1. MORFOLOGIA:
DERYWACJA
Konrad
Juszczyk
-­‐
LINGWISTYKA
2012
MORFOLOGIA:
PROCESY
-­‐
PRODUKTY
sobota, 24 marca 12 1

2. PROCESY
SŁOWOTWÓRCZE
(MORFOLOGICZNE)
Budowa
większości
wyrazów
o
zbliżonym
znaczeniu
jest
podobna,
dlatego
można
mówić
o
pewnych
regularnościach
w
tworzeniu
wyrazów.
Morfemy
są
łączone
w
dłuższe
wyrazy
poprzez
derywację
właściwą
lub
kompozycję
(składanie).
‣ w
derywacji
występuje
1
morfem
swobodny
i
jeden
lub
kilka
morfemów
związanych
‣ w
kompozycji
występują
2
morfemy
swobodne
i
jeden
lub
kilka
morfemów
związanych
i
afiks
wiążący.
Niektóre
wyrazy
są
także
skracane
(ucinane).
sobota, 24 marca 12 2

3. Cechy derywacji
do
morfemu
głównego
(rdzenia)
dodaje
się
afiksalna
morfem
poboczny
gramatyczny
(afiks)
zmianie
formy
wyrazu
towarzyszy
także
paradygmatyczna
zmiana
części
mowy
wsteczna zwana
także
bezafiksalną
lub
ucięciem
alternacyjna: jakościowa ilościowa
paradygmatyczna
(zmiana
części
mowy)
mieszana
i
afiksalna
lub
alternacyjna
zarazem
sobota, 24 marca 12 3

4. Derywacja afiksalna
PREFIKSALNA:
przenieść,
wynieść,
podnieść
SUFIKSALNA:
chlebek,
piecyk,
pieczesz
INTERFIKSALNA:
żywopłot,
długowłosa,
parowóz
sobota, 24 marca 12 4

5. Derywacja alternacyjna
Wymiana
lub
ucięcie
elementu
podstawy
słowotwórczej,
czyli
morfemu
głównego.
Jakościowa
to
zmiana
głoski:
kot
=>
ko[ć]ę
lub
mięso
=>
mięcho
i
kluska
=>
klucha
Ilościowa
to
dodanie
głoski:
srebrny
lub
ucięcie
wyrazu,
jak
w
przypadku:
specjalista
=>
spec
piłka
=>
piła;
dwójka
=>
dwója;
autobus
=>
bus
batalion
=>
ba~on,
telephone
=>
~phone
television
=>
telly~,
refrigerator
=>
~fridge~
sobota, 24 marca 12 5

6. Gramatykalizacja
Wyrazy
o
podobnych
znaczeniach
zwykle
są
ze
sobą
powiązane
historycznie
(etymologicznie).
Gramatykalizacją
nazywamy
proces
werbunek full
of
sth
przemiany
swobodnego
morfemu
warunek monthful
głównego
w
poboczny
o
funkcji
słowotwórczej
lub
gramatycznej.
wizerunek spoonful
(Tabakowska
2001:90) pocałunek careful
Znaczenie
morfemu
pobocznego
jest
pakunek cheerful
przejmowane
ze
znaczenia
morfemu
sprawunek bea=ful
głównego,
tak
jak
ze
słowa
full
do
-­‐ful.
stosunek wonderful
Z w i ą e k
z n a c z e n i o w y
p o m i ę d z y
ekwipunek peaceful
słowami
może
być
zatracony,
słowa
stają
się
etymologicznie
nieprzejrzyste. ...unek
...ful
(full)
sobota, 24 marca 12 6

7. paradygmatyczna
Zmiana
części
mowy
lub
paradygmatu
fleksyjnego
rzeczownik
=>
przymiotnik czasownik
=>
rzeczownik
człowiek
=>
człowieczy;
dźwigać
=>
dźwig
szafirowy
=>
szafir czołgać
=>
czołg
przez
dodanie
afiksu
(derywacja
afiksalna)
lub
ucięcie
(derywacja
bezafiksalna,
czyli
wsteczna).
Derywacja
paradygmatyczna
zwana
jest
mieszaną.
sobota, 24 marca 12 7

8. SKRÓTOWCE
Złożone
w
pierwszych
liter
lub
sylab
nazwy
organizacji
lub
nowego
zjawiska,
rzeczy,
która
wymaga
złożonej
z
wielu
wyrazów
nazwy,
na
przykład:
WWW:
World
Wide
Web
InterNet:
InternaHonal
Network
PaFaWag:
Państwowa
Fabryka
Wagonów
PeKaO:
Polska
Kasa
Oszczędności
ONZ:
Organizacja
Narodów
Zjednoczonych
UNESCO:
United
NaHons
EducaHonal
ScienHfic
&
Cultural
OrganizaHon
WHO:
World
Health
OrganizaHon
USA:
United
States
of
America
AIDS:
Acquired
Immune
Defficiency
Syndrome
RADAR:
RAdio
DetecHng
And
Ranging
LASER:
Light
AmplificaHon
by
SHmulated
Emission
of
RadiaHon
sobota, 24 marca 12 8

9. ZŁOŻENIA
Wyrazy
złożone
z
dwóch
morfemów
swobodnych
(głównych,
leksykalnych)
długowłosa,
długopis,
długodystansowy
Złożenia
zwykle
nazywają
przedmioty
o
wielufunkcjach
lub
cechach.
kontaminacje
Szczególny
przypek
złożeń
lub
wyrazowców:
chuderlawy,
pstry,
żelbet,
brunch
sobota, 24 marca 12 9

10. zdrobnienia i zgrubienia
Małgosia Małgocha
Agusia Agucha
Zosia Zocha
paluszek paluch
roztropniusiuchniutenieczeniusienieńki
39 liter 12 sylab, a ile morf(emó)w?
XVII wiek (Stankiewicz, 1972: 255)
Stankiewicz, E. 1972. Problems of Emotive Language. In Sebeok, T. S. (ed.) 1972. Approaches to
Semiotics. Transactions of the Indiana University Conference on Paralinguistics. The Hague:
Mouton & Co.
sobota, 24 marca 12 10