1. Дэлхийн царцдасын
үндсэн структурууд
2013
Гүйцэтгэсэн: Г.Дамбасүрэн
Геологийн тэнхим

2.  1-Дэлхийн дотоод бүтэц
 2-Царцдасын төрлүүд
 3-Геосинклиналь болон Платформын
онолыг үндэслэгчид
 4-Геосинклиналь онол
 5-Уул үүсэх Ороген үйл явц
 6-Платформ онол
 7-Дүгнэлт
 8-Ашигласан материал

3. Дэлхийн зарим дотоод шинжүүд
Дэлхийн масс нь 5,98*109 триллион тонн
байх ба нэг шоо дөрвөлжин сантиметрт
5,52грамм баидаг. Нягтын тоон үзүүлэлт нь
дэлхийн царцдас дээрээ дунджаар
2,28гр/см3, дэлхийн инерцийн мөчлөг
дундаж радиусын талбай дээрх массын
ухагдахуунаар авч үзвэл 0,3308 гэж тооцсон
байдаг. Дэлхийн гадарга дээрхи хүндийн
хүчний хурдатгал нь 9,78 м/с2 байдаг байна.
Дэлхийн царцдас
мантийн давхаргын ерөнхий
байрлалыг зүсэлтээр
үзүүйлсэн байдал,

4. Царцдасын төрлүүд
Эх газрын царцдас Далайн царцдас Шилжилтийн төрлийн царцдас
Эх газрын царцдас нь сейсмийн долгионы тархах хурд нь 8-8.2км/с нягт нь 2.7см3
зузаан нь дундажаар 20-90 км хөнгөн цагаан цахиурын агуулга өндөр ба Аллас үе гэж нэрлэдэг.
 Дaлайн царцдас нь зузаан 5-10км нягт нь 3г/см 3 нягт ихтэй бараан өнгийн габбро
базальтийн найрлагатай тул алма үе гэж нэрлэдэг.

5. Далайн царцдас нь 5-10 км зузаан, базалтлаг найрлагатай, дундаж нягт нь
3.3 гр/см3. Далайн царцдас нь далайн голч нуруунд тасралтгүй шинээр үүсэж байдаг.
Өөрөөр хэлбэл халуун магма гүнээс түрж гарч ирэн царцдаг бөгөөд дараагийн
магма нь өмнөхөө түрэн хоёр тийш нь холдуулж, царцах байдлаар тасралтгүй
явагдана. Далайн голч нуруунд далайн царцдас шинээр үүсэж байхад плитийнойртох
(плитийн) заагт далайн царцдас нь эх газрын царцдас доогуур, манти руу живж
(субдукцлагдаж) байдаг. Учир нь далайн царцдас нь эх газрынхаас илүү хүнд юм. Плит
тектоникийн нэг гол судлагдахуун бол энэ процесс болно.
Эх газрын царцдас 20-70 км зузаантай, тунамал, боржинлог, хувирмал
чулуулгаас тогтоно. Мантиас илүү хөнгөн, нягт багатай учир манти дээгүүр хөвж байдаг
байна. Мөн далайн царцдасаас илүү нягт багатай тул түүнтэй харьцуулахад бараг
субдукцлагдахгүй (манти руу живж, хайлахгүй). Ийм учраас далайн царцдасын нас 200 сая
жилээс хэтрэдэггүй бол, эх газрын царцдасын хамгийн эртний чулуулагийн (Канадын Акаста
занар) нас 4.01 тэрбум жил хүрдэг байна.

6. Эх газрын царцдас далайн царцдас хоёр конвергент хил зааг
үүсгэвэл субдукц үүснэ. Арлан нум, гүн усны ховил захын тэгш тал үүснэ.
Деверент хил зааг, Далайн голч нуруу үүснэ.

7. 1959 онд америкийн геологич Дж.Холл түүнээс 14 жилийн
дараа 1873онд Дж. Дэна нар геологийн ухаанд “Геосинклиналь”
гэдэг ойлголтыг дэвшүүлж гаргасан байдаг.Харин Оросын геологич
эрдэмтэд геосинклиналийн нөгөө талд “Платформа”- тавцан талбай
газар гэдэг томъёолол дэвшүүлсэн нь хэзээ ч үнэ цэнээ алдахгүй
нээлт болсон юм.
“Платформа”- гэдэг ойлголтыг анх дэвшүүлж гаргасан
судлаачид гэвэл Оросын геологич А.П.Карпинский, А.П.Павлов,
Н.А.Головкинский, А.Д.Озерский нар юм.
James Hall
1811-1898
Александр
Петрович
Карпинский
1846-1936
Николай
Алексеевич
Головинский
1834-1897
Алексей
Петрович
Павлов
1854-1929
James Dwight
Dana 1813-
1895

8. Геосинклиналийн сургааль гэдэг нь дэлхийн царцдасын ихээхэн
сөрөг хөдөлгөөнт мужид хотгор структур анх үүсч мантийн гүн рүү их
даралт буй болгоод уулын үүслийн үндсэн шалтгааныг төрүүлэгч
магмын Батолит-томоохон хорго хэлбэрийн бүнхэгэр биет буцаж өгсөн
дээшлэх замаар тектоникийн хүчийг бий болгодог байна.Ийм маягаар
уулын атираа тогтоц үүсэх боломжтой юм.Атриат мужийн хөгжлийн
хувьд Ороген тогтоц явагдсанаар геосинклиналийн хөгжил төгсгөл
болдог байна.

Атриат мужид ихээхэн зузаантай (10-25км хүртэлх) тунамал
хурдас хуримтлагддаг байна.Учир нь энд хурдас хуримтлалын хурд 1сая
жилд 1км хүртэл эрчимтэй явагдсан байх нь тохиолддог.

9. Атираат мужийн хөгжлийн эхэн үед болон ороген-уул үүслийн төгсгөлд
хэвтээ чиглэлийн тектоник хөдөлгөөних эрчимтэй явагддаг байна.Ерөнхийдөө бол
Геосинклиналь гэдэг нь эрчимтэй босоо болон хэвтээ чиглэлийн хөдөлгөөн,
идэвхитэй магматизм метаморфизм, газар чичэрхийлэл болон дэлхийн гүний
денамиж хүчний хамгийн тодорхой ажиглагддаг муж орон юм.
Геосинклиналь
Эвгеосинклиналь Миогеосинклиналь
Эвгеосинклиналь гэдэг нь гүний метаморфизм болон магматизмийн
ажиллагаа идэвхитэй явагдсан геосинклиналийн төвийн хэсэг юм.Энд гүн усны
далайн тунамал ихээхин зузаантай тархах ба тэр нь хүчтэй атираажсан муж юм.
Миогеосинклиналь нь терриген хурдас хуримтлагдах бололцоотой магмын
чулуулаггүй хурдасын дислокаци бараг явагдаагүй геосинклиналийн захийн муж
байж эх газрын платформтой хил залгадаг бүс юм.

10. Үүний дараагаар жинхэнэ атираат мужийн хөгжлийн үе, уул үүсэх (ороген) үйл явц болдог
байна.
Жинхэнэ атираат мужийн хөгжлийн үе шатанд тунамал болон магмын бүрдэлд суулт,
хотойлт, тэлэлт болж царцдасын хэмжээнд хэдэн арван километр гүнтэй суулт(грабен) үүсдэг.
Атираат мужийн хөгжлийн төгсгөлийн шатанд ихээхэн гүнтэй хотгоруудад магмын нэвчилт
болж түүгээр анхны боржин, сиенитийн боржинлог биет бүрэлдэж эхэлсэнийг түрүү үеийн синороген
интрузив гэж нэрлэжээ. Энэ синероген интрузивтэй холбогдон атираажих үйл явц эхэлсэн байна.
Уул үүслийн ороген үе бол дэлхийн чулуулаг царцдасын хэвтээ чиглэлийн тектоникийн
агших хөдөлгөөний үр дүн гэжээ.
Эрт орегений үед уулс хоорондын болон уулсын өврийн хотгорууд анх үүссэн
гэдэг. Мөн жинхэнэ орогений үе шатанд дээд моллас-бүдүүн ширхэгтэй эх газрын улаан хурдас, усан
орчинд үүссэн нүүрс хуримтлал явагдсан гэж үздэг.
Ерөнхийдөө атираат тогтоц нь дэлхийн эх газрын царцдасын тунамал, боржин, эффузив
давхаргыг бүрдүүлсэн гэж үздэг.

11.  Уул үүсэх- Ороген үйл явц
Ороген хөгжил бол дэлхийн царцдасын үүсэн бүрэлдэх
явц дахь атираажилтын хоёр дахь шат гэж эх газарт ч тэнгис
далайд ч ижил нэгэн ойлголтоор үздэг.
Эх газрын царцдасын ороген гэдэг нь босоо болон хэвтээ
чиглэлийн тектоник хөдөлгөөнд автагдаж дэлхийн царцдасын
агшилт болох үзэгдэл тектоник магмийн тухайн нэгэн эринд
болдог байна.
Эх газрын царцдасын бүтцийн үндсэн элементэд
антиклинори, синклинори орно.
Антиклинори нь атираажил болох үед
интерагеоантиклиналь өндөрлөг тогтоцоос ургаж гарсан
антиклиналь(тэгш хэмт жигүүртэй хамгийн хөгшин эртний
хурдас нь төвдөө байрлах зөв хэлбэрийн босоо тогтоц) юм. Энэ
нь гадаргад уулын хяр үүсгэсэн байх ба ийм төрлийн олон
атираажилийн нийлбэрийг мегантиклинори гэнэ.
 Синклинори нь хотгор атираажилийн явцад
интрагеосинклиналиудаас бүрдэнэ. Уулын атираат тогтоц
бүрэлдэн буй болох явцад үүссэн хотгорууд буюу заримдаа
мөн уулын хэц хяруудыг үүсгэсэн байдаг.Энэ тохиолдолд
атирааны төвд ямагт залуу хурдас хуримтлагддаг.

12. Далайн ороген нийт уртаараа 70гаруй мянган км
сунаж тогтсон дунджаар 5-7км өргөнтэй уулын атираат бүс
байх ба тэр нь Атлантын далайн голч нуруу, Энэтхэгийн
далайн голч нуруу, Номхон далайн голч нуруу, Хойт мөсөн
далайн(Геккелийн) голч нуруу гэж өөр хоорондоо
тусгаарлагдсан заагийн ялгаатай байдаг. Заримдаа далайн
голч нурууны өндөр уулын оргил 3-4км байх ба тэдгээр
оргилууд нь далайн усны төвшингөөс дээш гарсан байдаг.

13. Оросын геологич В.Е. Хайны
томъёоллоор харьцангуй тогтвортой, атираажих
хөдөлгөөний болон метаморфизмийн хувирал
тайван нөхцөлд орсон интрузив чулуулгийн
бялхалт зогссон дэлхийн царцдасын томоохон
тавцан газрыг платформ гэсэн
байна.Платформын хэв шинж нь ерөнхийдөө
тэгшивтэр болоод босоо тектоник хөдөлгөөний
эрэмбэ суларсан 2-3км-с үл хэтрэх тунамал
хучаас бүхий геологийн орчин нь магматизмийн
илрэл туйлын бага, тунамал фазын өөрчлөлт
маш аажим явагддаг гэж тодорхойлсон байна.
Метаморфизм бараг явагддаггүй газрын
чичэрхийлэл ховорхон тохиолддог, хэвтээ
чиглэлийн тектөник хөдөлгөөн
ажиглагддаг.Платформд тунамал хучаас, талст
суурийн интрузив, эффүзив чулуулгаас тогтсон
гэсэн хоёр давхарга ялгагддаг байна.

14. Платформ
Эх газрын Далайн ёроолын
Дэлхийн эх газрын платформ гэдэг нь дунджаар 500-1000метрийн өндөртэйэх газрын тэгш
гадарга юм.Платформын тунамал хучааст галт уулын эффузив чулуулаг ихээр тохиолдоно.
Платформын бүтцийн элементүүдэд:
Massive-Цулдан-Массив гэж изометрлэг хэмжээтэй бага зэрэг тунамал хурдсаар хучигдсан
буюу гадаргад ил гарсан платформын бүтцийн томоохон элементийн нэг бөгөөд тэр нь гадаргад талст
болон суурь маягаар ил гарсан байдаг.
Rock peak-Сэрвэн-Багавтар зузаантай тунамал хурдсаар хучигдсан томоохон горсть
хэлбэрийн шугаман тогтоцыг хэлнэ.
Avlocogene-Авлокоген-Платформд байдаг грабен маягийн гүн хагарлын өвөрмөц тогтоц
бөгөөд дэлхийн царцдасын хучигдмал давчуу орчинд базальтийн найрлагатай.эффузив, Терриген-
тунамал хурдасаар дүүргэгдэсэн байдаг.
Valley-Хөндий- энэ нь антеклизууд болон синеклизуудыг нэгтгэсэн платформын
хувьд хамгийн томоохон тогтоц болох изометр өндрүүдтэй бие даасан нэгж юм.

15. “Платформа”-н үндсэн шинж нь маагмын болон тектоникийн
идэвхижил нь суларч, хөдөлгөөний эрэмбэ буурсан гадаргын рельеф эрт
цагийн элэгдмэл хөгшин бөгөөд дундаж өндөрлөг нь 1000-1200 метрийн
хэмжээнд байх эх газрын томоохон тавцан, талбай газар болно .
Shield-Шит-Бамбай буюу талст суурийн чулуулаг гадаргад ил гарч тогтсон,
тунамал хурдсаар далдлагдаагүй байдаг. Энэ shield-Шит-Бамбай үүсэх гол
шалтгааныг босоо чиглэлийн тектоник хөдөлгөөний нөлөө гэж үздэг байна.
Anteclise-Антеклиз-Платформын хучаас хурдасаар нилдээ
бүрхэгдсэн, сунаж шурган тогтсон интрузив массивыг хэлнэ.
Plate-Плита-Хавтан-Өргөн уудам талбайд изометр хэмжээтэй байх
платформын бүрэлдэхүүн хэсэг юм.
Syneclise- Синеклиз-Тунамал хурдасаар 5-6км зузаантай хучигдсан
изометрлэг хэлбэрийн ихээхэн гүн хотгор тогтоц юм.
Pericraton cotline –Перикратон-ы суулт энэ нь 1000км хүртэл сунаж
тогтсон маш их зузаантай тунамал хурдас хуримтлагддаг платформын
захын тогтоц бөгөөд атираат мужийн өврийн хотгортой хил залгадаг байна.

16. Рифт Платформ Уулын атираат муж зэрэг эдгээр структур нь эх газрын
царцдасын хэмжээнд хөгждөг структурууд бөгөөд Вилсоны циклын дээрхи 4 үе шат
болгон өөр өөрийн онцлогтойгоор хөгжин ирсэн байна.
Вилсоны цикл
1-Эртний рифт үүсэл(хагарал газар хөдлөл галт уулын идэвхижил суулт)
2-Дивергент хил зааг(Далайн спрединг галт уулын идэвхжилт далайн ус
болон далайн царцдас дахь гидротермаль процесс)
3-Плит дундын хөгжил
4-Конвергент хил зааг

17. Бамбай
Платформ
Ороген
Усан сан
Томоохон галт уулын муж
Эх газрын царцдас
Oceanic crust:
0–20 Ma
20–65 Ma
> 65 Ma

18. Эх газрын платформыг үүссэн хугацаагаар нь ангилж эртний
платформын эпикарелийн буюу карелийн атираажлын фазын нөлөөгөөр
үүссэн платформ гэж тогтоосон нь түрүү проторозойн эрин буюу одоогоос
1.9 тэрбүм жилийн тэртээгээс бүрэлдэж эхэлсэн эх газарын тавцангууд
гэж ялгасан байдаг.
Платформын ул суурь маш хүчтэй метаморфизмд автаж байсан
бөгөөд энэ нь одоогоос 2000 сая жилийн өмнө хатуурч нягтаршин эртний
платформын суурь болсон гэж В.Е.Хайн 1973 онд үзжээ.
Эпибайкалийн платформууд нь хожуу протерозойд бүрэлдэж
байсан.Байкалийн атираажилтийн дараах платформыг шинэ үеийн
залуу платформд хамруулдаг байна. Гэхдээ Байкал-г Карелийн дараа
үеийн платформуудад хамруулж кембрийн өмнөх цагийнх хэмээн нэрлэн
иржээ.
Ийнхүү платформыг Кембрийн өмнөх болон кембрийн дараах гэж
2 ангилдаг байна.
Кембрийн дараах Платформд палеозойн болон мезозойн эриний
төгсгөлийн шатанд бүрэлдэн тогтсон эх газрын томоохон тавцан
газруудыг хамруулдаг.
Эпипалеозойд эрт төрмөлийн эриний турш хөгжил нь явагдсан
Кембрий, Ордовик, Силур гэсэн доод 3 галавт буюу 170сая жилийн турш
хөгжил нь уламжлагдсан Калеодонид, дээд палезойн Девон, Карбон,
Перм гэсэн мөн 170 сая жил үргэлжилсэнүргэлжилсэн атираажлын эрин-
герцинд гэж дотор нь ангилж үздэг.

19. Харин Эпимезозойн платформ буюу варисцид гэж дунд
төрмөлийн эриний төгсгөлд үүсэж бүрэлдсэн, уулын рельеф хурц тод
ялгарсан, газар чичэрхийллийн онцгой идэвхитэй мужид тооцогддог,
неоген, дөрөвдөгчийн цагийн галт уулын ажиллагаа мэдэгдэхүйц
идэвхжисэн эх газрын тавцан газар юм.Дунд төрмөлийн платформын
мужийг ерөнхийд нь параплатформ буюу квазиплатформ гэж
нэрлэсэн юм.
Энэ бол хөгжлийн утгаараа бүрэн төгс явагдаагүй хагас дутуу
гэсэн санаа юм.Эдгээр нь эртний эх газрын орон зайг дүүргэсэн
эртний платформын хооронд байрласан байдаг. Залуу платформын
бүтцийн элементүүд нь шугаман тогтоцтой гравиметрийн болон
соронзон талбайн аномалын тусгалын шинжийг хадгаласан байдаг.
Залуу платформын талст суурийн чулуулаг нь голчлон занар,
эффузив болон интрузив чулуулгаас тогтоно.
Зарим төрлийн эртний платформ нь траппын формацтай
хөдөлгөөнт тогтолцоо үүсгэсэн байдаг.
Хөдөлгөөнт платформын нөхцлийг заасан траппын формацын
болон эх газарын улаан хурдас, мөстлөгийн дараах үеийн хучаас
хуримтлал их тархсан байна.

20. Атираажлын муж, платформ-тавцангийн уулзварт эпиплатформ
Эпигеосинклиналийн уул үүсэх муж болон платформын зааг нь нэг бол
өврийн хотгороор эсвэл захын заадсаар дамжин хил залгадаг байна.
Forefoot cotline-Өврийн хотгор гэдэг нь ойролцоогоор 1000км хүртэл
урттай хэдэн 10 км-н өргөнтэй нарийн зурвас хотгор тогтоц юм.
Peripherial suture- Захын заадас- Энэ нь платформыг хязгаарлаж
тогтсон уулын атираат мужтай хиллэх гүний хагарал юм.
Эдгээр болон бусад олон элемэнтүүд байдаг.

21. Р.Р.Габдуллин-
Историческая Геология
А.Пэрлээ-Дэлхийн
геологийн хөгжлийн түүхэн
товчоон.
Google
Vikipedia
Wicander &
Monroe-Historical
Geology- Earth
and Life Through
Time, 6th ed