc vieân chöùc chính phuû, caùc chuyeân gia kinh teá hay phoùng
vieân. Ngöôøi ngoaøi ngheà khoâng chaéc hieåu nhöõng töø naøy.
Môû ñeà: Khôûi ñaàu cuûa moät baûn tin. Môû ñeà tröïc tieáp laø ñi thaúng vaøo ñieåm
chính hay yù chính cuûa vaán ñeà. Haàu heát caùc tin thôøi söï ñeàu coù phaàn môû ñeà tröïc
tieáp. Môû ñeà giaùn tieáp laø ñi ñeán yù chính cuûa caâu chuyeän sau khi ngöôøi vieát ñaõ
ñöa ra moät thí duï hay keå laïi moät dieãn bieán naøo ñoù, hoaëc ñaõ daøn döïng ngoaïi
caûnh xong. Haàu heát caùc baøi phoùng söï duøng loaïi môû ñeà giaùn tieáp.
Khaùch quan: Ñaây laø chaát löôïng quan troïng cuûa moät baøi hay - ngöôøi phoùng
vieân giöõ khoâng ñe åcho tình caûm hay yù kieán cuûa mình len loûi vaøo baøi vieát vaø chæ
cho ñoäc giaû bieát caùc döõ kieän chính xaùc.
Ñöôïc trích daãn: Moâ taû nhöõng tin töùc cuûa moät nguoàn tin ñoàng yù cho duøng
thoâng tin cuûa hoï trong moät baøi vieát vaø coâng khai ghi nhaän xuaát xöù cuûa hoï.
Khoâng ñöôïc trích daãn: Moâ taû nhöõng tin töùc cuûa moät nguoàn tin nhöng nguoàn
tin naøy khoâng muoán ñöôïc ñaêng taûi, hoaëc chæ ñoàng yù cho ñaêng taûi neáu xuaát xöù
khoâng ñöôïc neâu roõ.
Kieåm chöùng: Ñoù laø böôùc maø ngöôøi phoùng vieân phaûi tuaân thuû ñeå tìm hieåu
xem chaéc chaén moät tin naøo ñoù coù ñuùng hay khoâng. Coù theå ngöôøi phoùng vieân
caàn phaûi quan saùt, baøn luaän vôùi nhöõng ngöôøi khaùc hoaëc nghieân cöùu caùc taøi lieäu.
xii