Πολιτιστικό πρόγραμμα Σχολείου, 8ο ΓΕΛ Θεσσαλονίκης

2. Τα Θεοδοσιανά Τείχη
:Η Θεσσαλονίκη
περιτειχίστηκε αμέσως μετά
την ίδρυσή της από το
βασιλιά της Μακεδονίας
Κάσσανδρο, το 315 π.Χ.
Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο
έγιναν μόνο συμπληρώσεις
και συντηρήσεις. Ο καίσαρας
Γαλέριος διεύρυνε τον
περιτειχισμένο χώρο της
πόλης, για να δημιουργήσει
το μεγάλο κτιριακό
συγκρότημα των ανακτόρων
του (αρχές 4ου μ.Χ. αιώνα).

3. Τα Θεοδοσιανά Τείχη
Οι οχυρώσεις συμπληρώθηκαν στο παραθαλάσσιο τμήμα την εποχή του Μ.
Κωνσταντίνου, όταν αυτός έκανε την πόλη βάση πολεμική κατά του γαμπρού
του Λικινίου (324 μ.Χ.). Τον ίδιο αιώνα επισκευάστηκαν τα τείχη με εντολή του
αυτοκράτορα Ιουλιανού του Παραβάτη, για να αντιμετωπισθούν οι κίνδυνοι
από τις συχνές επιδρομές των βαρβάρων.
Τα κυριότερα όμως οχυρωματικά έργα στη Θεσσαλονίκη έγιναν επί
αυτοκράτορα Μ. Θεοδοσίου (379-395 μ.Χ.). Τότε η Θεσσαλονίκη έγινε
προσωρινή έδρα του αυτοκράτορα, γιατί προσφερόταν γεωγραφικά και
επιχειρησιακά στον πόλεμο κατά των επιδρομέων Γότθων. Οι συχνές
βαρβαρικές επιδρομές του 5ου και του 6ου αι. έκαναν επιτακτική την ανάγκη
συνεχών ενισχύσεων των τειχών. Μετά από την αμέλεια που οδήγησε στην
εύκολη εκπόρθηση της πόλης από τους Σαρακηνούς το 904, τα τείχη
ενισχύθηκαν για να αντιμετωπίσουν το βουλγαρικό κίνδυνο.

4.  Οι Βυζαντινές οχυρώσεις, βοηθούσαν στην απώθηση των εχθρών της
πόλης από το Βορρά. Σε αυτό μας πληροφορούν οι επιγραφές που έχουν
βρεθεί κατά καιρούς.
 Η πρώτη χρονολογείται γύρω στον 5ο με 6ο Αιώνα και αναφέρει
συγκεκριμένα Τείχεσιν άρρηκτοι Ορμίσδας εξετέλεσε την δε πόλιν.
Ιστορικοί υποστηρίζουν πως αναφέρεται στον πατέρα του Ορμίσδα.
 Η δεύτερη επιγραφή με την αναφορά Επί του αγιοτάτου Αρχιεπισκόπου
Ευσέβιου εγένετο ορισμός αυτου, μας πληροφορεί πως προσθήκη έγινε
για τον αρχιεπίσκοπο Ευσέβιο ο οποίος τάχθηκε υπέρ της πρόσθετης
οχύρωσης της Θεσσαλονίκης κατά τη διάρκεια της αυτοκρατορίας του
Μαυρίκιου, όταν η πόλη πολιορκούνταν από τους Σλάβους. Η τρίτη
επιγραφή κοντά στα τείχη της Πλατείας Ελευθερίας χρονολογείται μεταξύ
10ου και 13ου Αιώνα και μας ενημερώνει για τις εργασίες που έγιναν στα
τείχη προς την πλευρά της θάλασσας αναφέροντας συγκεκριμένα
Ανακαινίσθη επί Λεόντος Αλεξάνδρου των Αυταδέλφων και Αυτοκρατόρων
και Φιλοχρήστων ημών Βασιλέων και επί Νικολάου του Οικουμενικού
ημών Πατριάρχου - Ανακαινίσθη επί Λέοντος Βασιλικού Πρωτοπαθάριου
και στρατηγού Θεσσαλονίκης του Χατζιλάκη και επί Ιωάννου
Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης του εντοπίου.
 Η τέταρτη επιγραφή μας πληροφορεί για τον στρατηγό Λογοθέτη Υαλέος
που έχτισε ένα επιπλέον τμήμα κοντά στην θάλασσα κοντά στον Λευκό
Πύργο το 1316 μ.Χ. και αναφέρει συγκεκριμένα Ανεκτίσθη εκ βάθρων το
μέροις του τείχους δια συνδρομής και συνεργίας του Πανσεβαστού
Λογοθέτου του στρατιοτικού του Υαλέου κεφαλατικεύοντος εν τη δε πόλη
Θεσσαλονίκης κατά τον χρόνο της ΙΔ΄ ινδικτλωνος ΣΩΚΔ΄ έτους.

5. Οι επιγραφές
 Το 1355 μ.Χ, η αυτοκράτειρα Άννα Παλαιολογίνα ξεκίνησε
εκστρατεία κατά του Κατακουζηνού, επιδιορθώνοντας ένα
μεγάλο μέρος των τειχών, δημιουργώντας δύο πύλες στα
τείχη στην μία εκ των οποίων επιγραφή μας πληροφορεί για
το έργο αναφέροντας Ανεγέρθη η παρούσα πύλη ορισμό της
κραταιάς και Αγίας ημών κυρίας και Δεσποίνης κυράς Άννης
της Παλαιογίνης υπηρετήσαντος καστροφύλακος Ιωάννου
Χαμαέτου του Κοιαιστόρως τω ΣΩΔΞ΄ έτη ινδικτιώνι Θ΄, ενώ
η επιγραφή στην βόρεια πλευρά μας πληροφορεί για την
αποπεράτωση του έργου αναφέροντας συγκεκριμένα Σθένει
Μανουήλ του κρατίστου Δεσπότου έγειρε τον δε πύργον συν
τω τειχίω Γεώργιος Δουξ απόκαυκος εκ βάθρων σθένει
Μανουήλ του Καρτίστου. Από τον 15ο Αιώνα και έπειτα μέχρι
και την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης δεν υπήρξαν
σημαντικές αλλαγές.

6.  Κατά τη μακρά περίοδο της Τουρκοκρατίας οι επεμβάσεις στα
τείχη συνεχίστηκαν με πρώτη την ανακατασκευή μεγάλου
τμήματος του Επταπυργίου το 1431. Τον 15ο αι. στη θέση
παλαιότερων κτίζονται ο Λευκός πύργος στην ανατολική απόληξη
της θαλάσσιας οχύρωσης και ο πύργος της Αλύσεως στο βόρειο
άκρο του ανατολικού τείχους. Τελευταία προσθήκη στην
περίμετρο των τειχών, στη νοτιοδυτική απόληξη τους, αποτέλεσε
το φρούριο Βαρδαρίου, που κατασκευάσθηκε επί Σουλεϊμάν του
Μεγαλοπρεπούς ως ενίσχυση του λιμανιού.
Οικοδομήθηκε μέρος των τειχών με απλούς πλίνθους. Σε κάποια
σημεία σώζεται ένα μικρό μέρος του τείχους σε απόσταση 4-6
μέτρων από το βασικό τείχος και ονομάζεται προτείχισμα. Το
προτείχισμα διευκόλυνε τους πολιορκούμενους καθώς ήταν
δύσκολη η προσβολή από τις πολιορκητικές μηχανές, μπροστά
από αυτό υπήρχε τάφρος με νερό.

7.  Τα βυζαντινά τείχη της Θεσσαλονίκης
αποτελούν σημαντικό τμήμα οχύρωσης
της πόλης με μοναδική αρχαιολογική
αρχιτεκτονική και καλλιτεχνική
σημασία. Εξετάζοντας τα, παρατηρούμε
ότι έχουν σχήμα τραπεζίου και η
περίμετρος τους ήταν περίπου 7 χλμ,
σήμερα όμως έχουν περιοριστεί σε 3 χλμ.
Το ύψος τους κυμαίνεται από 8,30μ. ως
10,50μ. Είναι χτισμένα με πέτρες και
κονίαμα, αλλά και με
επαναλαμβανόμενες σειρές από πλατιές
οριζόντιες ζώνες από τούβλα και
πετρώματα διακοσμημένα με Σταυρούς,
αρχαιοελληνικά σύμβολα, όπως η
απεικόνιση του ήλιου ή ρόμβους.
Παρόμοιας οχύρωσης είναι και τα
βυζαντινά τείχη που σώζονται στην
Κωνσταντινούπολη.
Τα Θεοδοσιανά Τείχη

8. ► Οι πύλες των τειχών της πόλης.
Γνωστές πύλες των τειχών της πόλης ήταν:
α. οι τέσσερις μεγάλες:
 1. η Ληταία πύλη (στο δυτικό άκρο της οδού Αγίου Δημητρίου, εκεί που
συναντά σήμερα την οδό Λαγκαδά).
 2. η Χρυσή πύλη (στη σημερινή πλατεία Δημοκρατίας ή Βαρδαρίου).
 3. η Κασσανδρεωτική πύλη (στη σημερινή πλατεία Συντριβανίου).
 4. η Ψευδόχρυση ή Νέα Χρυσή πύλη (στο ανατολικό άκρο της οδού Αγίου
Δημητρίου).
β. οι τέσσερις μικρότερες πύλες:
 1. η πύλη του Γιαλού (κοντά στη θάλασσα),
 2. η πύλη της Άννας Παλαιολογίνας, που σώζεται και σήμερα στην Άνω
Πόλη (κοντά στον πύργο του Τριγωνίου).
 3. η πύλη της Ρώμης (κοντά στο Λευκό Πύργο).
 4. η πύλη των Αρχαγγέλων (κοντά στη Ροτόντα ).
 Πάνω στην Ακρόπολη, όπου στρατοπέδευε η φρουρά, υπήρχαν 14 μικρές
πύλες που λέγονταν παραπύλια ή παραπόρτια και χρησίμευαν για
στρατιωτικούς κυρίως λόγους.

9. Η Πύλη της Άννας της Παλαιολογίνας
 Βρίσκεται στα ανατολικά τείχη. Η κατασκευή της βασίζεται σε δύο
μαρμάρινες παραστάδες, εκ των οποίων στη δεξιά υπάρχει χαραγμένη η
επιγραφή
Ανηγέρθη η παρούσα πύλη ορισμώ της κραταιάς και αγίας ημών κυρίας
και δεσποίνης κυράς Άννης της Παλαιολογίνης υπηρετήσαντος
καστροφύλακος Ιωάννου Χαμαετού... τω ΣΩΔΞ΄ έτη ινδικτιώνι Θ΄ "
Η ερμηνεία της αποδίδεται στο ότι η πύλη κατασκευάστηκε με εντολή
της αυτοκράτειρας του Βυζαντίου της Άννας της Παλαιολογίνας την
εποχή που ήταν καστροφύλακας ο Ιωάννης Χαμαετός, και η χρονολογία
κατασκευής της ανάγεται στα 1355-1356. Η Άννα η Παλαιολογίνα
φέρεται πως εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη μετά το τέλος του
κινήματος των Ζηλωτών που είχε κυριαρχήσει στη Θεσσαλονίκη, και
πως ανέλαβε τη συντήρηση και επισκευή των τειχών της πόλης.
Έτσι μετά από αιώνες απομένει πλέον αυτή η επιγραφή να υπάρχει για να
θυμίζει στο σημερινό επισκέπτη όχι μόνο την έλευση μιας
Αυτοκράτειρας του Βυζαντίου από τη Θεσσαλονίκη, αλλά και
να αποτελεί ζωντανό δείγμα της μνήμης της πόλης.

11.  Για την αποτελεσματικότερη άμυνα κατά μήκος των τειχών σε
τακτά διαστήματα ήταν κτισμένοι μεγάλοι ή μικροί πύργοι. Οι
πύργοι αυτοί, που ονομάζονταν πρόβολοι, με σχήμα
κάτοψης τετράγωνο, πολύγωνο, κυκλικό ή ημικυκλικό, έφταναν
τους 70 όταν υπήρχαν όλα τα τείχη της πόλης.
 Συνήθως ήταν διώροφοι. Στο ισόγειο υπήρχαν αποθήκες, ενώ από
τον όροφο μπορούσαν οι πολεμιστές να παρατηρούν με ασφάλεια
τις κινήσεις του εχθρού και να εκτοξεύουν εναντίον του πέτρες και
βέλη.
 Ένας διάδρομος, που ονομάζεται περίδρομος, ένωνε τους πύργους
και διευκόλυνε την κίνηση των πολεμιστών κατά μήκος των τειχών.
 Από τους πύργους σώζονται περίπου οι 6Ο. Όλοι έχουν τετράγωνη
διατομή εκτός από τον Λευκό Πύργο και τον πύργο Τριγωνίου (και
οι δυο κατασκευάστηκαν τον 14ο αιώνα μ. Χ.).
Οι πύργοι

12. O πύργοςτου Aνάγλυφουστοφρούριοτου
Βαρδαρίου
 Στη νοτιοδυτική πλευρά της οχύρωσης της Θεσσαλονίκης (περιοχή Πλατείας
Δημοκρατίας – Βαρδαρίου) προεξέχει ένας πεταλόσχημος περίβολος. Είναι το Φρούριο
του Βαρδαρίου όπως το ονομάζει τουρκική έκθεση του 1733, γνωστό και με τις
ονομασίες Τοπ-Χανέ (πύργος Πυροβολοστασίου) και Ταμπάκ-Χανέ (πύργος
Βυρσοδεψείων). Σύμφωνα με τον Εβλιγιά Τσελεμπή, τον Τούρκο περιηγητή και
συγγραφέα του 17ου αιώνα, το φρούριο κτίστηκε το 1546 από το σουλτάνο Σουλεϊμάν
τον Μεγαλοπρεπή. Το οχυρωματικό έργο που έχει τεχνικά χαρακτηριστικά για πόλεμο
με πυροβόλα όπλα, ασφαλώς εντάσσεται στην προσπάθεια εκσυγχρονισμού της
οχύρωσης που ανέλαβαν οι Τούρκοι μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης, το 1430.
 Το φρούριο του Βαρδαρίου περιέλαβε στην κατασκευή του μέρη της παλαιότερης
παλαιοχριστιανικής και βυζαντινής οχύρωσης. Έτσι ο τετράγωνος πύργος στην
ανατολική άκρη του, γνωστός ως Πύργος του Αναγλύφου από το ελληνιστικό
ανάγλυφο που υπάρχει εντοιχισμένο σ’ αυτόν, επισκευάστηκε ριζικά το 862, από το
βασιλικό πρωτοσπαθάριο Μαρίνο με επιστασία του βασιλικού στράτορα Κακίκη. Τις
σχετικές πληροφορίες διασώζει επιγραφή χαραγμένη σε μάρμαρο, η οποία βρέθηκε
κατά τις αναστηλωτικές εργασίες στον πύργο το 1981, ο οποίος διατηρείται σχεδόν σε
όλο του το ύψος.
Επισκευές και ενισχύσεις έγιναν στο Φρούριο και αργότερα, με σπουδαιότερη αυτή του
1741 κατά την οποία διαπλατύνθηκε κατά 18 μέτρα το νότιο τμήμα του τείχους προς το
εσωτερικό, δημιουργώντας ανάχωμα στο οποίο κατασκευάστηκαν τρεις
πυριτιδαποθήκες.

13. ΠΥΡΓΟΣ ΑΝΑΓΛΥΦΟΥ
 Πρόσφατες ανασκαφές έδειξαν ότι ο Πύργος του Αναγλύφου πατά στη
δυτική του πλευρά σε παλαιότερο τοίχο, κατασκευασμένο με μεγάλους
ορθογώνιους δόμους, ο οποίος κατευθύνεται Ν.-Ν.Α. Ο τοίχος αυτός
ταυτίστηκε με το «Τζερέμπουλο» των βυζαντινών πηγών του 15ου αιώνα,
δηλαδή το λιμενοβραχίονα που έκλεινε το λιμάνι από τη νοτιοδυτική του
πλευρά. Βρισκόμαστε λοιπόν στη δυτική άκρη του τεχνητού λιμανιού
που κατασκεύασε ο Μέγας Κωνσταντίνος το 322/323. Η θάλασσα
εισχωρούσε τότε μέσα στη σημερινή πόλη και έφθανε σχεδόν ως την οδό
Φράγκων, καθώς μαρτυρούν τμήματα του θαλάσσιου τείχους που
βρέθηκαν σε ανασκαφές οικοπέδων στις οδούς Φράγκων, Λέοντος
Σοφού, Τσιμισκή, Κατούνη, Μητροπόλεως, Προξένου Κορομηλά και
στην πλατεία Ελευθερίας. Το συνολικό εμβαδόν του βυζαντινού
λιμανιού υπολογίζεται σε 1 τετραγωνικό χιλιόμετρο. Το λιμάνι
καταχώθηκε σταδιακά στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και μετά την
κατάχωση δημιουργήθηκε στο χώρο του η εμπορική συνοικία Istira, τα
σημερινά «Λαδάδικα».

15. Ο Λευκός Πύργος της Θεσσαλονίκης είναι ένας οχυρωματικός πύργος του 15ου
αιώνα, ο οποίος χρησιμοποιήθηκε στη συνέχεια ως κατάλυμα φρουράς Γενιτσάρων
και ως φυλακή θανατοποινιτών. Είναι ένα από πιο γνωστά κτίσματα-σύμβολα
πόλεων στην Ελλάδα. Έχει 6 ορόφους, 34 μέτρα ύψος και 22,7 μέτρα περίμετρο.
Ο Λευκός Πύργος της Θεσσαλονίκης
το 1912. Ο τοίχος που τον περιέβαλλε
κατεδαφίστηκε το 1917.
Στην αρχή ονομαζόταν Πύργος του Λέοντος. Από
τον 17ο αιώνα και μετά ονομαζόταν ανεπίσημα
Φρούριο της Καλαμαριάς και Πύργος των Γενιτσάρων.
Μετά την διάλυση του τάγματος των Γενίτσαρων το
1826 αποκτά το όνομα Πύργος του Αίματος λόγω των
σφαγών των Γενιτάρων. Το σύγχρονο όνομά του το
πήρε όταν ένας εβραίος κατάδικος, ο Nathan
Guidili, τον ασβέστωσε με αντάλλαγμα την
ελευθερία του, το 1891. Αργότερα επικράτησε η
ονομασία του «λευκός πύργος» μέχρι και σήμερα.
Κατά την Τουρκοκρατία έγιναν προσθήκες και
τροποποιήσεις στα τείχη της πόλης, στις
οποίες εντάσσεται και ο Λευκός Πύργος, μαζί
με το Επταπύργιο και τον Πύργο Τριγωνίου). Ο
τελευταίος χρονολογείται τον 16ο αιώνα. φωτογραφία του δεύτερου μισού του
19ου αιώνα, επί οθωμανικής περιόδου

16. Η κατασκευή του...
Είναι κυλινδρική κατασκευή με ύψος 33,9 μ.
και διάμετρο 22,7 μ. Έχει έξι ορόφους, οι
οποίοι επικοινωνούν με εσωτερικό
κλιμακοστάσιο, το οποίο ελίσσεται κοχλιωτά
και σε επαφή με τον εξωτερικό τοίχο. Με
αυτό τον τρόπο, σε κάθε όροφο υπάρχει μια
κεντρική κυκλική αίθουσα διαμέτρου 8,5 μ,
με την οποία επικοινωνούν μικρότερα
τετράπλευρα δωμάτια, ανοιγμένα στο πάχος
του εξωτερικού τοίχου. Ο 6ος όροφος έχει
μόνο κεντρική αίθουσα και έξω από αυτήν
ένα δώμα με θέα του τοπίου γύρω από τον
πύργο. Η ύπαρξη αφοδευτηρίων, τζακιών και
καπναγωγών δείχνει πως ο πύργος
προοριζόταν όχι μόνο ως αμυντικό έργο αλλά
και για στρατιωτικό κατάλυμα
Παρουσίαση του Λευκού Πύργου
από την πλευρά της θάλασσας

17. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς χτίστηκε, στη
θέση προϋπάρχοντος βυζαντινού πύργου, ο
οποίος συνέδεε το ανατολικό τμήμα της
οχύρωσης της Θεσσαλονίκης (που σώζεται και
σήμερα), με το θαλάσσιο (το οποίο
κατεδαφίστηκε το 1867). Διάδρομος στο εσωτερικό του
Λευκού Πύργου
Κατά μία εκδοχή, η χρονολογία κατασκευής του μνημείου τοποθετείται περί το
1450-1470, λίγο μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους
(1430). Έχει διατυπωθεί η υπόθεση πως αρχιτέκτονας του Πύργου ήταν ο
φημισμένος Μιμάρ Σινάν, βάσει της ομοιότητας με ανάλογο πύργο στη Valona
(Αυλώνα) της Αλβανίας ο οποίος κτίστηκε τη δεκαετία του 1530. Χρονολόγηση
κορμών ξύλου που χρησιμοποιήθηκαν στο Λευκό Πύργο έδειξε ότι κόπηκαν το
έτος 1535 αλλά υπάρχει η πιθανότητα οι κορμοί να χρησιμοποιήθηκαν σε
εκτεταμένη επισκευή του μνημείου.

18. Γύρω από τον πύργο υπήρχε χαμηλός
οκταγωνικός περίβολος (προτείχισμα) με
τρεις επίσης οκταγωνικούς πύργους, που
κατεδαφίστηκε στις αρχές του 20ου αι. Ο
περίβολος αυτός χρησίμευε κυρίως για να
προστατεύει τον Πύργο από τη θάλασσα
αλλά θεωρείται πιθανή η χρήση του και για
την τοποθέτηση βαρέων πυροβόλων τα
οποία θα έλεγχαν την ακτογραμμή και το
λιμάνι.
Παρουσίαση του χαμηλού οκταγώνιου
περίβολου
Η νεότερη χρήση...
• Κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Λευκός Πύργος στέγαζε το κέντρο
διαβιβάσεων των Συμμάχων
• το 1916 χρησιμοποίησαν έναν όροφό του για τη φύλαξη αρχαιοτήτων από
αρχαιολογικές εργασίες στη ζώνη ευθύνης του βρετανικού εκστρατευτικού
σώματος.
• Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης(1912), το μνημείο περιήλθε
στο ελληνικό δημόσιο και έως το 1983 φιλοξένησε την αεράμυνα της πόλης,
το εργαστήριο Μετεωρολογίας του Πανεπιστημίου και συστήματα
Ναυτοπροσκόπων.

19. Τα Θεοδοσιανά Τείχη
Τα τείχη της Θεσσαλονίκης, που σώζονται σήμερα κατά το
ήμισυ, αντιμετωπίζουν πολλά προβλήματα. Έχουν γίνει ελάχιστες
επεμβάσεις στερέωσης, στεγανοποίησης και συντήρησης τα
προηγούμενα χρόνια και η κατάσταση είναι δύσκολη. Υπέστησαν
υποβάθμιση της ποιότητας τους ως μνημείο και διάσπαση της
ενότητας ως σύνολο. Η μελέτη τους προβλέπει αποκατάσταση
των ρωγμών, κατασκευή διαζώματος, διάνοιξη των φραγμένων
ανοιγμάτων, αποκατάσταση δαπέδων, κλιμακοστασίων κ.ά. Το
Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο τη δέχτηκε με μικρές
παρατηρήσεις.
► Από το χθες στο σήμερα.

20. • Από το 1983 έως το 1985 η Αρχαιολογική Υπηρεσία συντήρησε και
αναστήλωσε το μνημείο και το διαμόρφωσε σε εκθεσιακό χώρο.
• Από το 1985 έως το 1994 λειτούργησε η μόνιμη έκθεση «Θεσσαλονίκη:
Ιστορία και Τέχνη».
• Το 2001 παρουσιάστηκε στο Λευκό Πύργο η έκθεση «Καθημερινή ζωή στο
Βυζάντιο» στο πλαίσιο του δικτύου τριών εκθέσεων με το γενικό τίτλο
«Ώρες Βυζαντίου, Έργα και Ημέρες στο Βυζάντιο».
• Το 2002 παρουσιάστηκε έκθεση έργων του ζωγράφου και συντηρητή
αρχαιοτήτων Φώτη Ζαχαρίου με τον τίτλο «Άθως: Αποτυπώσεις και
Μνήμες».
• Ανήκει διοικητικά στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και από το 2006
λειτουργεί μόνιμα ως Μουσείο Πόλης της Θεσσαλονίκης.

21. Τα Θεοδοσιανά Τείχη
► Η χρησιμότητα των Θεοδοσιανών Τειχών.
 Τα Θεοδοσιανά Τείχη αποτελούν σήμερα ένα
από τα μνημεία της Θεσσαλονίκης. Το 1961
κηρύχτηκαν ιστορικά διατηρητέα μνημεία ενώ το
1989 χαρακτηρίστηκαν μνημείο παγκόσμιας
πολιτιστικής κληρονομιάς από την UNESCO.
Σήμερα τα Τείχη υπάγονται στην Εφορεία
Βυζαντινών Αρχαιοτήτων της Θεσσαλονίκης.

22. Φωτογραφικό υλικό...

23. Τα Θεοδοσιανά Τείχη
“Αναρωτιέμαι αν η
μεγαλοπρέπεια των
επιτευγμάτων του ανθρώπου,
το μεγαλείο της δύναμης, η
δόξα της αρχαιότητας, ο
στόμφος των αναμνήσεων, η
μελαγχολία των ερειπίων και
η ομορφιά της φύσης
αναμείχθηκαν ποτέ σε τέτοιο
βαθμό σε ένα θέαμα που
γεννά ταυτόχρονα θαυμασμό,
σεβασμό και τρόμο, αντάξιο
του Ομήρου” έγραψε ο
Εντμόντο ντ’ Αμίτσις για τα
Θεοδοσιανά τείχη στα 1875.
► Η μαγεία των Θεοδοσιανών
Τειχών.

24. ΓΕΝΤΙ ΚΟΥΛΕ

25. Το πρώτο μνημείο που αντικρίζει ο επισκέπτης της Θεσσαλονίκης είτε φθάνει από στεριά, αέρα ή
θάλασσα είναι η ακρόπολη και τα τείχη της πόλης εδώ και περίπου 2400 χρόνια, από τότε δηλαδή
που την ίδρυσε ο Μέγας Αλέξανδρος.
Επταπύργιο: αυτό το τόσο ιστορικό φρούριο της Άνω Πόλης στέκει ως σιωπηλός μάρτυρας
αίματος, βασανιστηρίων και τραγικών ιστορικών γεγονότων.
ΓΕΝΤΙ ΚΟΥΛΕ

26. Το Επταπύργιο (στα τούρκικα Γεντί = εφτά, κουλέ = πύργος) είναι κτισμένο κατά την περίοδο
της βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Το αμυντικό συγκρότημά του είναι έργο της εποχής των Παλαιολόγων, και χτίστηκε στο σημείο
όπου προϋπήρχε φρούριο του 9ου αιώνα.
Το Γεντί Κουλέ αποτελείται από δυο ξεχωριστά τμήματα: το Βυζαντινό φρούριο και τα νεώτερα
κτίρια της φυλακής μέσα και έξω από τον πύργο.
Στην πραγματικότητα δεν έχει επτά πύργους, αλλά δέκα και αν προστεθούν και τα μεταξύ τους
μεσοπύργια δημιουργούν ένα ενιαίο οπτικό σύνολο. Μετά την κατασκευή και του νότιου
τμήματος του 12ου αιώνα το φρούριο του Επταπυργίου έγινε ένας τέλειος κλειστός αμυντικός
χώρος.
Μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς το φρούριο έγινε ακόμα πιο
απόρθητο, αφού οι Τούρκοι ενίσχυσαν το περιμετρικό, αλλά και το εσωτερικό του τείχος ακόμα
περισσότερο. Χρησιμοποιήθηκε σαν φυλακή από το τέλος του 19ου αι. ως το 1989.
ΓΕΝΤΙ ΚΟΥΛΕ

27. Η χρήση του ως φυλακή σηματοδοτεί μια νέα ιστορία για τον χώρο.
Οι κεντρικές αντρικές φυλακές γίνονται εσωτερικά, ενώ δημιουργούνται βοηθητικοί χώροι, φυλάκια
ακόμα και εκκλησία.
Οι στρατιωτικές και οι γυναικείες φυλακές, η απομόνωση με τον χώρο των βασανιστηρίων και τα
κτίρια διοίκησης οργανώνονται στην νότια εξωτερική του Επταπυργίου.
Το 1990 οι φυλακές μεταφέρθηκαν σε άλλο χώρο και το Επταπύργιο πέρασε στα χέρια του Υπουργείου
Πολιτισμού από το Υπουργείο Δικαιοσύνης που ήταν έως τότε κι έτσι έγινε ιστορικό μνημείο.
Σήμερα στο Επταπύργιο στεγάζεται η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ενώ στο χώρο λειτουργεί και
μουσείο.
ΓΕΝΤΙ ΚΟΥΛΕ

28. Η ΤΩΡΙΝΗ ΤΟΥ ΜΟΡΦΗ
Σ’αυτήν την πρώην πιο φριχτή φυλακή της Ελλάδας περνώντας την τεράστια πύλη και με τα μάτια της
φαντασίας μπορούμε να φανταστούμε τους φρουρούς στα πάνω φυλάκια με τα όπλα τους παραμάσχαλα
και τις ομάδες των φυλακισμένων να περιφέρονται αλυσοδεμένοι σε τριάδες και σε σειρά στον εσωτερικό
προαύλιο χώρο.
Από το κεντρικό υπερυψωμένο εποπτικό φυλάκιο φαίνονται οι δυο μεγάλοι προαύλιοι χώροι που τώρα
είναι γεμάτοι από αρχαιολογικά ευρύματα που είναι στιβαγμένα και σε παράταξη.
Στα ενδότερα του φρουρίου η απομόνωση και τα υγρά κελιά μαρτυρούν τις τραγικές στιγμές που
πέρασαν οι άτυχοι κρατούμενοι που είχαν πέσει στα χέρια αυτών που εκμεταλευόντουσαν κατά
καιρούς αυτή την απόρθητη φυλακή. Τούρκοι, Γερμανοί ακόμα και Έλληνες της δικτατορίας
φυλάκισαν και βασάνισαν ανθρώπους της αντίστασης και επαναστάτες συνείδησης που υποστήριζαν
δημόσια τις πεποιθήσεις και τα ιδανικά τους.
ΓΕΝΤΙ ΚΟΥΛΕ

29. Οι τοίχοι ακόμα ηχούν από τα βογκητά των φυλακισμένων στα μπουντρούμια των κάστρων.
Οι χειροπέδες που τους ακινητοποιούσαν βρίσκονται σφηνωμένες στις υγρές πέτρες. Οι
συνθήκες κράτησης ήταν απάνθρωπες και η δραπέτευση αδύνατη…….
Ακόμα και σήμερα πολλοί πιστεύουν πως το φρούριο έχει στοιχειώσει από όλες αυτές τις
ψυχές που δεν βρήκαν την ησυχία τους και πως ουρλιαχτά ακούγονται τις νύχτες από
μέσα του.
Υπάρχει και ο ανεξερεύνητος μύθος για το μικρό κοριτσάκι που, όπως λένε, εμφανίζεται
τις νύχτες στα κάστρα και στοιχειώνει το Επταπύργιο....
ΓΕΝΤΙ ΚΟΥΛΕ

30. Το κάστροτων Ιωαννίνων
 Το κάστρο των Ιωαννίνων χτίστηκε το 528 μ.Χ, μέσα
στα πλαίσια του σχεδίου του αυτοκράτορα Ιουστινιανού
για την οχύρωση του Βυζαντινού κράτους. Είναι το
πιο αρχαίο βυζαντινό κάστρο, το οποίο την εποχή του
Αλή Πασά αποτελούσε το μεγαλύτερο διοικητικό κέντρο
ολόκληρης της Ελλάδας. Μέσα στο Κάστρο
αναπτύχθηκαν τα ελληνικά γράμματα, εκεί έζησε
ο Αλή Πασάς το μεγάλο του έρωτα με την
κυρά-Βασιλική, εκεί ερωτεύτηκε την κυρά-Φροσύνη
την ερωμένη του γιου του, εκεί δίδαξαν οι μεγάλοι
δάσκαλοι του Γένους, εκεί σπούδασαν την τέχνη
του πολέμου οι μεγάλοι οπλαρχηγοί.
Αυτό το ιστορικής σημασίας κάστρο αποτελείται από
τέσσερα τμήματα: τον εξωτερικό περίβολο, τη Β.Δ.
ακρόπολη με το Ασλάν Τζαμί, την Ν.Α. ακρόπολη με
το Ιτς Καλέ και την Καστροπολιτεία, την παλαιά πόλη
των Ιωαννίνων. Η έκταση μέσα στα τείχη του είναι
200 στρέμματα περίπου, έχει περίμετρο 2.000 μέτρων
και πλάτος 10 μ. Πολλά είναι τα κτίσματα που θα
θαυμάσετε μέσα στο κάστρο, όπως :

31. Το Σουφαρί Σεράϊ
 Είναι ένα μεγαλοπρεπές διώροφο κτίριο,
στο οποίο στεγαζόταν η Σχολή Ιππικού του Αλή Πασά. Ο πάνω
όροφος στηρίζεται σε ένα σύστημα στοών και έχει 50 παράθυρα.
 Τα Μαγειρεία
Πρόκειται για ένα κτίριο με χαρακτηριστικές καμινάδες μέσα
στην ακρόπολή του Ιτς Καλέ. Σήμερα στεγάζεται εκεί ένα
γραφικότατο καφέ.

32. Πύργος Βοημούνδου
 Χτίστηκε μέσα στα πλαίσια της βυζαντινής οχύρωσης
στο κέντρο της ακρόπολης του Ιτς Καλέ την
περίοδο της εκστρατείας του Νορμανδού Βοημούνδου
στα Ιωάννινα το 1082. Στα ερείπιά του έχτισε ο
Αλή Πασάς το μεγαλοπρεπές σεράϊ του, το οποίο
πυρπολήθηκε το 1822.

33. Κάστρο Ιτς Καλέ
 Περιέχει το Φετιχέ Τζαμί, τον Τάφο του Αλή Πασά και το
Βυζαντινό Μουσείο, όπως και την αίθουσα έκθεσης
Αργυροχρυσοχοΐας. Το Φετιχέ Τζαμί το έτος 2012 δεν είναι
επισκέψιμο. Το όνομά του σημαίνει Τζαμί της Κατάκτησης
και χτίστηκε το 1430 πάνω στα ερείπια ενός βυζαντινού
ναού. Αρχικά ήταν ξύλινο, μετά όμως το 1611 ξαναχτίστηκε
πέτρινο. Την τελική μορφή την πήρε από τον Αλή Πασά το
1795.

34. Το κάστρο
 Το κάστρο των Ιωαννίνων αποτελεί σημείο αναφοράς της πόλης.
Η σημερινή του μορφή οφείλεται στον Αλή Πασά ο οποίος
ξαναχτίζει το κάστρο το 1815 σχεδόν εκ θεμελίων.
 Η πρόσβαση στο κάστρο μέχρι και το 1913, ήταν δυνατή μόνο αν
από το εσωτερικό κατέβαζαν τη σκάλα σύνδεσης, που ένωνε τον
εξωτερικό κόσμο με το κάστρο και αυτό γιατί η λίμνη και η
υδάτινη τάφρος ακουμπούσαν τα τείχη.
 Από την κεντρική πύλη, στην οποία οι Τούρκοι απαγχόνισαν το
νεομάρτυρα Γεώργιο, πολιούχο των Ιωαννίνων, μπαίνουμε στο
χώρο του κάστρου. Η πύλη αυτή είναι στο τέλος της οδού
Αβέρωφ.

35.  Επάνω από την κεντρική πύλη διακρίνουμε το οικόσημο του Αλή
Πασά. Στη δεξιά πλευρά, υψώνεται πιο πάνω από το τείχος ο
πύργος που χτίστηκε επί τουρκοκρατίας για το «Βενετσιάνικο»
ρολόϊ του Κάστρου. Το ρολόϊ αυτό το αχρήστευσαν οι Ιταλοί το
1917 και αντικαταστάθηκε πρόσφατα από Γιαννιώτες.
 Τα στενά του δρομάκια μας οδηγούν στο λόφο που βρίσκεται το
τζαμί του Ασλάν Πασά στη βόρεια ακρόπολη. Χτίστηκε το 1618
από τον ομώνυμο Πασά σε ανάμνηση της συντριβής της
επανάστασης του Διονυσίου Φιλόσοφου (1611).Δεσπόζει στο
ομορφότερο ίσως σημείο της πόλης με θέα προς τη λίμνη, το νησί
και την ίδια την πόλη. Στη θέση που καταλαμβάνει σήμερα το
τζαμί, ήταν ο ναός του Αγ. Ιωάννου του προδρόμου που
καταστράφηκε το 1611. Σήμερα ο χώρος λειτουργεί ως Δημοτικό
Μουσείο. Δεξιά και αριστερά, καθώς αρχίζει ο ανηφορικός
δρόμος, συναντούμε πολλά κτίσματα της τουρκοκρατίας.

36.  Στα δεξιά μας συναντάμε τα Τούρκικα λουτρά (χαμάμ), χτισμένα με
ιδιόμορφη αρχιτεκτονική (σε σχήμα σταυρού, με θολωτό τρούλο).
Περιελάμβαναν αποδυτήρια, χώρους λουτρών, και αναπαυτήριο. Τα
λουτρά αποτελούσαν χώρο επικοινωνίας, ιδίως για τις γυναίκες, για τις
οποίες προβλέπονταν και ειδική προετοιμασία για το λουτρό.
 Στ' αριστερά μας το γνωστό Σουφαρί Σαράϊ. Ήταν διόροφο κτίριο, με
πέτρινη εξωτερική σκάλα και ξυλινη στέγη. Πρόκειται για το στρατόπεδο
του Αλή πασά, όπου εκπαιδεύτηκαν και οι πρωταγωνιστές του '21(Οδ.
Ανδρούτσος, Καραισκάκης, Μ. Μπότσαρης, Αθ. Διάκος, κ.α.).
 Η τούρκικη βιβλιοθήκη που κτίστηκε στις αρχές του 19ου αιώνα.
Περιλαμβάνει αίθουσα με τετράγωνο διάδρομο και δύο δωμάτια στις
άκρες. Είναι εξαιρετικής τέχνης οι θολωτές στέγες, σώζεται άθικτη, μόνο
που δεν διεσώθησαν βιβλία ή χειρόγραφα.
 Αφήνοντας τη βόρεια ακρόπολη, πηγαίνουμε στο εσωτερικό φρούριο,
στο Ιτς Καλέ. Πρίν μπούμε στο χώρο αυτό, βρίσκουμε τον πλάτανο όπου
μαρτύρησε ο αρχηγός της κλεφτουριάς Κατσαντώνης, το 1807.

37.  Η πύλη διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση και είναι
επιβλητική. Πάνω από το τόξο της υπήρχαν ανάγλυφα δύο
λιοντάρια με τη λέξη «Ασλάν» που εκλάπησαν.
 Στο βάθος αριστερά, υψώνεται το Φετιχιέ τζαμί που κτίστηκε το
1618 στη θέση της χριστιανικής εκκλησίας του Αρχαγγέλου
Μιχαήλ. Πλάι από το τζαμί, σώζεται η μαρμάρινη βάση του
οικογενειακού τάφου του Αλή πασά. Είναι θαμένο μόνο το
ακέφαλο κορμί του και η γυναίκα του Εμινέ.
 Το κεφάλι του έχει ταφεί στην Κωνσταντινούπολη μαζί με τα
παιδιά του, Μουχτάρ, Βελή, Σαλίχ και Μεχμέτ, που εκτελέστηκαν
κατά διαταγή του σουλτάνου. Το ωραίο σιδερένιο κιγκλίδωμα το
έκλεψαν στην κατοχή.
 Στη θέση όπου είναι το Βυζαντινό μουσείο λειτουργει από το 1995,
ήταν το σαράϊ του Αλή πασά, που το έχτισε το 1789 και το είχε
διοικητικό κέντρο, που κάηκε ολοσχερώς το 1870.

38.  Δεξιά από το Βυζαντινό μουσείο, βρίσκονται τα ερείπια
από το χαρέμι του Αλή πασά. Ο πύργος του
Βοημούνδου (προμαχώνας) είναι από τα λίγα
μεσαιωνικά οικοδομήματα που διασώθηκαν. Φέρει το
όνομα του Νορμανδού κατακτητή των Ιωαννίνων (1082
μ.χ.). Επί τουρκοκρατίας στέγαζε τις οικονομικές
υπηρεσίες
 Στή Νότια Ακρόπολη του Κάστρου Ιωαννίνων κοντά
στον πύργο του Βοημούνδου και σε επαφή με το ναό
των Αγίων Αναργύρων, σώζονται οι ιστορικές αποθήκες
μπαρουτιού του Αλή Πασα.

39. Ο οικισμός
 Τα τείχη περιέσφιγγαν έναν οικισμό που έσφυζε από ζωή. Από τη βυζαντινή πόλη, που
περιοριζόταν και αυτή μέσα στα τείχη, μοναδικό μέχρι σήμερα εύρημα παραμένει το βυζαντινό
λουτρό στην αυλή του Σουφαρί, κτίσμα σημαντικό, ελάχιστο όμως δείγμα της πληθώρας των
δημοσίων κτιρίων, των σπιτιών και των ναών που υπήρχαν στον οικισμό κατά τους βυζαντινούς
χρόνους. Ήδη από τις πηγές γνωρίζουμε περισσότερα από είκοσι ονόματα ναών και μονών.
 Ελάχιστα είναι τα κτίσματα που διασώθηκαν και από την επόμενη περίοδο, δηλαδή μέχρι το
19ο αιώνα, και περιορίζονται στην παλαιά εβραϊκή συναγωγή και στο αρχοντικό του πασά-
Καλού.
 Τα τείχη οριοθετούν τον οικισμό επέβαλλαν όρους στη δομή και την ανάπτυξη του. Στενά
δρομάκια και σπίτια το ένα κοντά στο άλλο δημιουργούν ένα σφιχτοδεμένο σύνολο. Όμως τα
περισσότερα αρχοντικά και νοικοκυρόσπιτα του Κάστρου παρουσιάζουν καταστροφές. Τα
παλαιότερα σπίτια που σώζονται ανήκουν στις αρχές του αιώνα μα,. Τα περισσότερα είναι
διώροφα με λιθόκτιστο το ισόγειο, και τον όροφο κατασκευασμένο από πλίνθους ή από τσατμά.
Σιδεριές φράζουν τα παράθυρα του ισογείου. Πολλές φορές ο όροφος προεκτείνεται έξω από
την οικοδομική γραμμή, δημιουργώντας έτσι το γνωστό σαχνισί. Στο ισόγειο βρίσκονται τα
βοηθητικά δωμάτια του σπιτιού και στον όροφο πάντα ο ηλιακός ή κρεβάτα, με το καλό
χειμωνιάτικο δωμάτιο και όλα τα καλοκαιρινά. Το σπίτι έχει συνήθως αυλή με πηγάδι και
βοηθητικούς χώρους. Στις οδούς Ιουστινιανού και Φιλανθρωπηνών, εντυπωσιακές ακόμα και σε
σήμερα, αριστερά της κεντρικής πύλης, μπορεί να χαρεί κανείς την πλαστικότητα του συνόλου
που δημιουργούν το τείχος, τα παλαιά σπίτια και ο στενός δρόμος με το καλντερίμι.

40.  Η παλαιά συναγωγή στην οδό Ιουστινιανού αποτελεί σήμερα το
μοναδικό μνημείο της κάποτε έντονης εβραϊκής παρουσίας στα
Γιάννενα,. Μέσα από έναν ισχυρό τοιχοπερίβολο προβάλλει το απλό,
λιθόκτιστο, ορθογώνιο σε κάτοψη κτιρίου. Οι κίονες του εσωτερικού , η
ξυλόστεγη κάλυψη και τα μεγάλα παράθυρα κάνουν να έχει μεγάλες
ομοιότητες με χριστιανική βασιλική. Το σημερινό οικοδόμημα ανήκει
στο 17ο αιώνα, κτίστηκε όμως, σύμφωνα με τις πηγές, στη θέση
προϋπάρχουσας συναγωγής που μαρτυρείται ήδη στα μεσοβυζαντινά
χρόνια.
 Το αρχοντικό του πασά-Καλού, ιδιοκτησία σήμερα της οικογένειας
Τσεκούρα, αποτελεί το μοναδικό δείγμα σωζόμενου αρχοντικού μέσα
στο Κάστρο. Μέσα σε έναν ευρύχωρο κήπο, με το λιθόκτιστο ισόγειο και
την τοξωτή σκάλα, τον όροφο από τσατμά που ακουμπά στο τείχος, το
λοξότμητο εξωτερικό σαχνισί και τη γυμνόστηθη καλλονή στην οροφή
της μεγάλης αίθουσας, είναι τυπικό δείγμα για μια ομάδα τέτοιων
σπιτιών, για πάντα χαμένων.

41. ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ
ΑΚΡΙΤΙΔΟΥ ΜΑΡΙΑ-ΣΟΦΙΑ
ΒΑΛΙΩΤΗ ΕΥΓΕΝΙΑ
ΒΟΥΣΝΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ
ΒΟΥΤΣΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ
ΒΡΕΤΤΑΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ
ΓΑΡΥΠΙΔΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ
ΓΕΡΑΝΗ ΜΑΡΙΑ
ΓΚΑΣΙΜΠΑΓΙΑΖΙΔΗΣ ΣΕΡΓΚΕΪ
ΓΚΕΟΡΓΚΙΟΥ ΟΑΝΑ
ΓΟΥΡΟΥ ΑΘΗΝΑ
ΖΕΥΓΟΛΑ ΑΝΔΡΟΝΙΚΗ
ΖΟΥΡΚΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ
ΖΩΓΡΑΦΟΣ ΟΡΦΕΑΣ
ΙΓΝΑΤΙΑΔΗΣ ΝΙΚΗΤΑΣ
ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ
ΚΑΜΠΟΥΡΙΔΗΣ ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ
ΚΑΠΡΑΓΚΟΥ ΧΡΙΣΤΙΝΑ
ΚΑΡΑΒΑΣΙΛΗ ΣΤΥΛΙΑΝΗ
ΚΑΡΑΛΙΔΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ
ΚΙΤΣΟ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ
ΚΟΚΟΖΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ
ΚΟΥΜΠΟΓΙΑΝΝΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ ΣΜΑΡΩ
ΛΕΟΝΤΙΑΔΟΥ ΣΟΦΙΑ
ΜΑΝΑΪ ΕΚΟΥΡΑΝ
ΜΙΚΑΕΛΙΑΝ ΑΡΜΕΝ
ΜΙΚΑΕΛΙΑΝ ΝΟΡΙΚ
ΜΙΛΕ ΘΟΔΩΡΗΣ
ΣΑΜΠΑΝΗΣ ΜΠΕΡΝΑΡΝΤΟ
Η ομάδα μας...