De geschiedenis van Fort 3

1. De geschiedenis van Fort 3 in een notendop.
Schilderij van G. Gratry – de bouw van Fort 3 in Borsbeek - 1863.
Op vraag van de legerleiding ontwierp de jonge genieofficier, Henri-Alexis Brialmont, een plan om de
stad Antwerpen in 1859 te omringen met een gigantische omwalling.
Gevolg: de oude 16de
eeuwse Spaanse omwalling, vandaag de ‘Leien’, werd afgebroken en vervangen
door een 15 kilometer lange vesting, die begon aan de Zuidcitadel en in een grote boog noordwaarts
liep, om tenslotte terug aan te sluiten aan de Schelde, waar het Noordkasteel gebouwd zou worden.
Om de stad van beschietingen te vrijwaren, werden op 4 kilometer van deze omwalling 8 nieuwe forten
gebouwd. De bouw van deze ‘Brialmontforten’ kon op weinig sympathie rekenen.
De noodzakelijke onteigeningen hadden de gemoederen al opgehitst en sommige bewoners zagen de
waarde van hun huizen en gronden door de krijgsdienstbaarheden in waarde dalen. In 1862 ontstond
uit deze protestbeweging zelfs een politieke partij: de Meetingpartij. Deze partij verdween in 1914 van
het politieke toneel.
Op onderstaande kaart heb je een mooi overzicht van de ‘verdedigingsgordels’, die vroeger werden
aangelegd rond Antwerpen.
Kaart van Antwerpen – 1863 – van cartograaf Philippe Vandermaelen (1795-1869)
. geel: Spaanse vesting (nu de Leien) . groen: Brialmontvesting . rood: forten
. afgebakende, omcirkelde beige zones rond deze forten: ‘zone des servitudes militaires’.

2. Deze zones, uitgestrekte gebieden, rond de 8 forten, werden belast met krijgsdienstbaarheden.
Dit betekende dat in deze zones:
- op 585 m van een militair bouwwerk niet mocht gebouwd worden;
- bestaande gebouwen – enkel met toelating van de militaire overheid – mochten
verbouwd worden;
- houten woningen wel waren toegelaten.
Indien de vijand naderde, konden deze woningen snel afgebrand of afgebroken
worden!
Fort 3 was het eerste van de 8 forten dat werd gebouwd.
En het was ook het enige fort dat volgens het oorspronkelijke concept werd uitgevoerd.
Pittig detail: vóór deze gigantische werken in 1859 van start gingen, steeg de prijs voor 1000
bakstenen van 7,75 (€ 0,19) naar 9,75 (€ 0,24) Belgische frank.
Naast soldaten, die werden ingezet om de graafwerken aan de omwalling en de forten sneller te laten
verlopen, namen ook burgerarbeiders deel aan deze graaf- en bouwwerken.
Zij verdienden na een dag van 14 uur hard labeur niet meer dan 1,25 (€ 0,03) Belgische frank!
En zij zouden na meerdere stakingen niet meer 3,10 (€ 0,08) Belgische frank ontvangen!
De Militaire baan, de ‘Route Militaire’ of ‘de militaire roet’- zoals oudere Borsbekenaars ze nog noemen
- die de verbindingsweg was tussen de 8 forten, kwam zo tot stand.
In 1872 werd de Krijgsbaan voor het eerst gekasseid.
In augustus 1914 bij de aanvang van de eerste wereldoorlog werden de schootsvelden van de forten
opgeruimd door de Belgische genietroepen.
Dit hield in dat alle huizen en alle begroeiing, waaronder boomgaarden, moesten gesloopt en
verwijderd worden.
Zo kregen meerdere Borsbeekse boeren, die in de nabijheid van Fort 3 of van één van de drie
schansen woonden, de rekening gepresenteerd:
in ons dorp werden 39 boerderijen door de Belgische Genie afgebroken.
Sommige eigenaars kregen amper 48 uren de tijd om hun ‘doening’ te ontruimen!
De getroffen hoeven lagen in het Achterrot, de Mellegracht en de Oude Haegevelden.
Voor ruim 200 personen, vee en landbouwgerei moest een onderkomen worden gevonden.

3. De oude pastorij, vroeger hof Stockeyr, nu eigendom van de
familie Reusens, op de hoek van de Lucien Hendricklei en de
Corluylei, werd ook afgebroken.
O.a. ook het woonhuis annex café ‘In de verzekering tegen
de dorst’ van de ouders van Fons en Jef Van der Auwera, die
beiden zouden sneuvelen tijdens wereldoorlog I, gelegen op
de hoek van de Boechoutse steenweg en Breedveld, moest
tegen de vlakte!
De militaire overheid beslist ook om de torenspits van de
Sint-Jacobuskerk te verwijderen: op 7 oktober 1914 blies de
Belgische Genie de torenspits op.
Gevolg: flink wat schade aan het dak van het kerkgebouw –
zie foto.
Sint-Jacobuskerk – 1915
Fort III – 1921
Na de demilitarisering van fort III in 1963 werd het domein en het gedeeltelijk vernielde en erg
verwaarloosde fort – ruim 33 ha groot – in 1977 verkocht aan de gemeenten Borsbeek en Mortsel.
In 1987 kocht Borsbeek het deel van Mortsel en werd er gestart met de uitbouw van een
recreatiedomein.
Tekst: Johan Mortelmans.
Foto 1 en 2: archief GvA Foto 3 en 4: archief Stan Mortelmans Foto 5: archief Frans Vlaeymans