ETIKA NË BIZNES - Dr. Ejup Fejza (Sllajdet e ligjëratave)

1. Niveli i studimeve: Bachelor
Lënda: Etika në Biznes
Dr.Sc. Ejup FEJZA

2. Prezantimi njoftues
•Përmbajtja e lëndës
•Metodologjia e punës
•Punime seminarike, prezantime
•Mënyra e vlerësimit
•Literatura dhe Web faqet

3. Përmbajtja e lëndës
Java e 1: Etika një faktor më shumë për vendimmarje
Java e 2: Etika dhe arsyetimi moral
Java e 3: Parimet kryesore etike në biznes
Java e 4: Tregu dhe Etika
Java e 5: Etika e prodhimit për konsum dhe reklama
Java e 6: Diskriminimi në punë dhe qasja etike
Java e 7: Etika e korporatave
Java e 8: Testi i parë
Java e 9: Përgjegjësitë morale të korporatave
Java e 10: Menaxhimi etik përmes programeve
Java e 11: Dilemat etike dhe zgjidhja e tyre
Java e 12: Etika në biznes dhe komunikimi
Java e 13: Raportimi dhe auditimi etik e social
Java e 14: Procesi i auditimit dhe kuadri etik
Java e 15: Testi i dytë

4. Metodologjia e punës
• Ligjerata
• Punime seminarike
• Testet vlerësuese (Kolokviume)
• Puna praktike (përdorimi i materialeve
të bizneseve

5. Mënyra e vlerësimit
Vlerësimi përfundimtar i studentëve do të bëhet në
bazë të punimeve seminarike apo detyrave me
shkrim, kolokviumeve (testeve vlerësuese) si dhe në
provimin përfundimtar. Struktura e vlerësimit do të
jetë:
• Punimi seminarik: 20 pikë Max.
• Testi I (kolokviumi): 40 pikë Max
• Testi II (kolokviumi): 40 pikë Max
– Gjithsejt : 100 pikë

6. Literatura dhe Web faqet
Literatura bazë:
• Etika e Biznesit, Hysen Çela, albPAPER,
Tiranë, 2003
Literatura shtesë:
• Business Ethics and Value, Loveland Fisher
•Contemporary Reflections on Business Ethics, Ronald F. Duska,
Springer, 2007
•BUSINESS ETHICS, MARIANNE M. JENNINGS, South-
Western Cengage Learning, USA, 2009

7. Përshkrimi i lëndës
Etika e biznesit, shtjellon si në aspektin teorik
ashtu edhe në atë praktik, rëndësinë dhe
perspektivën e menaxhimit të mbështetur në
etikë.
Krijimin e arsyeshmërisë për përdorimin e
dijes profesionale konform parimeve etike,
me qëllim të krijimit të një mjedisi sa më
miqësor në mes burimeve të natyrës,
njerëzore dhe teknologjike drejt krijimit të
vlerave ekonomike.

8. Rezultatet e pritura të nxënies:
Pas përfundimit të kësaj lënde, studentet do të jetë në gjendje që
të:
1. Prezantojnë njohuritë e përgjithshme mbi të menduarit etik
gjatë menaxhimit të biznesve,
2. Njohjen e rëndësisë së etikës si dhe mundësive për eleminimin
e dilemave në punën e menaxhimit të biznesve,
3. Thellimin e njohurive për rëndësinë e punës etike të
menaxherëve në ekonominë e tregut,
4. Përceptimin e atikës si pasuri intelektuale dhe profesionale të
menaxherëve,
5. Njohjen me modelet e edukimit etik të menaxherëve, etj.

9. Kapitulli 1
Etika një faktor më shumë për
vendimmarje të suksesshme në biznes

10. Konceptimi i etikës së biznesit
• "Etika e biznesit paraqet rregulla, standarde,
kode, apo parime të cilat ofrojnë udhëzime për
sjellje moralisht të drejta dhe të vërteta në situata
të caktuara." (Lewis)
• "Etika e biznesit është studimi i situatës së
biznesit, aktiviteteve dhe vendimeve ku janë
trajtuar çështjet se çka është e drejtë dhe e
gabuar." (Crane dhe Matten)
• "Etika e biznesit i referohet standardeve dhe
normave të qarta që ndihmojnë punonjësit për të
dalluar sjelljen e drejtën nga ajo e gabuar në
punë." (Qendra Burimore e Etikës)

11. • "Etika e Biznesit është një studim i standardeve
morale dhe se si ato zbatohen në sistemet dhe
organizatat me të cilat shoqëritë moderne
prodhojnë dhe shpërndajnë mallra dhe shërbime,
dhe për njerëzit të cilët punojnë në këto
organizata. Etika e biznesit, me fjalë të tjera,
është një formë e etikës së aplikuar. Kjo përfshin
jo vetëm analizën e normave morale dhe vlerave
morale, por edhe përpjekjet për të aplikuar
konkluzionet e kësaj analize në institucione,
teknologji, transaksione, aktivitete, dhe veprimet
që ne i quajmë biznes. "(Manuel Velasquez)

12. Etika e biznesit…
• Te drejtat dhe gabimet morale bazuar ne
zbatimin e standardeve morale ne politikat,
institucionet dhe sjelljet e biznesit.
• E.B. ekzaminon rregullat dhe parimet etike
brenda biznesit te caktuar

13. Etika…
• “Parimet qe drejtojne sjelljen e individit ose
grupit te caktuar te individeve”
– Etika personale-
– Etika profesionale-
– Etika e kontabilistit, etika e mjekut, etj.

14. Etika e biznesit dhe historia e zhvillimit të saj
• Gjatë viteve 1960 Korporatat në SHBA
• Më 1970, etika e biznesit u zhvillua si disiplinë
akademike me përgjegjësi:

15. Institucionet europiane
• Më 1987 u themelua Rrjeti Europian i Etikës së
Biznesit.
• Më 1994 u themelua Instituti Europian i Etikës
së Biznesit
• Rrjeti Europian i Ndërmarrjeve Sociale
• Rrjeti Europian i Biznesit për Kohezion Social

16. Qasja europiane
• Sipas profesorit Henk Van Luijk nga
Universiteti i Nyenrodë, Holandë, historia e
Etikës në Europë karakterizohet nga:
1. Një e kaluar modeste…
2. Një …
3. Një …

17. Marrëdhënia e biznesit dhe etikës
Reflekton raportin në mes:
Korporata zhvillimi i biznesit dhe kritika etike:
• Ndarja e pronësisë nga ….
• ….

18. Pergjegjesia shoqerore eshte…
• Ideologji ose teori etike qe nenkupton se nje
entitet, qofte individ ose organizate, ka per
obligim te veproje ne dobi te shoqerise.
• Pergjegjesia :
– Pasive- duke shmangur aktet ose veprimet e
demshme ndaj shoqerise
– Aktive- duke vepruar me aktivitete te saj/tij ne
menyre te drejtperdrejte per te avancuar qellimet e
ndermarrjes

19. Disa shembuj…( mbulimi I demeve
vs. ndihmes)
• British Petroleum- ndotjet vs. sponsorimet
• British American Tobacco – mbeshtetje per mbrojtjen nga AIDS
• Shell - ( Flower Valley- Afrike e Jugut) edukimi I femijeve dhe
trajnimi I te rriturve
• Mc Donalds- ushqim I shpejt, trashja, semundjet e zemres vs,
sponzorimeve dhe donacioneve
• General Motors- ndotja e lumit Hudson
• Po ne Kosove- KEK, Sharrcem, Trepca, Ferronikeli (filterat)

20. Ju faleminderit për Vëmendje!
I besueshëm
produktive
I suksesshëm
Etike
E përgjegjshme
Objektive
Frumëzuese
I besueshëm

21. Kapitulli 2
ETIKA DHE ARSYETIMI MORAL
Dr.Sc. Ejup FEJZA

22. Gjykimet normative
• Gjykimet normative, janë …
• Gjykimet normative, shprehin ….
Shembuj:
– Zyra e juaj është mobiluar mirë;
– Këto pasqyra financiare prezantojnë vlera të
gabuara;
– Fiksimi i çmimeve nuk është i drejtë;
– Mona Liza është një pikturë e bukur, etj.

23. • Gjykimet jo-normative, nuk shprehin …
Shembuj:
– Zyra e juaj është e pajisur me karrike, tavolina dhe
kompjuterë;
– Shifrat e juaja nuk janë të njëjta me shifrat që
zotërojnë auditorei i brendshëm.
– Mona Liza është vepër e një piktori italian;
– Konsumatorët janë të mendimit se fiksimi i
çmimeve është i padrejtë.

24. 2.1.2 Gjykimet morale
• Etika studion vetëm ato gjykime normative që kanë lidhje me atë çka
moralisht është e drejtë ose e gabuar, e mirë ose e keqe.
Në standardet morale përfshihen:
a) Normat morale të veçanta; dhe
b) Parimet morale të përgjithshme.

25. Disa nga parimet morale janë:
a) Parimet e të drejtave,
b) Parimet e drejtësisë,
c) Parimet e dobisë,
Kur duhet të themi se një vendim i marrë përfshinë çështje të
etikës?
2.1.2 Gjykimet morale (vazhdim)

26. Ku dallojnë standardet morale nga kategoritë tjera të standardeve?
• Së pari –
• Së dyti-
• Së treti -
2.1.3 Standardet morale

27. • Së katërti
• Së pesti
2.1.3 Standardet morale (vazhdim)

28. • Shoqëria përcakton dhe vendos parimet e përgjithshme etike dhe
normat përkatëse morale.
• Sistemi i standardeve morale ju shërben dy funksioneve si më të
rendësishmet:
1) Përcaktimin e situatave
2) Dhënia e justifikimeve
2.2 Lidhjet Midis Standardeve Morale dhe
Shoqërisë

29. • Aristoteli – ka argumentuar se aftësitë tona morale të cilat ai i quan
virtyte ose zakone të mira morale, zhvillohen vetëm përmes trajnimit
dhe përsëritjes.
• Etika bashkëkohore më shumë vëmendje i kushton … – se sa …
2.3 Arsyetimi Moral
2.3.1 Zhvillimet morale dhe virtyti

30. Faza 2: Interesi personal, shpërblimet.
Mënyra e drejtë e sjelljes është
ajo që shpërblehet.
2.3.2 Gjashtë fazat e zhvillimi të aftësisë njerëzore për
të trajtuar dilemat etike sipas Kohlberg-ut
Niveli 1:
Morali para-
Konvenciaonal
E drejta/gabuara
vendosen nga
ndëshkimet apo
shpërblimet.
Faza 1: Ndëshkimi/bindja. Çfarëdo që
çon drejt ndëshkimit është e
gabuar.
Niveli 2:
Morali
Konvenciaonal
Pikëpamjet e të
tjerëve kanë
rëndësi. Shmangja
nga fajësimi, rënia
në sy për të mirë.
Faza 3: Orientimi nga harmonia
ndërpersonale, qëllimet e mira.
Sjellja në përputhshmëri me “sjelljet e
mira”.
Faza 4: Orinetimi nga rregulli dhe ligji.
Fokusimi drejt ruajtes së rendit
shoqëror dhe respektimit të ligjit.
Niveli 3:
Morali pas-
Konvenciaonal
Nocion abstrakt i
drejtësisë.
Faza 5: Të drejtat individuale. Mos bindja ndaj
rregullave dhe ligjeve që bien ndesh
me personalitetin e individid.
Faza 6: Parimet universale. Gjatë një vendimi
moral merr në konsiderat pikëpamjet
dhe ndikimin tek individët e tjerë.

31. • Arsyetimi moral apo arsyetimi etik kanë të bëjnë me gjykimin e
sjelljeve të njerëzve, institucioneve apo politikave.
Arsyetimi moral përfshinë:
2.3.3 Skema e arsyetimit moral
Standardet
Morale
Informacioni
Faktik
Gjykimet
Morale

32. Kriteret që duhet përdoreshin për të bërë një arsyetim
moral:
a) Arsyetimi duhet të jetë …..
b) Evidenca faktike duhet të jetë e …
c) Standardet morale që përdoren për arsyetimin moral
duhet të jenë të ….
2.3.3 Skema e arsyetimit moral (vazhdim)

33. • .
Një person është moralisht përgjegjës vetëm për ato veprime:
1) Për të cilat ka pasur …
2) Për të cilat ka pasur … nuk ka vepruar …
2.3.4 Përgjegjësia morale

34. Faktorët lehtësues të përgjegjësisë morale përfshijnë:
a) Rrethanat që e bëjnë që një person të jetë i paqartë, por jo
tërësisht i pasigurt për atë që ai po bën.
b) Rrethanat që e bëjnë të vështirë por jo të pamundur që një person
të shmangë atë që po bën.
c) Rrethanat që minimizojnë por që nuk e menjanojnë plotësisht
përfshirjen e personit në një veprim të caktuar (shkallën në të cilën
personi ka kontribuar në shkaktimin e dëmit).
d) Serioziteti apo rëndësia e gabimit.
2.3.4 Përgjegjësia morale (vazhdim)

35. • Etika e biznesit është disiplinë normative e cila merret me
ekzaminimin e veprimtarive të entiteteve binzesore, së pari duke
përkrahur standardet morale e më pas duke i zbatuar ato.
• Institucionet ekonomike janë themeluar për dy arsye kryesore:
1) Prodhimin e mallrave dhe shërbimeve;
2) Shpërndarjen e të mirave materiale.
• Nga studimi i Raymond Baumhart mbi atë se çfarë menaxherët e
konceptojnë termin etikë, rezulton që:
a) 50% e tyre me termin etik nënkuptojnë atë që ndjejnë që është
e drejtë,
b) 25% e ndërlidhin me terma religjioz,
c) 18% mendojnë që etika është mënyrë e të vepruarit në pajtim
me rregullin e artë.
2.4 Etika e Biznesit
2.4.1 Përkufizimi mbi etikën e biznesit dhe roli i institucioneve ekonomike

36. Disa nga fushat që trajtohen nga etika e biznesit janë:
a) Keqdrejtimi apo çorientimi menaxherial
b) Konfuzionet morale
• Çorientimi menaxherial trajton në thellësi: ….
• Konfuzionet morale ….
2.4.2 Objekti i etikës së biznesit dhe fushat
kryesore të saj

37. Çka përfaqëson etika e biznesit sot?
• Disiplinën apo mënyrën e menaxhimit
bashkëkohor për përgjegjësi:
– Sociale (varfëria, krimi, mbrojtja e mjedisit, etj.)
– ….
– … dhe
– …..
• Menaxhim me një imazh pozitiv ndaj publikut:
• Konsideratë për ….
• …
• ….

38. Vendimet etike në biznes përfshijnë:
a) Trajtimin e të punësuarve
b) Përcaktimin e çmimeve të produkteve apo shërbimeve
c) Mbrojta e mjedisit
d) Përgjegjësitë sociale, etj.
2.4.2 Objekti i etikës së biznesit dhe fushat
kryesore të saj (vazhdim)

39. Domosdoshmëria për sjellje etike
• Sjelljet joetike: dëmtojnë individin si dhe grupin e
ndikuar nga ajo praktikë. Humb kredibilitetin,
besimin. Dështon biznesi.
• Sjellja etike: rrit kredibilitetin e individit dhe
organizatës. Besim dhe sinqeritet reciprok.
• Sjellja etike, paraqet model për individin dhe të
tjerët.
– Vartësit e juaj do të jenë më të angazhuar dhe më të
motivuar për të manifestuar sjellje etike.
– Nëse ju si menaxher silleni në mënyrë joetike dhe
nëse edhe nga kjo mënyrë krijoni përfitime
afatshkurta, ju do të nxisni edhe të tjerët për të bërë
të njëjtën gjë.

40. Pasojat nga gabimet etike
• Përfundimin e shpejtë të karrierës
profesionale……
• Sjellja etike në vetvete bart vlerë, sepse….

41. Analiza ekonomike –
Analiza ligjore –
Analiza filozofike –
2.4.3 Pikëpamjet kryesore për etikën e biznesit
dhe dilemat etike

42. Pikëpamja religjioze –.
Pikëpamja e dobishmërisë –
Pikëpamja universale -
Pikëpamjet humaniste –
2.4.3 Pikëpamjet kryesore për etikën e biznesit
dhe dilemat etike (vazhdim)

43. Pikëpamja politiko-kulturore –
Pikëpamja dialoguese -
Pikëpamja situacionale –
2.4.3 Pikëpamjet kryesore për etikën e biznesit
dhe dilemat etike (vazhdim)

44. .
2.4.3 Pikëpamjet etike
Pikëpamjet etike qëndrojnë mbi një sistem vlerash të cilat
vijnë nga disa burime:
- familja, institucionet shkollore dhe fetare
- përvoja (trainimet, sukseset, pakënaqësitë, etj.)
- media (tv, radio, gazetat, revistat, spotet, etj.)
- rolet profesionale dhe modelet, politika e organizimit të
biznesit, si dhe
- Kodet tona profesionale të etikës (të zhvilluara përmes
përvojës në konflikete dhe presione të ndryshme)

45. .
2.4.3 Prirjet e shoqërive të industrializuara
Prirja për të ndryshuar:
- nga arritja tek vetëaktualizimi;
- nga vetëkontrolli tek vetëshpallja;
- nga pavarësia tek ndërvarësia; dhe
- durimi i njerëzimit tek ftesa për pakënaqësi dhe gëzim.

46. Parimet kryesore etike në biznes

47. Kapitulli 3
PARIMET KRYESORE ETIKE NË
BIZNES
Dr.Sc. Ejup FEJZA

48. Parimi i dobishmërise
• Analiza krahasuese midis kostove dhe
përfitimeve sociale
Çka është përfitim e çka kosto?
Përfitimi- (kënaqesi, shëndet, njohuri, lumturi)
Kosto – (dhimbje, sëmundje, palumturi, vdekje,
etj.)
Përgjegjësia sociale- perfitime neto më të

49. Dobishmëria tradicionale dhe
keqkuptimet
Jeremy Bentham- > mënyra më e drejtë e
kryerjes së një veprimi, zgjedhja e politikës që
prodhon shumën më të madhe te dobise”
Shuma totale e dobisë së prodhuar nga një
veprim është më e madhe se sa shuma totale
e dobisë nga një veprim tjetër që do të ishte
kryer në vend të tij.

50. Keqkuptimet
• Veprimi I drejtë në një rast të caktuar nuk
mund të jep më shumë dobi sesa një veprim
tjetër i mundshëm për individin. Veprim I
drejtë vetëm nëse sigurohet dobi për të gjithë
individët.
• Veprimi nganjëherë nuk është I drejtë nëse
përfitimet i tejkalojnë kostot. Dobishmëria
pretendon që përfitimet nga një veprim të
jenë më të mëdha se përfitimet nga
alternativat tjera.

51. Fushat kryesore ku përdoret parimi i dobishmërisë
• Për përzgjedhjen e politikave qeveritare dhe të mirave
publike.
• Gjatë përzgjedhjes së projekteve me karakter publik:
– Të pranohen ato projekte, të cilat jo vetëm japin përfitime më të
mëdha për anëtarët e shoqësisë por edhe do të kryehen me
kosto më të ulët.
• Për të përcaktuar veprimet të cilat moralisht janë:
– Të gabuara (gënjeshtra, mashtrimi)
– Të drejta (e vërteta, besimi, mbajtja e premtimit)
• Gënjeshtra është moralisht e gabuar për shkak të kostove
që ajo shkakton në mirëqenjen e njerëzve.
• E vërteta është moralisht e drejtë, sepse rrit bashkëpunimin
dhe besimin midis njerëzve, duke ndikuar edhe në rritjen e
mirqenjes së tyre.

52. Avantazhet dhe disavantazhet e
dobishmërisë
• Disavantazhet
– Vështirësia në matjen e dobisë(punësimi I një apl.)
– Disa nga përfitimet dhe kostot e një veprimi të
kryer duken të pamundura për t’u
vlerësuar(shëndeti, jeta, paisja e aspirimit për 5
vjet- përfitimi vs kostoja)
– Përfitimi dhe kostoja nuk mund të parashikohen
në mënyrë të besueshme.
– Paqartësia në llogaritjen e asaj që quhet përfitim
dhe asaj që është kosto( çështjet sociale)

53. Avantazhet
– Të mirat e brendshme dhe të mirat instrumentale
• Dallimi në mes të nevojës dhe dëshirës
• Përdorimi I ekuivalentëve monetarë

54. Të drejtat- konceptet bazë
Parimi i të drejtës
• Veprimet moralisht të drejta
• E drejta e punës(“lufta” menaxher- sindikata)
• Deklarata universale për të drejtat e njeriut-
KB ’48
– E drejta e pronës private
– E drejta për punë
– E drejta e shpërblimit

55. Përkufizimi, kategorizimi dhe veçoritë e të
drejtave
• E drejta: dhënja e mundësisë apo lejimi I një
individi për të kryer një veprim të caktuar –
kjo buron nga sistemi legjislativ I një vendi.
• E drejta negative – mosndërhyrja e anëtarëve
të shoqërisë në veprimtarinë e individit që e
gëzon një të drejtë.
• E drejta pozitive – ndërhyrja në të drejtën e
tjetrit me pozitivitet( të ardhurat e ulëta të
individit vs ndihma sociale)

56. Të drejtat dhe detyrimet kontraktuale
• Shpesh quhen të drejta speciale ose detyrime
speciale
• Nënkuptojnë të drejta të kufizuara dhe
detyrime korrelative të cilat lindin kur një
individ hyn në marrëveshje me një
individ/organizatë tjetër.
– Rregullat etike që drejtojnë kontratat
 Palët kontraktuese duhet të njohin natyrën e

57. Parimi i drejtësisë dhe paanshmërisë
• Drejtësia në shpërndarje
Shpërndarja e të ardhurave dhe përfitimeve
Administrimi I rregullave dhe ligjeve
Kooperimi apo konkurenca midis anëtarëve me
njëri-tjetrin
Ndëshkimi I anëtarëve të grupit për gabimet e
bëra dhe konpenzimi I anëtarëve për gabimet e
kryera ndaj tyre

58. Drejtësia si barazi- egalitarizmi
• “ Çdo individi t’i jepet e njejta pjesë e të
ardhurave apo çdo individ duhet të paguaj të
njejtin detyrim si të tjerët .
• Qeniet njerëzore janë të barabarta – çdo
individ duhet të ketë pretendim të njejtë me
të tjerët ndaj të mirave të shoqërisë.
• Standardi minimal I jetesës .

59. Drejtësia e barazuar në kontribut- drejtësia
kapitaliste
• Supozimi – përfitimi dhe të mirat e shoqërisë
shpërndahen në përputhje me kontributin
që jep secili në shoqëri.
Vështirësitë në matjen e kontributit :
• Përpjekja më e madhe, fitimi më i madh
• Produktiviteti më i madh, fitimi më i madh

60. Drejtësia e bazuar në nevoja dhe aftësi -
socializmi
• Parimi socialist – puna shpërndahet në
përputhje me aftësi të njerëzve ndërsa të
ardhurat sipas nevojës.
• Parimi bazohet :
– Së pari njerëzit realizojnë potencialin e tyre
nëpërmjet ushtrimit të aftësive në punë
– Së dyti përfitimet e gjeneruara nga puna duhet
përdorë në nxitjen e lumturisë dhe mirëqenies së
shoqërisë.

61. Drejtësia ndëshkuese
• Fajësimi apo ndëshkimi I individëve që kryejnë
gabime në mënyrë të vullnetshme( injoranca
apo paaftësia).

62. Drejtësia kompensuese
• Kompensimi I një individi që ka pësuar një
humbje si pasojë e veprimeve të gabuara të
kryera nga dikush tjetër

63. Shihemi javën tjetër…

64. Kapitulli 4
TREGU DHE ETIKA
Dr.Sc. Ejup FEJZA

65. Përmbajtja
4.1. Modeli i tregut me konkurencë të përkryer
4.1.1 Moraliteti i tregjeve të konkurencës së përkryer
4.2 Modeli i tregut me konkurencë monopol
3.2.1 Konkurenca Monopol. Drejtësia, Dobia dhe të Drejtat
4.3 Modeli i tregut me konkurencë oligolop
4.3.1 Marrëveshjet e hapura (eksplicite)
4.3.2 Marrëveshjet e heshtura dhe përdorimi i rryshfetit
4.4 Tregu dhe korrupsioni

66. Zhvillimi etik i tregjeve
Mungesa e konkurencës së lirë shpie në:
• Padrejtësi,
• Përkeqësim të dobisë sociale, dhe
• Kufizim të lirisë së zgjedhjes individuale

67. Si mund të ndodh jokonkurrenca?
Atëherë kur bizneset bashkohen me njëri tjetrin
duke krijuar një fuqi për fiksimin e çmimeve.
Kështu eleminohet konkurrenca përmes një
forme të padrejtë, duke krijuar fitime
monopoli në kurriz të konsumatorëve.
Për të penguar këtë praktikë shumë vende, me
qëllim të funksionimit të konkurencës së lirë,
me ligj synojnë mbrojtjen e konkurencës.

68. • LIGJI Nr. 03/L-229 PËR MBROJTJEN E KONKURRENCËS
Marrëveshjet e ndaluara
1. Ndalohen të gjitha marrëveshjet ndërmjet dy ose më shumë
ndërmarrjeve të pavarura, vendimet e marrura ne mes te shoqatave të
ndërrmarjeve dhe praktikat e bashkrenduara të cilat kanë për qëllim
ose mund të ndikojnë në mënyrë të dukshme në çrregullimin e
konkurrencës tregtare në tregun relevant veçanërisht marrëveshjet që:
1.1. caktojnë, në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë, çmimet e
blerjes ose të shitjes, apo çdo kusht tjetër tregtimi;
1.2. kufizojnë ose kontrollojnë prodhimin, tregjet, zhvillimin teknik ose
investimet;
1.3. ndajnë tregjet ose burimet e furnizimit;
1.4. zbatojnë kushte të ndryshme për transanksione të njëjta me
ndërmarrje të tjera tregtare, duke i vendosur ato në gjendje të
pafavorshme konkurruese;
1.5. kushtëzojnë lidhjen e kontratave me pranimin nga palët e tjera
kontraktuese të detyrimeve shtesë që për nga natyra ose nga përdorimi
i tyre tregtar, nuk kanë lidhje me objektin e këtyre kontratave

70. Në R.e Kosovës a i kemi këto ligje dhe
cilat institucione funksionojnë?
Ligji Nr. 2004/34 KUNDËR KORRUPCIONIT
Ligji nr. 03/L-159 PËR AGJENCINË KUNDËR
KORRUPSIONIT
1.1. Agjencia-Agjencia kundër Korrupsionit.
1.2. Komisioni-Komisioni Parlamentar
Mbikëqyrës.

71. Çka paraqet konkurrenca?
Është rivalitet midis dy e më shumë bizneseve,
që konkurojnë me njëri tjetrin për të zotëruar
apo krijuar epërsi në treg si në aktivitete
ekonomike, financiare, pozicione tregu,
partnerëve, furnitorëve, pajisje, personel,
teknologji, imazh (reputacion), etj.

72. Modeli i tregut me konkurencë të përkryer
• Ky lloj tregu bazohet mbi shtatë tipare:

73. Tiparet e tregut me konkurencë të përkryer
1. Treg ku veprojnë shumë blerës dhe shitës, dhe asnjëri nuk
zotëron pjesë tmë shumë se të tjerët;
2. Të gjithë blerësit dhe shitësit hyjnë e dalin lirisht në treg;
3. Shitësit dhe blerësit kanë informacione të plota për
çmimet, sasitë dhe cilësinë e mallrave dhe shërbimeve që
janë shitur dhe blerë;
4. Mallrat dhe shërbimet që shiten në treg, janë të njëjtë
pavarësisht se tek cili shitës blehen;
5. Kostot dhe përfitimet vendosen në treg dhe jo nga faktorë
tjerë të jashtëm;
6. Shitësit dhe blerësit synojnë të maksimalizojnë fitimin;
dhe
7. Institucionet qeveritare nuk rregullojnë çmimet, sasinë
ose cilësinë e mallrave dhe shërbimeve që tregtohen në
treg.

74. Kushtet për funksionimin e tregut me
konkurencë të përkryer
1. Sistem të pronës private
2. Sistem kontratash
3. Sistem prodhimi

75. Moraliteti i tregjeve të konkurencës së
përkryer
Të nxiturit e forcave që i drejtojnë blerësit dhe
shitësit kah “pika e ekuilibrit” është trgeu i cili
krijoj vlera morale:
1. Shkëmbimi i mallrave dhe shërbimeve në
mënyrë të drejtë nga blerësi dhe shitësi;
2. Caktimi i sasisë, përdorimit dhe shpërmdarrjes
së mallrave në mënyrë efikase duke maksimizuar
dobinë e blerësit dhe shitësit; dhe
3. Respektimi i të drejtave të blerësve dhe shitësve
për plotësimin e kërkesave të tyre.

76. 76
Tepricë malli
Humbja
Fitimi
Mungesë malli
Lakorja e kërkesës dhe ofertës për një mall në
konkurencën e përkryer

77. Modeli i tregut me konkurencë monopol
Për dallim nga tregu i konkurencës së përkryer,
tregun e konkurencës monopol e karakterizon:
• Ekziston një shitës i vetëm që e zotëron atë
treg;
• Vendos pengesa të ndryshme për hyrje dhe
për të dalë nga tregu.
– Ligji i patentave
– Licencat
– BJT
• .

78. Konkurenca monopol, drejtësia, dobia dhe të
drejtat
Tregu monopol i mundëson shitësit çmime të
cilat janë të padrejta, dhe për rrjedhojë edhe
fitimi i tyre është i padrejtë.
Shpërndarrja e të mirave është joefikase sepse:
• Tregu monopol lejon që shitësi …
• Tregu monopol lejon që shitësi burimet e tij t`i
kufizojë …
• Tregu monopol lejon që shitësi të vendosë
çmime …

79. Modeli i tregut me konkurencë oligopol
• Tregjet oligopol prezantojnë dy ekstreme:
– Konkurencën e përkryer dhe
– Monopolin

80. Marrëveshjet e hapura (eksplicite)
• Marrëveshjet eksplicite janë veçori e tregut oligopol
për përcaktimin e çmimeve, me qëllim të kufizimit të
konkurrencës.
• Këto marrëveshje mundësojnë fiksimin e çmimeve në
një nivel më të lartë se sa sikur të vepronte
konkurrenca e lirë.

81. Tregu dhe korrupsioni
Korrupsioni- përdorimi dhe shfrytëzimi i
pushtetit publik për përfitime private të
padrejta.
C=M+D-A
C- Niveli I korrupsionit
M- Pozita monopol
D- Shkalla e liri-veprimit të zyrtarëve publik
A- Përgjegjshmëria(Llogaridhënja)

82. Disa nga format e korrupsionit
• ….

83. Fundi i kapitulli të 4
Ju faleminderit për vëmendje!

84. ETIKA E PRODHIMIT PËR
KONSUM DHE REKLAMA
Dr.Sc. Ejup FEJZA
Kapitulli 5

85. Tregu dhe mbrojtja e konsumatorëve
• Dëmtimi I konsumatorëve nga përdorimi I
produktit
• Dëmtimi nga garancionet, servisimet etj.
• Ligji për mbrojtjen e konsumatorëve :
INFORMIMI DHE
EDUKIMI
SIGURI
PËR
PRODUKTET
PËRZGJEDHJE
PËR
PRODUKTET
DËGJIMI
I
KONSUMATORIT
MJEDIS
I
MBROJTUR

86. Përmbushja e nevojave të individëve
• Përmbushja e nevoja dhe konsumi i mallrave
dhe shërbimeve të ndryshme.
– Dëmtimi i konsumatorëve nga përdorimi i
produkteve jocilësore dhe të dëmshme
• Barnat pa afat
• Produktet ushqimore
• Praktikat mashtruese

87. Praktikat mashtruese me garancione
• Keni blerë automjetin me garancion 5 vjet ose
150.000km
• Pas dy vitesh kemi dëmtimin e motorit.
• Blerësi kërkon riparimin e motorit nga shitësi
• Shitësi konstaton se bllokimi i motorit ka
ndodhë sepse ftohësi e ka dëmtuar.
• Ftohësi ka garancion vetëm një vit!
• Automjeti është servisuar nga servisi
joprofesional!
Po reklamimi!

88. Tregjet dhe mbrojtja e konsumatorëve
• Tregjet e lira (konkuruese) a janë mbrojtës të
plotë të konsumatorëve për produktet që
konsumojnë, apo materialin që përdorin për
veshje, ndërtim, pajisje, lodra, etj?
• Konsumatori është “sovrani”
• Sipas tregjeve të konkurencës së përkryer:

89. Tregjet dhe mbrojtja e konsumatorëve
• Mbrojtja e konsumatorit përmes tregut,
nënkuptohet se: siguria e konsumatorit shihet
si …,
• Nëse konsumatorët duan që produktet dhe
shërbimet të jenë më të sigurat, atëherë ata
këtë preferencë duhet ta tregojnë në treg duke:

90. Shembull: pajisjet me cilësi të ndryshme dhe
çmime të ndryshme.
• Pajisja e parë nuk mund të punojë pandërprerë
më shumë se 60min
• Pajisja e dytë mund të punojë 24 orë në ditë
pandërprerë.
• Në treg varësisht nga vullneti apo fuqia
blerëse ka dy grupe blerësish: blerës për
pajisje të lira dhe për pajisje të sigurta (me
çmim më të lartë).
• Përmes rregullave qeveritare mund të
detyrohen të gjithë prodhuesit të prodhojnë
vetëm pajisje të sigurta;
• Atëherë konsumatori që nuk preferon të
paguaj 3 herë më shumë do të jetë i pakënaqur
nga oferta në treg.
– Kjo kategori detyrohet të blej pajsjen dhe të
anash pa plotësuar ndonjë kërkesë plotësuese.
– Burimet e tyre përdoren në mënyrë jo të drejtë
apo me dobi të kufizuar.
Tregjet dhe mbrojtja e konsumatorëve
100€ 400€
Për cilën pajisje
do të
përcaktoheshit
ju në rrethana
që ia përcaktoni
vetvetes?

91. Kritikat ndaj modelit të tregut të lirë;
Tregjet e lira mund të japin garanci nëse:
1. Ekzistojnë shumë blerës dhe shitës
2. Secili mund të hyjë e dalë lirshëm nga tregu
3. Blerësit dhe shitësit zotërojnë informacion të plotë
4. Të gjithë mallrat në treg janë plotësisht të ngjashëm
5. Nuk ka kosto të jashtme
6. Të gjithë shitësit dhe blerësit janë maksimalizues racionalë
të dobisë
7. Tregu është i parregulluar
Tregjet dhe mbrojtja e konsumatorëve
3
dhe
6
Produktet po bëhen gjithnjë e më të sofistikuara dhe
vështirë të kuptueshme nga konsumatorët.
Prodhuesit nuk japin informacione për sigurinë e
produktetv të tyre, apo për defektet.

92. Kritikat ndaj modelit të tregut të lirë:
Nëse një konsumator nuk ka mundësi vetë të marë informacion,
për të përcaktuar se cila nga markat konkuruese jep siguri më
të madhe për një kosto të caktuar,
- mbledhja e informacioneve kushton
Sindikata e konsumatorëve duke marë dhe shitë informacione për
produktet, ajo bën një lloj biznesi.
Mekanizmat e tregut krijojnë një lloj tregu për informacione që i
duhet konsumatorit.
Tregjet dhe mbrojtja e konsumatorëve
markat konkurueseMekanizmat që e krijojnë informacionin nuk mund të
mbulojnë koston e informacioneve që ato grumbullojnë
nëpërmjet shitjes së tij tek konsumatorët.
-Informacionin të cilin e paguan individi, lehtë mund të
kalojë tek të tjerët të cilët nuk paguajnë për të.
- konsumatorët shpesh nuk janë të gatshëm të paguajnë
për informacionin pasi nuk e dijnë sa vlenë ai realisht.

93. :
1. Teoria apo pikëpamja e kontratës;
2. Teoria ose pikëpamja e kujdesit të duhur; dhe
3. Teoria ose pikëpamja e kostove sociale.
Tregjet dhe mbrojtja e konsumatorëve

94. Pikëpamjet e kontratës për detyrimet e biznesit ndaj
konsumatorëve
• Marrëdhënia në mes biznesit dhe klientëve në esencë
konsiderohet një marrëdhënie kontraktuale e lidhur mbi bazën
e detyrimeve morale.

95. Pikëpamjet e kontratës për detyrimet e biznesit ndaj
konsumatorëve
• John Rawls, një sistem i përforcuar i rregullave sociale, i cili
kërkon që palët të përmbushin atë çka ata kontraktojnë, i pajis
ata me sigurinë ……..
• Vetëm mbi bazë të kësaj sigurie palët hyjnë në marrëdhënie
kontraktuale dhe kontratën e kosniderojnë institucionmeve
morale.
• Marrëveshja kontraktuale kushtëzohet nga disa kufizime:

96. Pikëpamjet e kontratës për detyrimet e biznesit ndaj
konsumatorëve
Detyrimet morale të kontraktorëve:

97. Detyrimi për të respektuar
• Sipas teorisë së kontratës, detyrimi kryesor
moral që biznesi ju detyrohet klientëve të vet,
është detyrimi që …
• .

98. Detyrimi për të respektuar
• Pohimet e shitësit në lidhje me një produkt
duhet të kenë për bazë:
– Besueshmërinë
– Jetën e shërbimit
– Shfrytëzueshmërinë, dhe
– Sigurinë

99. Detyrimi për të dhënë informacion
• Shitësi, për të lidhë një kontratë ka detyrim që
konsumatorit t`i japë informacion lidhur me
produktin që ai blen dhe me kushtet apo termat e
shitjes.

100. Detyrimi për të dhënë
informacione
• Liria varet nga njohuria
• Sa më shumë të dijë blerësi për produktet që
gjenden në treg, dhe sa më shumë krahasime të
bëjë ai, aq më shumë
– mund të thuhet se marrëveshja që bënë blerësi
është vullnetare.
• Vullneti i blerësit qëndron tek njohuritë e
fituara përmes informacionit që i ofron shitësi.

101. Detyrimi për të mos shtrembëruar
• Shtrembërimi pamundëson lirinë e zgjedhjes.
• Meqenëse zgjedhja e lirë është faktor qenësor
për një kontratë detyruese, shtrembërimi i
qëllimshëm është gabim (veprim joetik).
• Shtrembërimi ka për qëllim që me paramendim
të mashtrojë ….

102. Detyrimi për të mos shtërnguar
• Kur një shitës krijon një përparësi nga frika
apo ngarkesa emocionale e blerësit,
– themi se shitësi përdor detyrimin ose influencën e
papërshtatshme për të shtërnguar blerësin.

103. Kritikat ndaj teorisë së kontratës
• Kundërshtimi i parë:

104. Kritikat ndaj teorisë së kontratës
• Kundërshtimi i dytë:

105. Kritikat ndaj teorisë së kontratës
• Kundërshtimi i tretë:.

106. Teoria e kujdesit të duhur
• Teoria e kujdesit të duhur për detyrimet e
prodhuesit ndaj konsumatorëve bazohen në
idenë se konsumatorët dhe shitësit nuk mund
të jenë të barabartë.

107. Tri aspektet kryesore të përgjegjësisë së prodhuesit
• Konstruksioni/Projekti
• Prodhimi
• Informacioni

108. Kritikat e pikëpamjes së kujdesit të duhur
• Vështirësitë me teorinë e kujdesit të duhur
qëndrojnë për faktin se nuk ekziston një
metodë e qartë se kur prodhuesi apo
konsumatori
– ka ushtruar në mënyrë të mjaftueshme kujdesin e
duhur.

109. Etika e reklamës
• Reklama sot paraqet një industri të veçantë
biznesore.
• Në SHBA për një vit shpenzohen më shumë se
100 miliard dollarë.
• Numri i agjencive publicitare është rritur
shumë.
• Kush i paguan këto kosto të mëdha të
reklamava?
• Jeta dhe reklama!

110. Reklama dhe efektet e saj
– Efektet sociale
– Efektet mbi dëshirat
– Efektet në besime

111. JU FALEMINDERIT PËR
VËMENDJE!

112. Diskriminimi i punës dhe
aspektet e tij etike
Dr.Sc. Ejup FEJZA
Kapitulli 6

113. Diskriminimi i punes dhe aspektet
etike të tij
• Kuptimi i diskriminimit
• Format e diskriminimit. Aspektet e qellimshme
dhe institucionale
• Shtrirja e diskriminimit ne pune
• Diskriminimi: te drejtat, dobishmeria dhe
drejtesia
• Praktikat diskriminuese
• Ndermarja e veprimeve korrigjuese

114. • Fjala diskriminim vjen nga latinishtja
diskriminare = të dallosh midis•
• Kuptimi baze i diskriminimit eshte veçimi I
nje objekti nga nje objekt tjeter•, qe perben nje
veprim moralisht neutral, dhe jo
domosdoshmerisht te gabuar.
• Ne përdorimin modern, perdoret per t`iu
referuar nje veprimi te gabuar, me dallim te
paligjshem midis njerezve, qe nuk bazohet ne
meritat individuale, por ne paragjykime e
pikpamje qe jane moralisht te padrejta
Kuptimi i diskriminimit

115. Diskriminim ne punesim
• Te marresh nje vendim apo seri vendimesh te
pafavorshme ose te keqia ndaj nje punonjesi ose
nje grupi punonjesish, qe i perkasin nje
klase/shtrese te caktuar
- duke u nisur nga disa paragjykime moralisht
te pajustifikueshme kundrejt anetareve te nje
shtrese.

116. Diskriminim ne pune perfshin tre elemente baze:
1) eshte nje veprim kunder nje ose disa
punonjesve, qe nuk bazohet tek meritat e
tyre individuale, si aftesia, vjetersia, zotesia,
etj
2) vendimi rrjedh pjeserisht apo teresisht nga
paragjykimet raciale, seksuale, stereotipet
false, ose pikamje te pajustifikuara me te cilat
vleresohen anetaret e klases te ciles i perket
individi.
3)Vendimi apo seria e vendimeve ka nje ndikim
te demshem apo negativ mbi interesat e

117. Per analizimin e formave te ndyshme te
diskriminimit ne pune duhet bere dallimi
midis:
a) shkallës, ne te cilen nje veprim diskriminues
eshte i paramenduar dhe i izoluar (I
painstitucionalizuar)
b) b)shkalles, ne te cilin ai eshte i
paparamenduar (I paqellimshem), dhe I
institucionalizuar.
Format e diskriminimit

118. Rasti parë: nje akt diskriminues mund te jete pjese e sjelljes se
izoluar te nje individi te vetem, I cili diskriminon ne menyre
te qellimshme dhe te vullnetshme, ne baze te paragjykimit
te tij personal.
Rasti dytë: nje akt diskriminues mund te jete pjese e sjelljes
rutine te nje grupi te institucionalizuar, I cili qellimisht dhe
ne menyre te vullnetshme diskriminon per shkak te
pikëpamjeve personale te pjestarëve te saj.
Rasti tretë: nje akt diskriminues mund te jete pjese e nje sjellje
te izoluar (te painstiucionalizuar) te nje individi te vetem, I
cili pa dashje e pa ditur, diskriminon dike, sepse rastesisht ai
adopton stereotipet e shoqerise ku ben pjese.
Rasti katërt: nje akt diskriminues mund et jete pjese e nje
rutine sistematike te nje organizate biznesi ose nje grupi, qe
ne menyre te paqellimshme fut ne praktikat formale te
institucionalizuara, disa praktika diskriminuese.
Format e diskriminimit

119. • Per sa kohe jemi ne dijeni te faktit qe nje
individ ka qene I diskriminuar ne nje rrethane
te caktuar, per aq kohe nuk mund te themi se
kemi diskrimin apo keqtrajtim.
• Ne jeten e perditshme njerezit konkurojne me
njeri- tjetrin, dhe fakti nese pranohen apo jo
varet dhe nga faktore te tjere si psh shansi
• Per te mesuar nese procesi diskriminon ne
menyre sistematike, duhet pare me gjere, se
cfare ndodh te anetaret e grupit.
Sa e lehte eshte te percaktohet nese nje individ
diskriminohet apo jo

120. Duhet te behet dallimi midis ceshtjeve etike qe
lidhen me:
• Ato politika qe kane per qellim te mos lejojne
individet te diskriminojne ne menyre te
qellimshme, dhe
• Politikat e veprimeve pohuese ose pozitive•te
cilat kane per qellim te korigjojne apo te
ndreqin diskriminimin e bere ne te tashmen
dhe ne te kaluaren, nepermjet garantimit te nje
perfaqesimi proporcional te minoriteteve
brenda institucioneve te biznesit.
Per te analizuar diskriminimin

121. • Krahasohen perfitimet mesatare qe
institucioni I jep grupit qe mendohet I
diskriminuar me perfitimet mesatare qe I
jep grupeve te tjera.
• Krahasohet numri i anetareve te grupit te
diskriminuar qe gjendet ne nivelet me te ulta te
institucionit ne raport me grupet e tjera qe
ndodhen ne keto nivele.
• Krahasohet numri I anetareve te grupit ne
pozicionet me te mira apo me te favorshme ne
raport me numrin e anetareve te grupeve te
Shtrirja e diskiminimit ne pune

122. Argumentet qe ngrihen kunder fenomenit te
diskriminimit ne pune lidhen me:
• Dobishmerine: diskriminimi shkel parimin e
dobishmerise pasi çon ne nje perdorim
ineficent te burimeve
• Te drejtat: diskriminimi dhunon te drejtat baze
te njeriut
• Drejtesia: diskriminimi qon ne shperndarje te
padrejte te perfitimeve dhe detyrimeve midis
anetareve te shoqerise.
Diskriminimi:te drejtat, dobishmeria dhe
drejtesia

123. Produktiviteti i shoqerise do te optimizohet nese
punet do t’u jepen per te kryer individeve sipas
kompetences/meritës se tyre.
• Pune te ndryshme kerkojne aftesi, zotesi,
personalitete te ndryshme dhe duhet tu jepen
atyre individeve qe jane me kompetent per nje
veprimtari te caktuar.
• Diskriminimet qe ju behen aplikanteve sipas
races, seksit, besimit sjellin ineficence ne
lidhje me parimin e dobishmerise.
Argumentet qe lidhen me parimin e
dobishmerise

124. • Nese punet duhet te ndahen sipas
kualifikimeve, atehere do te kete avancim te
mireqenies publike. Por nese mireqenia do te
rritej me shume nese bazohej ne faktore te tjere
atehere punesimi nuk do te percaktohej ne
baze te performances dhe do te sillte dobi per
te gjithe.
• Shoqeria si nje e tere mund te perfitoje nga
disa diskriminime si psh gjinore ( njeri anetar
me pune familjare e tjera me ato financiare).
Kudershtimet kryesore

125. Diskriminimi eshte I gabuar pasi ai dhunon te drejtat
morale te individit.
Sipas teorise se Kantit njerezit duhet te trajtohen si
“qellime”•dhe jo si “mjete”•, pra cdo person duhet te
trajtohet si I lire dhe I barabarte me te tjeret.
Parimi I Kantit shkelet ne 2 menyra:
• 1) diskriminimi bazohet ne besimin qe nje grup
shoqeror eshte inferior krahasuar me nje grup tjeter ( te
bardhet dhe me ngjyre, grate dhe burrat)
• 2) diskriminimi I vendos anetaret e nje grupi te
diskriminuar ne nje pozicion socio-ekonomik me te ulet
(grate dhe minoritetet me pak mundesi punesimi dhe
paga me te uleta)
Te drejtat

126. Diskriminimi shihet si dhunim I parimeve te
drejtesise:
• Diskriminimi ju heq pakicave cdo mundesi per
te patur nje post ne nje institucion apo qe te
punoje neper zyra, pra dhunon parimin e
mundesive te barabarta dhe sjell pabarazi
social-ekonomike. Disa here kjo behet ne
menyre arbitrare.
Parimi formal i barazise.
• Diskriminimi ne punesim eshte I gabuar sepse
I diferencon njerezit ne baze te
Drejtesia

127. • Ka arsye te forta per te thene qe diskriminimi
eshte jo-etik dhe kjo shpjegon dhe ndryshimin
gradual ne aktet ligjore dhe rritjen e
ndergjegjesimit per te shmangur disa nga
format e diskriminimit ne punesim te cilat
jane:
• A) praktikat e rekrutimit: organizatat e
biznesit per rekrutimin e punonjesve te rinj,
mbeshteten vetem ne referenca gojore dhe
synojne te rekrutojne vetem ato grupe qe jane
perfaqesues te forces punetore. ( ku punojne
Praktikat diskriminuese

128. • B) Praktikat e shqyrtimeve te hollesishme. Kualifikimet qe
kerkohen per punen jane diskriminuese kur ato nuk kane te bejne me
punen qe do te kryhet. Psh kur nuk eshte I nevojshem arsimi I larte,
ose kur numri eshte I kufizuar, ose kur testet e inteligjences
diskriminojne anetaret qe jane perfaqesuesit e pakices .
• ï•®C) Praktikat promocionale. Promocioni, progresi ne pune dhe
praktikat e transferimit jane diskriminuese kur u japin me teper
mundesi burrave sesa grave dhe grupeve te minoriteteve. Psh
vjetersia ne pune ose rekomandimet subjektive te mbikqyresve kur
ata besojne ne stereotipet raciale apo seksuale.
• ï•®D) Kushtet e punesimit :diferencim ekziston edhe ne rastin e
dhenies se diferencuar te pagave apo te shperblimeve ku personave
qe kryejne te njejten pune nuk u jepen shperblime te njejta
• ï•®E) Pushimet e padrejta nga puna. Pushimi nga puna I nje
punonjesi bazuar ne racen, ne seksin apo ne shkaqe te tjera te
palidhura me performancen eshte nje forme e paster e diskriminimit.

129. • Te gjitha politikat dhe procedurat qe krijojne
mundesi te barabarta jane menyra per te
shmangur diskriminimin dhe per te bere qe
vendimi per punesimin te respektoje
kulifikimin e aftesine.
• ï•®Keto jane politika negative pasi ato synojne
te ndalojne diskriminimin pa marre parasysh
qe per shkak te diskriminimit te ndodhur ne te
kaluaren, grate dhe minoritetet sot jane te
nenperfaqesuar.
• ï•®Keto politika nuk tregojne hapat me natyre
Ndermarja e veprimeve korrigjuese

130. • Shume punedhenes kane hartuar programe te
posacme duke I dhene nje preference
punesimit te grave dhe grupeve te
minoriteteve. Keto jane me teper biznese qe
realizojne kontrata me shtetin.
• ï•®Por duke dashur qe te ndreqin disa demtime
te se kaluares keto lloj programesh cojne ne
demtime te tjera. Pra duke dashur te
rregullojne raportin e punesimit ndodh qe te
demtohen grupe te tjera.

131. Sipas këtij koncepti njerezit kane detyrimin te
kompensojne ata individe apo kategori
individesh te cilat i kane demtuar ne menyre te
qellimshme. Pra kompensimi është nje menyre
e ndreqjes se gabimeve.
• Kritika e parimit te kompensimit per te
korrigjuar diskriminimin, lidhet me ate se kush
do ta beje kompensimin.
• Kompensimi nuk duhet bere nga grupi ku
bejne pjese demtuesit si dhe nuk duhet te
perfitojne te gjithe anetaret e grupit te te
1. Koncepti i drejtesise kompenzuese te diskriminimi

132. • Keto programe jane instrumente morale
legjitime per arritjen e qellimeve morale
legjitime.
• Ka pasur nje lidhje midis varferise dhe races
njerezore.
Kundershtaret e ketyre parimeve thone:
• Keto programe behen diskriminuese sepse ato
I shperndajne perfitimet ne bazen e kritereve te
pavend sic jane raca e seksi, nderkohe qe eshte
nevoja dhe jo raca kriteri per zbatimin e
2. Veprimet pohuese si instrument per te arritur
qellimet sociale

133. JU FALEMINDERIT PËR
VËMENDJE!

134. Dr.Sc. Ejup FEJZA
Kapitulli 7
Etika e shoqërive tregtare (Korporatave)

135. Etika e shoqerive tregtare
• Etika e biznesit dhe korporata
• Mjedisi I biznesit ne Shqiperi dhe organizimi I
shoqerive tregtare
• Korporatat shumekombeshe dhe etika
/Pergjegjesite morale te korporates
• Deformimi I shoqerive shqiptare te biznesit

136. Etika e biznesit dhe korporata
• Per te kuptuar lidhjen dhe rolin qe luajne standartet
morale ne korporate, eshte e domosdoshme qe
fillimisht te analizohet mjedisi shoqeror mbi te cilin
ngrihet e funksionon vete korporata.
• Shoqeria perbehet nga njerezit, te cilet bejne perpjekje
te vazhdueshme per te plotesuar nevojat e tyre. Per
kete ata kane ngritur nje sistem institucionesh nga te
cilat me te rendesishmet jane ato ekonomike qe
synojne :
• Prodhimin e te mirave dhe sherbimeve
• Shperndarjen e te mirave materiale

137. • Forma me e larte e organizimit te biznesit
• Korporatat moderne jane organizma qe ligji I
trajton si persona te perjetshem
• Korporata ka nje identitet ligjor te ndare nga ai
I anetareve te saj
Korporatat

138. • Ne nje korporate moderne marrin pjese:
• Aksioneret, te cilet zoterojne kapital dhe
zoterojne korporaten
• Drejtuesit dhe zyrtaret, qe jane ngarkuar nga
aksioneret per te administuar korporaten
• Punemaresit dhe te punesuarit e tjere, te cilet
zoterojne punen
• Furnitoret, bleresit, te tretet etj

139. • Vecorite e organizimit te korporatave kane
burimin te traditat e ndryshme qe kane
ekzistuar ne vende te ndryshme.
• Per drejtimin koordinimin e punes e kontrollin,
menaxheret adoptojne sisteme formale dhe
percaktojne rregulla
• Korporatat ndeshin probleme me nevojen e
zbatimit te kerkesave e standarteve morale ne
veprimtarine e biznesit

140. • Perderisa korporatat veprojne njesoj si
individet
atehere ato do te jene moralisht pergjegjese per
veprimet e kryera dhe se keto veprime mund
te gjykohen nese jane morale ose jo-morale
• Kritika e ketij kendveshtrimi niset nga fakti qe
ne te vertete ato nuk veprojne ne te njejten
menyre si individet, pasi ato nuk ndjejne as
dhimbje e as kenaqesi dhe se ato nuk bejne as
nje veprim pa rolin e qenieve njerezore
A duhet qe per korporaten te perdoren
terma si detyrim, pergjegjesi etj

141. • Korporatat veprojne nesoj si makinat, dhe ne
kete kuptim duhet tu binden verberisht
rregullave formale qe kane te bejne fare me
parimet morale. Per kete arsye nuk ka kuptim
qe ato te konsiderohen moralisht pergjegjese.
• Kritika ka te beje me faktin qe ndryshe nga
makinat disa anetare, e dine mire se cfare
duhet bere, jane te lire te zgjedhin t’ju binden
rregullave apo dhe t’i ndryshojne ato.
Dy qëndrime:

142. Cili nga dy qendrimet eshte me I miri?
• Ndoshta asnjeri, sepse megjithese korporata
mendon dhe vepron si individ, ajo sigurisht qe
nuk eshte qenie njerezore. Kategorite morale
ju perkasin atyre qe mendojne, arsyetojne etj
• Korporata duhet pare si njesi e udhehequr nga
individet, dhe veprimet e saj varen direkt nga
sjelljet dhe vendimet e individeve, te cilet
duhet te jene dhe mbajtesit kryesore te
pergjegjesive.

143. • Organizatat jane pjese perberese e shoqerise dhe
per kete ato mund te nenkuptohen si nen-sisteme
te sistemit social, ato nuk mund te ekzistojne pa
nenkuptuar miratimin e ketij sistemi.
• Sistemi ligjor I pajis ato dhe me te drejta, pushtet
, privilegje, mbrojtje e perfitime te cilat I perdorin
per te arritur qellimet e tyre.
• Pra meqenese jane pjese e shoqerise, antaret e
saj duhet te veprojne ne pajtim me standartet
morale e etike qe garantojne nje shoqeri te
sigurte , stabel e produktive.
Korporata dhe sistemi social

144. • Periudha 1944-1991
• Periudha pas viteve ‘90
• Tranzicioni
• Periudha pas vitit 2000
Mjedisi I biznesit ne Shqiperi dhe organizimi I
shoqerive tregtare

145. • Ekziston nje lidhje korelative midis nivelit te
kuadrit ligjor e rregullator qe adopton nje
vend I caktuar dhe nivelit te standarteve te
etikes dhe te pergjegjesise morale qe
zbatohen ne ate vend.
• Legjislacioni eshte produkt I interesave, ai
mbat rrezikun qe nje pjese e standarteve
morale dhe te sjelljes te mos mbahen
parasysh dhe veprimi te jete ne pajtim me
rregullin por te bjere ndesh me konceptin e te
Kuadri ligjor e rregullator dhe etika e biznesit

146. • Organizatat ndeshen me oportunitete per te
vepruar ne menyre jo-etike si psh shmangia nga
detyrimet tatimore, mashtrimi I klienteve, trajtimi
I pandershem I punemaresve etj
• Rregullat qeveritare priren te mbrojne nga
arbitrariteti apo aktet demtuese te organizatave
te biznesit, konsumatoret, punonjesit etj
• Roli I legjislacionit eshte I madh pasi ai mbron
konkurencen, investitoret, ne mireqenie publike.
Gjithsesi per shkak te natyres se tyre burokratike
shpesh kane veshtiresuar veprimtarine e biznesit.
Kuadri ligjor

147. Kuadri ligjor rregullator dhe etika e
biznesit në Kosovë
• Ligji i punës
• Ligji për mbrojtjen e ambientit
• Ligji për mbrojtjen e konsumatorit
• Ligji mbi konkurencën
• Ligji për ndërmarrjet dhe shoqëritë tregtare

148. Korporatat shumëkombëshe dhe etika
Korporata shumëkobëshe vepron në shumë
shtete dhe gjendet para dilemave :
• Përfitimi material apo etika e biznesit
varësisht nga vendi ku afarojnë
• Rasti U, L, S

149. • Korporatat shumekombeshe meren me
podhimin, tregtimin dhe sherbimin apo dhe
me operacione administrative ne disa vende
te botes. Ato synojne:
• te jene te medha
• te thithin kapitale, force punetore kudo qe
mund te jene me lire
• synojne te vendosen dhe te tregtojne
produktet e tyre kudo ku ofrohen avantazhe
prodhimi dhe tregje te hapura.
Korporatat shumekombeshe dhe etika

150. • Perdorin aftesite apo avantazhet qe ato kane
per te zhvendosur burimet e tyre nga nje vend
qe eshte me pak mikprites, ligje me pak
kufizuese dhe trajnime te tjera favorizuese.
• Keshtu ju shpetojne kontrolleve sociale
• Ju jep mundesi qe te perballen e te krahasojne
kerkesat qe ekzstojne ne nje vend me kerkesat
qe ekzistojne ne nje vend tjeter
Korporatat shumekombeshe

151. • 1)Nevojave ekonomike e interesave te biznesit
nga njera ane
• 2)Nevojave lokale e interesave te vendit prites
nga ana tjeter.
• Gjithsesi qeverite mund te percaktojne mjete
teper efektive per te kontrolluar
shumekombeshet e t’I lejojne ato te operojne
brenda disa kufijve.
Menaxheret e shumekombesheve konfrontohen
ne dilemen e zgjedhjes:

152. • Pergjegjesia per veprimet e saj shperndahet
midis nje numri te caktuar pjesmaresish qe
bashkepunojne me njeri-tjetrin, nepermjet
operacioneve te ndryshme.
Pergjegjesite morale te korporates

153. • Pikpamja tradicionale eshte se ata qe ne menyre
te drejtperdrejte e me ndergjegje te plote
shkaktojne veprime te gabuara, jane mbajtesit
kryesore te pergjegjesise morale.
• ï•®Edhe kur individit I duhet te bashkepunoje me
te tjere per te shkaktuar nje veprim te gabuar te
korporates nuk ndryshon nga situatat ne te cilat
nje individ ka nevoje per disa rrethana te jashtme
te kryeje nje gabim.
• ï•®Individi eshte plotesisht pergjegjes edhe pse
pergjegjesia mund te ndahet me te tjeret.
Kush eshte moralisht pergjegjes

154. • Veprimet e korporates mund te pershkruhen si
veprime te grupit dhe per pasoje pergjegjes
per veprimet e kryera eshte grupi I korporates
dhe jo individet qe e perbejne grupin.
• ï•®Edhe ligji ja atribuon veprimin e gabuar te
menaxhereve apo inxhiniereve, korporates.
Kritiket e kesaj pikëpamje

155. • Shpesh duke punuar si pjese e nje grupi, edhe
pse mund te mos ju pelqeje ju binden disa
rregullave burokratike.
• ï•®Shpesh mund te jene te shtypur nga
konformteti me rregullat e organizates. Ata
mund te mos jene dakort me keto ,por as nuk
mund ti ndryshojne ato.
• ï•®Gjithsesi faktore te tjere lehtesues jane,
pasiguria , veshtiresia , nderlikimet, paqartesia
etj
Lehtesimet

156. • Punonjesit veprojne ne baze te urdhrave te
eproreve te tyre, te cilat kalojne nga nje nivel I
larte ne nje nivel te ulet.
• ï•®Kush e mban pergjegjesine nese presidenti I
urdheron?
• ï•®Ne cdo rast eshte eprori ai qe mban
pergjegjesine morale edhe pse eshte e
veshtire te mendosh qe ai qe ka kryer gabimin
te shkarkohet nga pergjegjesia sepse âtë e
kane urdheruar
Struktura hierarkike

157. • Nje epror mund te ushtroje mbi vartesin presione te
ndryshme, sidomos me karakter ekonomik, te cilat
mund ta zbusin deri diku pergjegjesine e vartesit.
• ï•®Por kur te dy e dine qe veprojne gabim , atehere te
dy kane pergjegjesi morale.
• ï•®Korporata perkufizohet si nje strukture e ndertuar
per te arritur disa qellime te caktura.
• ï•®Ne nje organizim te tille detyrimi moral I te
punesuarve eshte te punojne per te arritur qellimet e
firmes per te arritur qellimet e firmes dhe jo te
devijosh
Struktura hierarkike

159. Dr.Sc. Ejup FEJZA
Kapitulli 8

160. Hartimi i programeve te menaxhimit
etik
• Per realizim te nje menaxhimi etike O harton
programe menaxhimi- varesisht nga O edhe
programet
• Ne qender te programit- menaxhimi I vlerave
konkurruese- secili individ vlera te vecanta

161. Perfitimet nga programi I menaxhimit
• Përcaktimi I struktures se pershtatshme dhe
roleve te duhura që nevojiten per te menaxh
ne men etike
• Programimi dhe vlerësimi I vazhd I kerkeses
se etikes
• Percaktimi I vlerave dhe sjelljeve per nje
menaxh me te mire te O
• Bashkerednimi I aktiviteteve per sjellje me te
mire org dhe vlera te O

162. Vleresimi I menaxhimit etik si proces
Etika ne vetvete eshte çeshtje e vlerave dhe e
sjelljeve qe e shoqerojne ate.
Proces I vazhdueshem me qellim permiresimi ne O
Menaxheret kane veshtiresi ne cilesimin e proceseve
qe maten veshtire
Te matshme vs. te pamatshme ( ME NUMRA)

163. Programet e menaxhimit etik sherbejne
per….
– Te hartuar rregulla dhe standarde te sjelljes
…kode, politika, procedura, zera buxheti, raporte
te mbledhjeve, forma autorizimi etj.
– Per te arritur kete duhet: shkalle e larte e
dialogimit dhe marreveshjeve
– Baze e programit- realizimi I sjelljve qe jane te
pelqyeshme dhe te pranueshme nga rrethi dhe O
– Menyra me e mire per te trajtuar dilemat etike-
menjanimi apo shmangja e ndodhjes qe ne

164. – Marrja e vendimeve te karakterit etik- perfshirje e
paleve te interesuara dhe publikimi I vendimeve etike
– Kjo mundeson qe vendimet te jene cilesore….
– Nderlidhja e programeve ne mes vete- planifikimi
strategjik p.sh. me rregullat etike… a shkelen te drejtat
gjate procesit te planifikimit strategjik
– Punëtoret gjithsesi pale e perfshire ne vendim marrje
ne perc. e rregullave te etikes…perndryshe e ndiejne
veten ne pozite nenshtruese ( raste ne KS)
– Elementi me I rendesishem per te mbetur etik eshte
perpjekja e vazhdueshme per te qene ETIKKKKKK

165. Rolet dhe pergjegjesit baze ne
menaxhimin etik
Ne varesi te madhesise se O, ne menaxhimin
etik, rol te rendesishem luan funskioni
menaxherial, pozitat e ndryshme
menaxheriale.
Menaxheret full time ose part time- njejte
pergjegjes per zbatim te rregullave etike te
dala nga programet e menaxhimit etik
Organizatat e vogla e kanë veshtire te ndajne
role te menaxhereve ne zbatim te rregu etike

166. 1. Drejtori Ekzekutiv (CEO) – duhet te mbeshtes
plotesisht programin…sepse: menaxhimi
ditor i O i takon atij… dhe nese ai nuk eshte I
perfshire ne program?????
2. Krijimi I nje Komiteti te Etikes ne nivel Bordi
te |Drejtoreve
3. Krijimi I nje Komiteti per Menaxhim Etik-
Komitet I perber nga drejtues te larte te O
4. Caktimi I nje personi me pergjegjesine për
Funksionet menaxheriale qe tregojne
dhe sensibilozjne nivelin e
pergjegjesive etike ne procesin e
menaxhimit te O

167. Përdorimi i mjeteve: Kodet e Etikës
dhe Kodet e Sjelljes
• Kodi I Etikës- specifikon rregullat etike të
veprimtarisë dhe për këtë arsye Kodi ka vlerë…
• Eticientët të ndarë në dy grupe:
– Njeri qe thote se kodet nuk kanë ndonjë vlerë dhe
se nuk kanë ndonjë influencë të madhe në vendin
e punës
– Grupi tjetër thotë se më shumë rëndësi paraqet
dialogu I vazhdueshëm në lidhje me vlerat e
kodeve se sa vet Kodet,
Te punesuarit: reagojnë me dyshim ndaj Kodeve

168. Hartimi I Kodeve të Etikës
– Varesisht nga O edhe hartimi I kodeve dhe ndarja
e roleve
– Ne O e medha edhe mund te caktohen role te
veçanta në bazë të Kodit por edhe kode të
veçanta
– Ne O e vogla, nje Kod I perbashket mund te
mjaftoj
– Ne praktike, mund te ndodh që disa O të kenë
Kode të njëjta të etikës dhe sjelljes

169. Gjatë Hartimit të Kodeve të Etikës duhet
pasur parasysh…
• Kultura organizative- njohuritë themelore
lidhur me personalitetet e ndryshme
• Planifikimi strategjik- veçoritë e tij në lidhje
me zhv e vlerave të O
• Larmia e vlerave- në secilën O ekz vlera dhe
pikëpamje të ndryshme

170. Gjatë Hartimit të Kodeve të Etikës duhet
ndjekur këto udhëzime:
• Rishikimi dhe shqyrtimi i vlerave që nevojiten
për të vepruar në pajtim me ligjet dhe
rregullat e vendosura
• Shqyrtimi i atyre vlerave, të cilat evidentojnë
tre deri në veçori kryesore të një produkti ose
shërbimi të suksesshëm e me nivel të lartë
etik (p.sh. Kontabiliteti)
• Identifikimi I vlerave që nevojiten për të
trajtuar çështje aktuale që hasen në vende
përkatëse të punës së organizatës.

171. Shembuj të vlerave etike- 6 shtyllat e
karakterit
• Besueshmëria, ndershmëria, integriteti,
mbajtja e premtimeve, besnikëria
• Respekti, autonomia, privacia, dinjiteti,
mirësjellja
• Përgjegjësia, llogaridhënia
• Kujdesi, dhembshuria, konsiderimi, dhënia,
ndarja, dashamirësia
• Drejtësia dhe ndershmëria
• Virtyti qytetar dhe qytetaria, bindje ndaj ligjit,

172. Kodet e sjelljes
• Specifikojnë në detaje veprimet që kryhen në
vendin e punës, kurse kodet e etikës janë
guida (udhëzues) për vendimet që merren në
lidhje me këto veprime.
• Kodet e sjelljes po sofistikohen duke arritur në
nivelet më të ulëta të menaxhimit të O
• Para hartimit të kodeve të sjelljes, identifikimi
I sjelljeve bazë që lidhen me vlerat etike të
shpallura në kodin e etikës.

173. Politikat dhe procedurat
• Për të respektuar kodin e sjelljes dhe kodin
etik, O harton politika të ndryshme si
përgjegjësi ndaj shoqërisë ( mbetjet ciklike-
reciklimi, donacionet ndaj qendrave sociale,
bamirësia, etj.)

174. Dilemat etike dhe zgjidhja e tyre
• Dilemat etike lidhen me alternativat e
ndryshme. Nëse kemi më shumë se një
alternativë, ka rrezik/ dilemë etike.
• Ka dilemë etike nëse:
1. Ka konflikte të vlerave midis interesave të
ndryshme
2. Alternativa reale, të cilat justifikohen në
mënyrë të njëjtë
3. Konsekuenca sinjifikative ndaj
“stakeholdersave”

175. Tre metoda për zgjidhjen e dilemave
etike
A) Testi I përkatësisë së informacionit- a është
marrë informacioni I nevojshëm për një
vendim transparent
B) Testi I përfshirjes- a janë përfshirë të gjithë
individët që duhet marrë pjesë në vendim
marrje
C) Testi I pasojave që rrjedhin

177. Dr.Sc. Ejup FEJZA
Kapitulli 9

178. Çka është komunikimi
• Latinisht “communis” – e përbashkët
• Komunikimi- mjet me anë të të cilit njerzitë
arrijnë të shkëmbejnë midis tyre
informacionet për operacionet dhe
veprimtaritë që realizohen në organizatën e
biznesit.

179. Komunikimi është i rëndësishëm për këto
arsye:
• Për përcaktimin e synimeve dhe
transmetimin e tyre nëpër pika të ndryshme
të O.
• Hartimin e planeve që drejtohen apo
fokusohen ndaj arritjes së synimeve
• Për organizimin e burimeve njerëzore dhe

180. Planifikimi Organizimi Udheheqja Kontrolli
Funksionet menaxheriale
Komunikimi
Mjedisi i jashtëm
- Aksionerët
- Klientët
- Furnitorët
- Huadhënësit
- Shteti dhe organizatat publike
- Komuniteti

181. Llojet e komunikimit
1. Komunikimi nga lart – poshtë, informacioni
transmetohet nga nivelet më të larta drejtë atyre
më të ulët.
5 tipet e këtij komunikimi
– Instruksionet për kryerjen e punës
– Rregulloret
– Aktet normative, politikat dhe procedurat
– Feedback
– Komunikimi indoktrinues

182. 2. Komunikimi nga poshtë – lart
Lëvizje e fluksit të ideve, opinioneve, ankesave dhe
informacioneve tjera nga vartësit drejt eprorëve të
tyre
Ky komunikim është i rëndësishëm për arsye se :
– Menaxherët mësojnë për qëndrimet e punëtorëve
ndaj organizatës
– Diskutimi I problemeve të punës
– Feedback I mirë për menaxherët rreth punës dhe
operacioneve të ndërmarra

183. 3.Komunikimi horizonatal
Është komunikim midis individëve të të njejtit nivel në kuadër të
organizatës.
4.Komunikimi diagonal
Komunikimi në mes të individëve të departamenteve të
ndryshme pavarësisht nga funksioni në ndërmarrje.
5.Komunikimi informal
Komunikimet jashtë kanaleve formale të komunikimit (
thashethëme apo informacione jo të plota)
6. Komunikimi brenda grupit
Komunikimi i grupit të individëve që kryejnë detyra të cilat
kërkojnë inpute dhe nga individ të tjerë dhe menaxheri duhet
të përcaktojë mënyrën e komunikimit në mes tyre.

184. • Mungesa dhe mangësitë e planifikimit
• Problemet semantike apo gjuhësore
• Interpretimet e ndryshme të informacioneve
• Problemet e filtrimeve të informacionit
• Shkalla e të dëgjuarit
• Kredibiliteti
• Informacionet e tepërta
Problemet kryesore që hasen gjatë
komunikimit

185. Përmirësimi i etikës së komunikimit në
organizatën e biznesit
– Eleminimi i barrierave të mësipërme
– Kujdesi në komunikimin në mes të organizatës me
mjedisin e jashtëm ( intervista, pytësorët, anketat
etj.)
– Eleminimi i gjuhës së ndërlikuar ( komunikimi
gojor ose me shkrim )
• Përdorimi i fjalëve të shkurtëra dhe të njohura si dhe
fjalive dhe frazav e të thjeshta
• Menjanimi i fjalëve të tepërta dhe të panevojshme
• Zgjedhja e një stili të të shkruarit i cili i përshtatët
situatës dhe efektit që dëshiron të arrijë dërguesi i