15

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Elżbieta Jaszczyszyn
Elżbieta Piórkowska
Wspomaganie rozwoju dziecka literaturą dziecięcą
513 [01].Z3.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006

1
Recenzenci:
dr Jolanta Szada - Borzyszkowska
mgr Elżbieta Hałaburda
Opracowanie redakcyjne:
mgr Elżbieta Piórkowska
Konsultacja:
mgr Zenon W. Pietkiewicz
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 513[01].Z3.03
Wspomaganie rozwoju dziecka literaturą dziecięcą, zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu opiekunka dziecięca.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Narządy mowy. Mechanizmy mowy 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 8
4.1.3. Ćwiczenia 8
4.1.4. Sprawdzian postępów 9
4.2. Rozwój mowy dziecka i metody jej badania 10
4.2.3. Ćwiczenia 12
4.3. Wybrane zagadnienia z literatury dziecięcej 14
4.4. Metodyka zajęć dydaktycznych stymulujących rozwój mowy dzieci 23
5. Sprawdzian osiągnięć 34
6. Literatura 39

3
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy o narządach i mechanizmach mowy, jej
rozwoju i badaniu, literaturze dziecięcej oraz metodyce zajęć dydaktycznych stymulujących
rozwój mowy dzieci.
W poradniku zamieszczono:
1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić pracy z poradnikiem.
2. Cele kształcenia programu jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania umożliwiający samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń
i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają:
− opis działań, jakie powinieneś wykonać,
− wykaz materiałów i narzędzi potrzebnych do ich wykonania.
4. Zestaw zadań testowych sprawdzający poziom przyswojonych wiadomości
i ukształtowanych umiejętności.
5. Wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie.
Poradnik nie może być traktowany jako wyłączne źródło wiedzy. Wskazane zatem jest
korzystanie z innych dostępnych źródeł informacji.

4
Schemat układu jednostek modułowych
513[01].Z3
Prace artystyczne i techniczne
513[01].Z3.01
Stymulowanie rozwoju dziecka
poprzez wykonywanie prac
technicznych i plastycznych
513[01].Z3.02
Wspomaganie rozwoju dziecka
muzyką
513[01].Z3.03
Wspomaganie rozwoju dziecka
literaturą dziecięcą

5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowe powinieneś umieć:
− analizować treści materiału nauczania,
− wykonywać kukiełki, lalki, postacie z bajek, zabawki i ozdoby,
− wykonywać proste scenografie do teatrzyku,
− przygotowywać elementy do teatru cieni i teatrzyku kukiełkowego,
− śpiewać dzieciom piosenkę,
− posługiwać się prostymi instrumentami muzycznymi,
− wykorzystywać zestawy perkusyjne do ilustracji tekstu piosenki,
− poszerzać i uzupełniać swoją wiedzę i umiejętności korzystając z różnych źródeł
informacji (literatura, internet, wymiana doświadczeń koleżeńskich, pomoc nauczyciela
lub instruktora),
− ustalać potrzeby dziecka na podstawie nadawanych przez nie komunikatów werbalnych
i niewerbalnych,
− współpracować w grupie,
− wyciągać wnioski z ćwiczeń.

6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- określić rolę narządu mowy w procesie rozwoju mowy,
- ocenić poziom rozwoju mowy dziecka,
- zastosować poprawną technikę wymowy,
- dobrać utwory literackie do wieku i możliwości percepcyjnych dziecka,
- zinterpretować utwory literackie wykorzystując różnorodne środki ekspresji,
- przeprowadzić zajęcia stymulujące rozwój mowy dziecka,
- pomóc dzieciom w przezwyciężaniu trudności w mówieniu,
- nawiązać współpracę z rodzicami w zakresie rozwoju umiejętności językowych dziecka.

7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Narządy mowy. Mechanizmy mowy
4.1.1 Materiał nauczania
Mowa jest specyficznie ludzką zdolnością porozumiewania się za pomocą symboli
dźwiękowych. Mowa to złożona czynność psychiczna. Jest sprawnością, której trzeba się
uczyć, tak jak wszystkich innych sprawności. Poniżej przedstawiono schemat
porozumiewania się językowego słownego.
Rys. 1. Schemat porozumiewania się językowego słownego [5, s.7]
Najmniejszą cząstką mowy jest fonem, czyli dźwięk. Czynność mowy zależy od budowy
i funkcjonowania kilku struktur:
- ośrodkowego układu nerwowego,
- narządu mowy,
- narządu słuchu.
Całość aparatu służącego do wytwarzania dźwięków składa się z trzech narządów:
oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego [1, s.6].
Układ oddechowy to dwa odcinki: górny (jama nosowa, gardło i krtań) oraz dolny
(tchawica, oskrzela i płuca). Akt oddechowy składa się z dwóch faz: wdechu i wydechu.
Narządem fonacji jest krtań wraz ze strunami głosowymi, połączona z tchawicą. Ta część
aparatu mowy odpowiada za wytwarzanie dźwięków.
Trzecią część narządu mowy stanowi narząd artykulacyjny, składający się z nasady (jam:
gardłowej, ustnej, nosowej oraz jam rezonacyjnych) i ruchomych narządów (warg, języka,
podniebienia miękkiego, żuchwy – dolnej szczęki) [1, s. 7]. Położenie i zachowanie się
narządów artykulacyjnych przy wytwarzaniu poszczególnych dźwięków stanowi podstawę
klasyfikacji głosek. Więcej przeczytasz w książce B. Wierzchowskiej: Wymowa polska.
PZWS, Warszawa 1971. Dla jakości mowy ważne jest, aby te elementy składowe
funkcjonowały w sposób sprawny i skoordynowany.
Wyróżniamy cztery podstawowe rodzaje ćwiczeń wspomagających rozwój mowy małego
dziecka:
- ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne,
- ćwiczenia oddechowe,
- ćwiczenia rytmizujące,
- ćwiczenia słuchu fonematycznego [1, s. 14]
Celem ćwiczeń narządów artykulacyjnych jest wypracowanie zręcznych i celowych ruchów
języka, warg i podniebienia [1, s. 15].
Ćwiczenia oddechowe pozwalają różnicować i wydłużać fazę wydechową. Podczas tych
ćwiczeń nabywa się umiejętności stosowania przerw w trakcie mówienia, w celu nabrania
Nadawca (odbiorca) Odbiorca (nadawca)

8
powietrza we właściwych miejscach. Umiejętność ta pozwala uniknąć kolizji między rytmem
oddychania, a strukturą wypowiedzi. W celu poszerzenia wiadomości skorzystaj z książki
K. Szłapy: Cmokaj, dmuchaj, parskaj, chuchaj. Ćwiczenia oddechowe i artykulacyjne dla
najmłodszych. Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2005.
W pracy nad mową dziecka należy stosować także ćwiczenia rytmizujące, które
pośrednio wpływają na usprawnienie narządów mownych. Rytmizowana mowa jest techniką
ćwiczącą aparat mowy, poczucie rytmu, poczucie metrum, tempa i dynamiki oraz pamięć
ogólną i muzyczną. Rymy, rymowanki, wyliczanki doskonale rozwijają zdolności słuchowe,
by dziecko mogło łatwiej uchwycić i rozróżnić dźwięki i inne elementy wyrazu. Zdolność
precyzyjnego słyszenia i różnicowania dźwięków mowy kształtujemy i doskonalimy
w ćwiczeniach fonematycznych.
Technika wymowy zależy od kilku elementów:
- tempa mówienia,
- prawidłowego frazowania,
- modulacji siły głosu,
- prawidłowej intonacji.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak własnymi słowami opiszesz schemat słownego porozumiewania się?
2. Które mechanizmy są uruchamiane w procesie mowy?
3. Jakie narządy wchodzą w skład całości aparatu mowy?
4. Od jakich czynników zależy technika wymowy?
5. Jakie ćwiczenia stosuje się w pracy nad mową małego dziecka?
6. Jakie są cele ćwiczeń wspomagających rozwój mowy dziecka?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozwijanie zdolności precyzyjnego słyszenia i różnicowania dźwięków mowy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wysłuchać w ciszy wyrazów wypowiadanych przez osobę prowadzącą,
2) nie reagować, jeśli wyraz jest wypowiadany prawidłowo,
3) klasnąć w ręce, gdy wyraz jest wypowiadany źle,
4) zapisać w zeszycie ćwiczeń przebieg zabawy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- długopisy,
- zeszyty ćwiczeń.
Ćwiczenie 2
Wykonywanie ćwiczeń języka.

9
1) obserwować wykonywanie poleceń osoby prowadzącej w lusterku,
2) wysunąć język: wąski i szeroki,
3) unieść język na górną wargę,
4) dotknąć językiem zębów trzonowych górnych i dolnych,
5) dotknąć językiem poszczególnych zębów, po kolei,
6) mlaskać czubkiem języka.
- lusterko dla każdego ucznia.
Ćwiczenie 3
Wykonywanie ćwiczeń oddechowych.
1) wziąć mały kawałek papieru,
2) chodzić swobodnie po sali,
3) wprawić w ruch trzymany w dłoni kawałek papieru na sygnał osoby prowadzącej,
4) utrzymać go w powietrzu przez jakiś czas za pomocą dmuchania.
- małe kawałki papieru.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) podać definicję mowy? ¨ ¨
2) wymienić struktury uruchamiane w procesie mowy? ¨ ¨
3) zastosować ćwiczenia oddechowe we wspomaganiu rozwoju mowy
dziecka?
¨ ¨
4) zastosować ćwiczenia rytmizujące we wspomaganiu rozwoju mowy
dziecka?
¨ ¨
5) zastosować ćwiczenia we wspomaganiu rozwoju mowy dziecka? ¨ ¨
6) zastosować ćwiczenia doskonalące technikę wymowy? ¨ ¨

10
4.2. Rozwój mowy dziecka i metody jej badania
4.2.1. Materiał nauczania
Rozwój mowy jest procesem zależnym od właściwości wrodzonych człowieka
i możliwym w kontakcie ze środowiskiem społecznym. Podstawowym środowiskiem
kształtowania myślenia i mowy dziecka jest rodzina.
Wyodrębnia się cztery okresy rozwoju mowy dziecka:
- okres melodii (0 – 1 r. ż.)
- okres wyrazu (1 – 2 r. ż.)
- okres zdania (2 – 3 r. ż.)
- okres swoistej mowy dziecięcej (3 – 7 r. ż.) [1, s.10].
W okresie melodii dziecko komunikuje się z dorosłymi za pomocą krzyku. W 2 – 3
miesiącu życia zaczyna wydawać różne dźwięki: piski, pomruki, mlaski, a także dźwięki
artykułowane. Jest to tzw. głużenie, które ma charakter dźwięków odruchowych,
towarzyszących nieskoordynowanym ruchom całego ciała dziecka. Należy pamiętać, że głużą
także niemowlęta z uszkodzonym słuchem. W drugiej połowie pierwszego roku życia dziecka
obserwujemy gaworzenie, polegające na potarzaniu zasłyszanych z otoczenia dźwięków.
W okresie wyrazu dziecko używa właściwie wszystkich samogłosek, prócz nosowych
i niektórych spółgłosek: p, b, m, t, d, n, k, ś, czasem ć.
W 2 – 3 roku życia dziecko powinno wypowiadać większość głosek i pierwsze wyrazy:
mama, tata, baba. W dalszej kolejności pojawiają się proste zdania. Wskutek małej
sprawności narządów artykulacyjnych głoski nie zawsze są pełnowartościowe brzmieniowo,
zwłaszcza w trudniejszych zestawieniach.
W okresie swoistej mowy dziecka pojawiają się głoski: r, sz, ż, cz, dż, które w 4 – 5 roku
życia mogą być wymawiane jak: s, z, c, dz. Wymowę dziecka w wieku trzech lat
charakteryzuje duża umiejętność odtwarzania wszystkich elementów słowa.
W wieku 7 lat dziecko powinno mieć opanowaną technikę mówienia. Więcej informacji
uzyskasz w publikacjach B. Wrocławskiego: Opieka logopedyczna od poczęcia. Glottis,
Gdańsk 1998 i M. Przetacznik – Gierowskiej, G. Makiełło – Jarży: Psychologia rozwojowa
i wychowawcza wieku dziecięcego. WSiP, Warszawa1985.
Do wad nie zaliczamy cech mowy dziecięcej, które są normalnym przejawem jej
niedojrzałości [1, s. 24]. Gdy wymowa dziecka odbiega od normy fonetycznej ogólnie
przyjętej w danym języku, wówczas mamy do czynienia z wadą wymowy. Za wadliwą
uznajemy wypowiedź:
– słabo słyszalną,
– mało zrozumiałą,
– nieprzyjemną w odbiorze (chropowatą, zbyt wysoką, zbyt niską),
– zawierającą zniekształcone dźwięki,
– o zaburzonym rytmie i tempie mowy,
– niepoprawną gramatycznie,
– nie uwzględniającą opozycji fonologicznych,
– nieodpowiednią do wieku, płci, inteligencji [7, s. 166,].
Niepokojące objawy to:
– nieprawidłowości w budowie narządów mowy,
– brak gaworzenia we właściwym dla dziecka czasie,
– brak mowy u trzyletniego dziecka,
– niedojrzałe wypowiedzi dziecka,
– mowa niewyraźna lub trudno zrozumiała,

11
– brak reakcji na dźwięki,
– zaburzenia percepcji słuchowej dotyczące zarówno słuchu fizjologicznego (dokładne
słyszenie), jak i pamięci słuchowej oraz umiejętności kojarzenia dźwięków, a także
słuchu fonematycznego (mownego),
– dziecko mówi nosowym, głośnym lub ochrypłym głosem, ma trudności w oddychaniu
przez nos,
– dziecko w trakcie mówienia zacina się [7, s.167].
Nauka zajmująca się kształtowaniem prawidłowej mowy, zapobieganiem powstawaniu
wad wymowy, likwidowaniem błędów i korekcją wad, a także nauczaniem mowy
w przypadku jej braku albo utraty, to logopedia.
Badanie rozwoju mowy dziecka ma na celu sprawdzenie jego tendencji rozwojowych,
rozpoznanie ewentualnych zaburzeń oraz podjęcie odpowiednich działań terapeutycznych.
Należy je przeprowadzać w pomieszczeniu wyciszonym, odizolowanym od hałasu i dobrze
znanym dziecku.
Do pierwszego roku życia możemy w zasadzie jedynie określić, czy dziecko reaguje na
dźwięki, czy też nie. Do najprostszych ćwiczeń słuchowych, polegających na rozróżnianiu
dźwięków akustycznych należą: skrzypnięcia drzwi, uderzenia klockami, potrząsanie
grzechotką. Badanie prowadzi się z odległości około 3 cm. Bodźce nadaje się z obu stron
głowy dziecka, poza polem jego widzenia. Słuch uznajemy za prawidłowy, jeśli maluch
poszukuje wzrokiem źródła dźwięku. W późniejszych latach najlepszym sposobem jest
badanie za pomocą mowy i szeptu, w oparciu o obrazki, rozmowę kontrolowaną, pytania –
zagadki, nazywanie przedmiotów [4, s. 55]. Dziecka nie wolno zmuszać do mówienia, czy też
powtarzania. Należy wzbudzać u niego zainteresowanie mową i uświadamiać mu fakt, że
każdy przedmiot, zjawisko posiada swoją nazwę. Podczas badania eksponujemy dziecku
pojedyncze obrazki i pytamy, co to jest? Odpowiedzi dziecka należy notować na bieżąco, na
specjalnie przygotowanej karcie badania wymowy lub nagrywać na nośnik dźwięku (taśmę
magnetofonową) [6, s. 106].
Materiał językowy dobiera się selektywnie, stosownie do potrzeb i możliwości dzieci.
Można to osiągnąć poprzez odpowiednie zabawy, inscenizacje, gry, oglądanie barwnych
ilustracji, obrazów, filmów, przeźroczy, organizowanie wycieczek, spotkań ze zwierzętami,
itp. [4, s.87].
Sprawność warg i języka łatwo możemy sprawdzić w zabawie z dzieckiem.
Proponujemy, aby dziecko:
– było kotkiem, który oblizuje się po wypiciu mleka, próbuje dotknąć językiem nosa,
rozciąga usta w uśmiechu lub parska z radości,
– uśmiechało się do swojej pani,
– otworzyło usta szeroko jak pisklątko, które czeka na jedzenie,
– zacisnęło buzię tak mocno jakby zamykało na kłódkę,
– wyciągnęło buzię jak dziób bociana i chwytało żabki.
Więcej o sposobach badania rozwoju mowy dziecka przeczytasz w książce A. Balejko,
M. Zińczuk (red.): Terapia pedagogiczna w teorii i praktyce. Wydawnictwo „Logopedia
radzi”, Białystok 2006.
1. Które czynniki warunkują rozwój mowy dziecka?
2. Jak można scharakteryzować okresy rozwoju mowy dziecka?
3. Jakie znasz wady wymowy u małego dziecka?
4. Jakie znasz sposoby badania rozwoju mowy u małego dziecka?

12
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Badanie motoryki narządów mowy [5, s.68].
1) utworzyć w parę z innym uczniem,
2) zaproponować osobie z pary następujące zadania:
- górne zęby nasuń na dolną wargę,
- dolne zęby nasuń na górną wargę,
- pokaż usta zaokrąglone,
- pokaż usta spłaszczone,
- wysuń język spłaszczony,
- wysuń język wąski,
- dotknij językiem wargi górnej,
- dotknij językiem wargi dolnej,
3) ocenić każde precyzyjnie i poprawnie wykonane zadanie, przyznając 1 punkt,
4) ocenić brak wykonania zadania, przyznając 0 punktów. Wynik poniżej 6 punktów
oznacza, że konieczne są ćwiczenia usprawniające wargi i język.
- kartka papieru,
- ołówek lub długopis.
Ćwiczenie 2
Badanie sprawności słuchowych.
1) utworzyć w parę z innym uczniem,
2) ustawić osobę z pary jednym bokiem (uchem) do siebie,
3) stanąć w odległości 3 metrów od partnera,
4) poprosić osobę z pary o wykonanie następujących poleceń:
– pokaż lalkę,
– pokaż nos,
– pokaż ucho,
– pokaż zęby,
– pokaż włosy,
– pokaż brzuch,
– pokaż nogę,
– pokaż oko,
5) zmienić ustawienie partnera, odwracając go do siebie drugim bokiem (uchem),
6) zapisać wynik badania w zeszycie.
- kartka papieru,
- ołówek lub długopis.

13
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić okresy rozwoju mowy dziecka? ¨ ¨
2) sprawdzić, czy rozwój mowy dziecka w wieku 0 – 4 lat przebiega
prawidłowo?
¨ ¨
3) określić, od jakich czynników zależy prawidłowy rozwój mowy
dziecka?
¨ ¨
4) podać przykłady wad wymowy u małego dziecka? ¨ ¨
5) zaplanować i przeprowadzić badanie rozwoju mowy dziecka? ¨ ¨
6) wymienić zasady przeprowadzania badań sprawności artykulacyjnych
i słuchowych z małym dzieckiem?
¨ ¨

14
4.3. Wybrane zagadnienia z literatury dziecięcej
Literaturę dla najmłodszych stanowią najczęściej małe formy literackie, pisane językiem
zrytmizowanym, o charakterze strukturalnie mieszanym. Odgrywają one doniosłą rolę
w wychowaniu umysłowym, społeczno – moralnym i estetycznym dziecka i powinny zajmować
poczesne miejsce w pracy wychowawczej. Należycie wykorzystana literatura dziecięca rozwija
wyobraźnię, pamięć, uwagę i myślenie dziecka, rozszerza, porządkuje i utrwala wiadomości
o otaczającym świecie. Bohaterowie literaccy są bliscy dzieciom, stanowią cząstkę ich świata,
w którym ożywają lalki, misie, inne zabawki i przedmioty. Dlatego tak ważne są dla dziecka
wzory, które przedstawiają, a dzięki którym my dorośli możemy urozmaicać i pogłębiać nasze
oddziaływania edukacyjne. Takie oddziaływanie książki rozpoczyna się już we wczesnym
dzieciństwie. Literatura dziecięca rządzi się własnymi prawami, posiada własną poetykę form
inicjalnych i gatunków, własny i pełny obieg komunikacyjny: wydawnictwa, rynek, prasę
i krytykę [2, s. 169].
Coraz bardziej docenia się znaczenie pierwszych kontaktów i doświadczeń dziecka
z literaturą w jego rozwoju. Możliwości oddziaływania literatury są wielokierunkowe:
– kształcą estetyczną wrażliwość,
– rozwijają osobowość,
– pozwalają na zdobywanie podstaw oceny moralnej i umiejętności rozumienia sytuacji
ludzkich,
– kształtują wyobraźnię i postawę twórczą,
– są wzorem pięknej polskiej mowy [10].
Te właściwości literatury dziecięcej należy wykorzystać w świadomym oddziaływaniu na
kształtowanie prawidłowego rozwoju małego dziecka. Wiedza z zakresu teorii literatury jest
drogowskazem dla wychowawcy: wyznacza przestrzenie analizy literackiej, przez które
poprowadzi on podopiecznych, tworząc korzystne dla podstawowych celów edukacji sytuacje
dydaktyczne.
Jednym z elementów współdziałających z całym środowiskiem wychowującym jest
książka. Książka w edukacji małego dziecka, to ważna pomoc dydaktyczno – wychowawcza.
Wczesne spotkania dziecka z książką są bliskie zabawie i różnym formom dziecięcej
aktywności. Dobre i wartościowe publikacje są pisane ładną polszczyzną, budują wiarę
dziecka w siebie i świat, dobry i stabilny system wartości, zmuszają do refleksji i krytycznego
myślenia, uczą optymizmu, unikają stereotypów dotyczących płci, kultur, ras. Pomagają
dziecku pojąć różne życiowe sytuacje. W krótkim czasie, podczas kilkunastominutowej lektury,
mały słuchacz może przeżyć to, co w życiu odbywa się w dłuższych odcinkach czasu, a więc
trudniej dostrzega się wówczas związki między obserwowanymi faktami, a poza tym w książce
przedstawiony jest często świat szerszy, nieosiągalny dla dziecka w otaczającej rzeczywistości.
W młodszych grupach wiekowych książka nie tylko pomaga wzbogacić zabawy dziecka,
ale jednocześnie ułatwia orientację w otaczającym go świecie ludzi, zjawisk i przedmiotów -
w domu, w ogrodzie, na podwórku. Ukazując wzory właściwego współżycia, staje się pomocna
w kształtowaniu odpowiedniego stosunku dzieci do kolegów, wspólnych zabawek, przyrody.
Utwory przeznaczone dla starszych dzieci przedstawiają szerszy krąg zjawisk, gdyż
większy jest zasób pojęciowy dziecka 3 - 4 letniego w stosunku do jego młodszych kolegów.
Literatura dla dzieci starszych przedstawia bardziej skomplikowane stosunki między ludźmi,
ukazuje przykłady postępowania bohaterów, ich postawy w różnych sytuacjach. Te przykłady
mogą być momentem inspirującym całą różnorodność wychowawczego oddziaływania. Należy
przy tym zwrócić uwagę, jak bardzo książka zwielokrotnia możliwości poznawania, poszerzania
dostępnego dziecku świata. Nawet łatwe książeczki dla najmłodszych, o prostej akcji, opowiadają

15
często o sprawach wykraczających poza dostępne dla nich obserwacje i doświadczenia. Na
przykład, książki o zwierzętach domowych, które czytamy i pokazujemy małemu dziecku
wychowującemu się w mieście, pozwalają nie tylko utrwalić pewne wyobrażenia, które
powstawały w wyniku obserwacji i spostrzeżeń w konkretnych sytuacjach, ale pomagają
kształtować nowe wyobrażenia i pojęcia. Ta dydaktyczna funkcja książki rośnie coraz bardziej
w miarę dorastania dziecka - coraz więcej wiadomości czerpie tylko z książek, a bardzo dużo
z literatury pięknej. Opowiadamy i czytamy maluchom o życiu i przygodach, które dzieją się w
odległych miastach, krajach w dawnych czasach, innym środowisku.
Dzieci słuchają opowiadania, przeżywają treść utworu, ale zarazem śledzą przebieg akcji,
kolejność następujących po sobie zdarzeń. Przeżycia te często znajdują wyraz
w różnorodnej dziecięcej ekspresji: słownej, muzycznej i plastycznej. Działalność plastyczna
małych dzieci, których kompetencje językowe są niewystarczające do wypowiadania własnych
myśli i przeżyć, stanowi jedną z podstawowych form wypowiadania się i porozumiewania się.
Forma wypowiedzi plastycznej wzbogaca siłę oddziaływania książki. Dobrą inspiracją do działań
plastycznych są opowiadania, wiersze, piosenki, inscenizacje, widowiska teatralne oraz baśnie
i bajki. Baśnie i bajki przypisane są dzieciństwu. Są jego atrybutem – czymś nieodłącznym
i odwiecznym. Baśń daje możliwość fantazjowania, natomiast poezja operuje sugestią, nastrojem
i emocją. Baśnie, bajki, piosenki i wiersze ułatwiają dziecku przyswojenie struktury zdań oraz
nowych słów, których po zapamiętaniu będzie mogło używać. Literatura ma duży wpływ na
rozwój mowy i myślenie dziecka. Słuchając wiersza, bajki, baśni lub opowiadania, mimo woli
utrwala sobie słownictwo, wzbogaca je nowymi słowami i wyrażeniami, osłuchuje się
z prawidłową wymową wyrazów, z właściwym stawianiem form gramatycznych i poprawia
wymowę, oczywiście, jeżeli osoba, która mu czyta, mówi poprawnie.
Aktywizowaniu procesów mowy sprzyja wzór poprawnej mowy opiekuna. Wychowawca musi
umieć posługiwać się żywym słowem jako dźwiękową formą. Dużo wypowiedzi idzie na marne tylko
dlatego, że nie były zauważone przez dziecko, gdyż ich forma dźwiękowa nie miała odpowiedniej
wyrazistości, nużyła monotonią lub, wprost przeciwnie, męczyła hałaśliwą sztucznością, nienaturalnym
patosem. Wychowawca, czy rodzic, musi zadbać o to, by wyrażać się zawsze prostym, poprawnie
artykułowanym językiem. Jego wypowiedzi powinny być jasne, precyzyjne i pełne. Dobrze jest zwrócić
uwagę dziecka na istnienie różnych rejestrów ustnej wypowiedzi. Przez cały dzień modulując głos,
wychowawca musi panować nad poziomem decybeli w sali. Dziecko osłuchując się z tekstem,
wzbogaca swój zasób słów, nabiera chęci do mówienia, uczy się pięknej polskiej mowy. Na
dobrych prawidłowych wzorach przyswaja sobie pewne zwroty i określenia, tworzy zarazem
samodzielne opowiadanie, treściowo związane z poznanym utworem. Te dziecięce
opowiadania, chociaż mało zwarte i uporządkowane, mają służyć utrwalaniu właściwych form
gramatycznych.
W rozważaniach dotyczących wykorzystania literatury dziecięcej nie można pominąć
przekazywania jej treści poprzez opowiadanie. Opowiadanie powinno być dominującym sposobem
przekazu w przypadku małych dzieci. Polega ono na przekazywaniu treści, dobrze znanego, utworu
własnymi słowami, zachowując przy tym przebieg akcji i piękny literacki język. Podczas prezentacji
opowiadania należy pominąć trudniejsze lub mało zrozumiałe dla dzieci zwroty i wyrazy, bądź zastąpić
je innymi. Dzięki temu treść utworu stanie się bardziej zrozumiała. Przekaz w postaci opowiadania
ułatwia kontakt z dziećmi, pozwala obserwować ich reakcje, skupienie uwagi, zainteresowanie.
Książka powinna sprawiać dziecku radość, stwarzać okazję do cieszenia się kolorystyką
i ujęciem obrazków, do przeżywania uroku rymowanej mowy. Oglądanie ilustracji budzi
pragnienie dowiedzenia się czegoś ciekawego o treści książki. Ilustracja przemawia
bezpośrednio, podczas gdy tekst odczytuje dziecku osoba dorosła. Osoba czytająca tekst nie
tylko przekazuje jej treść, lecz pomaga w interpretacji obrazków. Doceniając znaczenie ilustracji
w książkach, jako bodźca wyzwalającego ekspresję słowną dzieci, powinno się inspirować ich
wypowiedzi przez stwarzanie sprzyjających sytuacji.

16
Stałe kontakty ze starannie dobranymi utworami z zakresu poezji i prozy, zawierającymi
artystyczne ilustracje, budzą wrażliwość estetyczną dziecka, sprzyjają rozwijaniu postaw
twórczych. Zarówno cele właściwe jak i pozaestetyczne odgrywają ważną rolę
w kształtowaniu postaw czytelniczych małych odbiorców. Jednak przekazywanie utworów
w sposób instrumentalny osłabia siłę ich artystycznego wyrazu. W ten sposób gubi się dzieło
literackie, którego zadaniem jest wywołać przeżycie estetyczne bądź estetyczne wzruszenie.
Zwrócenie uwagi na tę problematykę wypływa z przekonania, że nie tylko przed
rodzicami, ale także przed wychowawcami stoi ważne zadanie rozbudzania zaciekawienia,
a potem zainteresowania małych odbiorców literaturą. W aktywizowaniu działalności dzieci za
pomocą książek ważną rolę odgrywa właściwie funkcjonujący "kącik książki". Taki kącik
przygotowujemy już dla najmłodszych. Jest to miejsce, gdzie mogą oni z pomocą opiekunki
lub samodzielnie obejrzeć książkę i czasopismo, a także posłuchać tekstu nagranego na
nośniku dźwięku. Urządzenie biblioteczki może być bardzo różne, zależne jest od wieku dzieci
i warunków materialnych. Książki powinny być tak umieszczone, aby dzieci mogły swobodnie po nie
sięgać i spokojnie je oglądać. Dobrze prowadzony kącik książki może spełniać niezwykle pożyteczną
rolę – rozwijać u dzieci zainteresowanie, zamiłowanie i kulturalny stosunek do książki. Kącik książki
powinien mieć żywy charakter. Jego wygląd zewnętrzny musi świadczyć o zainteresowaniu dzieci
książką. Książki, którymi dzieci chwilowo przestały się interesować opiekunka powinna schować. Po
jakimś czasie mogą one znów wrócić do kącika. Dzieci chętnie je wtedy oglądają, przypominają je
sobie, dostrzegają nowe, ciekawe szczegóły. Świadectwem żywotności kącika książki będą prace
dziecina temat ulubionych opowiadań lub baśni.
W kąciku może się znaleźć komplet kukiełek, kolorowych sylwetek z kartonu, przy pomocy
których, dzieci mogą bawić się w teatr. Tam też, przy różnych okazjach, nauczycielka może także
zawieszać portrety poetów i pisarzy, wiążąc uczuciowo dzieci z polską kulturą narodową. Ważnym
jest, aby znalazło się tam kilka identycznych tytułów, a zarazem aby były to pozycje
z przewagą ilustracji nad tekstem. Wszystkie te zabiegi mają na celu kształtowanie postawy
przyszłego czytelnika. Powinniśmy również przekazywać, w miarę możliwości, informacje
o pisarzach i autorach ulubionych książek. Do najbardziej popularnych pisarzy tworzących
dla dzieci, należą: J. Brzechwa, J. Tuwim, Cz. Janczarski, J. Czechowicz, M. Konopnicka,
J. Papuzińska, W. Chotomska, D. Gellner, D. Wawiłow, T. Kubiak, E. Szelburg – Zarembina,
St. Szuchowa, I. Suchorzewska, H. Bechlerowa, J. Ficowski, J. Kulmowa, H. Januszewska,
I. Jurgielewiczowa, L. J. Kern, J. Kierst, J. Korczak, M. Kownacka, L. Krzemieniecka,
F. Leszczyńska, H. Zdzitowiecka, J. Twardowski, M. Niemycki i inni.
Niezwykle ważne w rozwoju dziecka jest wspólne czytanie w rodzinie. Bez względu na
sytuację rodzinną, majątkową, czy wykształcenie, należy zachęcać rodziców do codziennego
głośnego czytania przez 20 minut. Aby dziecko nauczyło się w mądry i umiarkowany sposób
korzystać z telewizji, musi już w najmłodszym wieku otrzymać alternatywę w postaci innej,
atrakcyjnej formy spędzania czasu – czytania.
Codzienne głośne czytanie jest szczepionką przeciwko wielu niepożądanym wpływom
i zagrożeniom dla umysłu i psychiki dziecka ze strony współczesnej cywilizacji. Rodzice są
pierwszymi i najważniejszymi nauczycielami w nauce samodzielnego czytania. Najlepiej
uczynić z czytania rodzinny rytuał. Wzruszający to widok, gdy rodzice wspólnie z dzieckiem
przeżywają czytany utwór w miłej, życzliwej atmosferze. Takie czytanie wzmacnia więź
rodzinną, wyrabia właściwy stosunek dziecka do książki i przede wszystkim rozbudza
zainteresowania czytelnicze.
Najmłodszym dzieciom, kilkudniowym, czy kilkutygodniowym można czytać cokolwiek,
trzymając je w ramionach, patrząc na nie z miłością i głosem wzbudzając ich zainteresowanie.
W ten sposób budujemy trwałe skojarzenie czytania z poczuciem bezpieczeństwa,
przyjemności i więzi oraz stymulujemy ich rozwój umysłowy. Czytanie rozwija język, język
zaś stanowi podstawę dla myślenia - w mózgu dziecka powstają miliony połączeń

17
neuronowych, które wpływają na inteligencję [9]. Poziom rozumienia tekstu słuchanego przez
dziecko wyprzedza o 2 – 3 lata poziom rozumienia przy samodzielnym czytaniu [8].
Rodzina jest dla dziecka pierwszą szkołą życia, szkołą uczuć i stosunku do otaczającego
nas świata. Małe dziecko w kręgu najbliższych zdobywa pierwsze doświadczenia, zaznaje
poczucia bezpieczeństwa i miłości, poznaje świat, a także rozpoczyna swoją przygodę
z książką. Już od najmłodszych lat w swoim domu rodzinnym dziecko styka się z książką.
Mając niespełna ponad rok zaczyna „czytać” i obcować z książką. Początkowo jest to
czynność naśladowcza, jak wiele innych czynności – dziecko naśladuje czytających rodziców.
Nieważne jest wówczas dla niego co czyta, nie przeszkadza mu nawet odwrócona „do góry
nogami” książeczka, gdyż przyjemności dostarcza mu samo przewracanie kartek. Książka
w tym wieku jest dla dziecka jeszcze jedną zabawką, którą może manipulować obracając nią,
budując domki, gniotąc kartki itp. Sprawia to dziecku wiele radości i przyjemności. Potem
następuje moment, gdy dziecko poczyna śledzić układ barwny plam na przewracanych
kartkach i nagle odkrywa, że z plam wyłaniają się dobrze znane kształty. Odkrycie to staje się
początkiem dalszych poszukiwań. Dziecko ogląda ilustracje, całuje je, tuli i już nie jest mu
obojętne, jaka to książka. Sięgając po lekturę pragnie widzieć kolorowe obrazki,
przedstawiające wyraźnie znane mu zwierzęta, przedmioty czy postacie. Czynność ta sprawia
wiele radości maluchowi, który dodatkowo „zamęcza” rodziców pytaniami w stylu „co to?”,
śmieje się i cieszy przewracając kartki pięknie ilustrowanej książki. Więcej przeczytasz
w książce I. Słońskiej: Dzieci i książka. PWZS, Warszawa 1959.
Na rozpoczęcie przygody z książką poleca się książkę z tekturowymi lub plastikowymi
kartkami lub miękką „poduszeczkę”. Sztywne kartki, to gwarancja, że książka szybko się nie
zniszczy. Książeczki – zabawki, które wydają dźwięki, czy pokryte są futerkiem, oprócz
funkcji zabawy mają ogromny wpływ na stymulację wielu zmysłów (słuchu, wzroku,
dotyku). Takie książeczki, to pierwszy krok do tego, by wyzwolić w dziecku ciekowość,
a w przyszłości rozbudzić miłość do prawdziwej lektury. Zaleca się opowiadanie
narysowanych historyjek własnymi słowami, tłumaczenie dziecku, co się dzieje na obrazku,
nawiązując do jego wiedzy i doświadczeń. Stopniowo opowiada się i czyta bardziej
rozbudowane teksty.
Potem obserwujemy u dzieci pierwsze zainteresowanie treścią utworu. W tym momencie
rodzice winni zaciekawić dziecko tekstem książki, aby obok zabawek, zaczęła ona zajmować
coraz więcej miejsca w jego życiu. Bowiem pierwsze kontakty dziecka z treścią książki
przypominają jego zachowanie w stosunku do każdego nowego przedmiotu, który napotyka.
Dla dziecka, które ma rok czy dwa najlepsze są książki z dużymi kolorowymi
ilustracjami i prostymi obrazkami. Warto pamiętać, że zanim dziecko stanie się miłośnikiem
książki, musi się z nią oswoić. Zawsze możemy, przed rozpoczęciem czytania na głos,
przejrzeć książkę i opowiedzieć dziecku, co widzi, co się w niej dzieje i dlaczego.
Jednak zachęca się do okazania zaufania maluchowi. Podążajmy za jego propozycją
kontaktu z proponowaną książką. Tak wiele możemy się sami nauczyć od dziecka pozwalając
mu być przewodnikiem. To również wspaniały sposób na wzmacnianie pomysłów i fantazji
dziecka.
Podczas czytania maluchom trzeba uzbroić się w cierpliwość – dziecko zazwyczaj długo
przygląda się każdemu obrazkowi, a starsze zadaje wiele pytań. Pozwólmy mu zatrzymać się
przy obrazku tak długo, jak chce i potrzebuje. Cierpliwość, czas, atmosfera towarzysząca
czytaniu to nieodłączne elementy, by zachęcić dziecko do wspólnej lektury. Dziecko w wieku
3 – 4 lat zainteresują już dłuższe historie. Warto dobierać je tak, by nie były zanadto
skomplikowane (najwyżej kilku bohaterów), w przeciwnym wypadku maluch dość szybko się
znudzi i zrazi do czytania.
Dobrze dobraną książkę łatwo rozpoznać po tym, że dziecko zawsze uwielbia do niej
wracać i prosi, by mu czytać tę samą opowieść kilka razy. Wartościowa i piękna książka to

18
taka, która uczy jak odróżniać dobro od zła. Przybliża wzorce takich postaw jak przyjaźń,
odwaga, tolerancja, daje możliwość przeżywania radości, zachwytu, tajemnic. Książki,
w których bohaterami są misie i inne zwierzęta, często gloryfikują przyjaźń i są pełne
ciekawych przygód, dlatego zawsze są lekturami godnymi polecenia. Im ciekawsza i bardziej
wzruszająca książka, tym większa szansa, że dziecko zaprzyjaźni się z nią.
Dziecko między drugim, a trzecim rokiem życia znajduje się w okresie „magicznego
myślenia”. Boryka się z lękiem separacyjnym (dziecko – matka), bowiem w tym okresie
uczęszcza już do żłobka lub przedszkola. Czytanie książek z bajkami, baśniami lub
opowiadaniami pozwala na rekompensowanie tego braku, daje poczucie bezpieczeństwa,
przewidywalności i ciągłości.
Gdy dziecko zrozumie, że książka posiada treść, zaczyna prosić – „poczytaj mi mamo”.
Jest to bardzo ważny okres w kształtowaniu się postawy dziecka, jako rozmiłowanego
czytelnika. Mały „czytelnik” lubi wracać kilkakrotnie do swoich ulubionych książeczek,
pragnie je mieć blisko siebie nawet wtedy, gdy nie „czyta”. Dokonując wyboru literatury
dziecięcej powinniśmy uwzględniać zarówno wątki fantastyczne, jak i opowiadania
przedstawiające życie w sposób realistyczny, a przede wszystkim kierować się względami
estetycznymi. Literatura może wpływać na dziecięce zachowania, inspiruje tematy zabaw
twórczych.
Utwór literacki przeczytany, czy opowiedziany stanowi tylko jedną z form oddziaływania
na wyobraźnię i intelekt. Odpowiednimi pytaniami można pobudzić dziecko do
zainteresowania się losami bohaterów, do wymyślania własnej koncepcji zakończenia akcji.
Każdy, kto obcuje z dziećmi na co dzień, ma okazję przekonać się, jak bardzo lubią one
zabawy dramatyczne, w których można pełnić różne role. Zabawy te dają ujście bogatej
fantazji dziecięcej i pozwalają odgrywać fascynujące role i zdarzenia.
Czytanie dzieciom bajek pobudza wyobraźnię, będącą połączeniem możliwości, jakie
daje język, z pamięcią obrazową. Mały czytelnik utożsamia się ze swoim bohaterem i ma
poczucie, że dobra wróżka będzie nad nim czuwać. Bajka, baśń, czy opowiadanie daje zatem
poczucie wsparcia, siłę, nadzieję i sprawia, że dziecko czuje się bezpiecznie.
Na początku warto rozejrzeć się po domu i poszukać książek z dzieciństwa. Na pewno
znajdzie się wtedy takie książki, które mimo upływu lat, nie straciły na jakości. Ale
pamiętajmy, że upodobania dzieci zmieniają się szybko i warto za nimi nadążać. Można
popytać innych rodziców i śledzić recenzje książek w czasopismach dla rodziców, wybrać się
do miejscowej biblioteki i poprosić o polecenie wartościowych oraz odpowiednich dla wieku
dziecka pozycji.
Równie lubiane przez dzieci jest opowiadanie treści książek czy inscenizacje utworów.
Aby jednak książka stała się towarzyszką dziecka i była naprawdę jego książką, powinna
znajdować się wyłącznie pod jego opieką. W ten sposób już od najmłodszych lat mały
„czytelnik” przyzwyczaja się do troskliwego obchodzenia się z nią. Najlepszą metodą
wdrożenia dziecka do dbania o własny księgozbiór jest przykład rodziców. Dziecko widząc
stosunek swoich najbliższych do książek naśladuje ich działania. Można czytać przed
pójściem spać, ponieważ dzieci z niecierpliwością oczekują spotkań z mamą, czy tatą przy
bajce. Czytać można także trzymając dziecko na kolanach, jednocześnie je przytulając.
Wtulone w rodzica i zasłuchane w opowieści dziecko poczuje się bezpieczne i ważne.
Podczas czytania rodzic może poudawać aktora - zmieniać tembr głosu, intonację, wcielać się
w bohaterów czytanej książki. W ten sposób pokazuje dziecku, czy bohater jest dobry czy zły,
wesoły lub smutny. O książce warto pamiętać również podczas spaceru, przed drzemką
w ciągu dnia i wszędzie tam, gdzie spodziewamy się np. długiego czekania (kolejka w sklepie, do
lekarza). Najważniejsze jednak, by czytanie kojarzyło się dziecku z przyjemnością [10].
Są dzieci, dla których wspólne czytanie to ogromna radość, inne trzeba zachęcać, by je
polubiło. Dlatego nie należy przesadzać z długością czytania, tak by ani rodzic, ani dziecko

19
nie poczuli się znużeni. Żyjemy w cywilizacji telewizyjnej. Badania naukowe wykazują
szkodliwość nadmiernego oglądania telewizji przez dzieci. Telewizja nie rozwija u dzieci
myślenia i skraca ich przedział uwagi, wiele programów wywołuje lęki i niepokój oraz
znieczula na przemoc. Oto kilka ważnych wskazówek, które należy przekazać rodzicom.
Podczas głośnego czytania:
– zrób z siebie kompletnego klauna, pokaż jak najwięcej entuzjazmu i zmieniaj głosy
poszczególnych postaci,
– śledź palcem tekst posuwając wolno palec poniżej każdego słowa pokazując dziecku jak
całe słowa tworzą historię,
– nie spiesz się z czytaniem, daj dziecku czas na obserwowanie ilustracji i zadawanie
pytań,
– zachęcaj dziecko do powtarzania na głos zdań, które powtarzają się w tekście,
– rób analogie: odnieś historię książkową do prawdziwego życia,
– kiedy dziecko zadaje pytanie, zatrzymaj się, uważnie je wysłuchaj i odpowiedz na
pytanie [9].
Zalety głośnego czytania:
1. Buduje mocną więź między dorosłym i dzieckiem.
2. Tworzy skojarzenie czytania z przyjemnością i poczuciem bezpieczeństwa.
3. Niezwykle stymuluje rozwój mózgu.
4. Przynosi ogromną wiedzę ogólną, rozbudowuje słownictwo.
5. Uczy myślenia, pomaga w zrozumieniu ludzi, świata i siebie.
6. Daje kontakt z bogactwem doświadczeń niemożliwych do zdobycia samemu.
7. Rozbudza zainteresowania, rozwija wyobraźnię.
8. Stymuluje rozwój emocjonalny, rozwija wrażliwość i empatię.
9. Uczy wartości moralnych, wpływa na zmianę negatywnych postaw na pozytywne.
10. Buduje samouznanie – dziecko czuje się ważne, kochane i coraz bardziej kompetentne.
11. Ułatwia samodzielne czytanie, daje podwaliny pod sukces w mówieniu i pisaniu.
12. Chroni przed uzależnieniem od telewizji i absorbowaniem z niej antywartości.
13. Uczy nieagresywnych sposobów rozwiązywania problemów i konfliktów.
14. Kształtuje nawyk czytania na całe życie.
15. Jest najlepszą inwestycją w pomyślną przyszłość dziecka [9].
Dobór lektur dziecka powinien być starannie przemyślany. Książka bowiem musi mieć
w sobie coś bliskiego, coś znajomego, ale jednocześnie zawierać elementy nowe, nieznane –
zarówno takie, które dziecko w procesie lektury pozna i zrozumie, jak i takie, które dopiero
pobudzą jego refleksje i ciekawość, które pozostaną dla niego niejasne, staną się pożywką dla
dalszych pytań, poszukiwań, działań poznawczych. Nie należy bać się książek trudniejszych
w odbiorze, jeśli tylko budzą one zainteresowanie i ciekawość dzieci. Nie powinno się także
eliminować elementów drastycznych, bowiem dziecko szuka w książce emocji, silnych
wzruszeń i przeżyć. Trzeba je tylko dostosować do jego wieku i wrażliwości indywidualnej,
czytać dziecku takie pozycje, które znajdą w jego psychice odpowiednio silny oddźwięk, ale
nie zagrożą jego wewnętrznemu poczuciu bezpieczeństwa. Trzeba przy tym pamiętać, że
przekazywanie tekstu dzieciom powinno być żywe, wyraziste, dobitnie podkreślać treść
i nastrój utworu. Opiekunka małego dziecka przyjmuje na siebie bardzo odpowiedzialną rolę
– staje się pośrednikiem między utworem a małym odbiorcą. To ona decyduje o wyborze,
sposobie i formie przedstawienia go dzieciom. Przy czym musi pamiętać, iż mały słuchacz
odbiera tekst bezkrytycznie, stąd tak istotna jest staranność w doborze lektury. Nie może też
zapominać, że kontakt z książką wykształca prawidłowe nawyki, a jednocześnie kształtuje
czytelnicze upodobania.

20
Oto propozycje książek do głośnego czytania:
Wiek: od urodzenia do 4 lat
1. Zofia Beszczyńska - Kot herbaciany.
2. Michael Bond - Miś Paddington.
3. Jan Brzechwa - Bajki samograjki.
4. Wanda Chotomska dla najmłodszych Wyliczanki, zgadywanki, wierszowanki Kubusia
Puchatka - Czerwony, Zielony, Żółty, Niebieski.
5. Czesław Janczarski - Awantura w kinie.
6. Sławomir Grabowski - Przygody kota Filomena.
7. Maria Konopnicka - Co słonko widziało, Na Jagody, Szkolne przygody Pimpusia
Sadełko.
8. Maria Konopnicka dla najmłodszych (uwaga: niektóre wiersze utrwalają stereotypy
dotyczące płci, oswajają z biciem dzieci, strzelaniem do zwierząt, obdarzają dzieci
epitetami - np. próżniak, leń; opisują przemoc dzieci wobec zwierząt - mycie kota.
prowadzanie psów na dwóch łapkach etc. - warto o tym z dzieckiem porozmawiać, nie
czytać bezkrytycznie)
9. Astrid Lindgren - Dzieci z ulicy Awanturników.
10. Hanna Łochocka - Wróbelek Elemelek i jego przyjaciele, Psoty i kłopoty wróbelka
Elemelka.
11. Kornel Makuszyński - Awantury i wybryki małej małpki Fiki Miki.
12. Ewa Szelburg - Zarembina - Idzie niebo ciemną nocą.
13. Anna Świrszczyńska - O Małgosi co się niczego nie bała.
14. Judy Waite - Stary rybak i foczka.
15. Wojciech Widłak - Pan Kuleczka.
Wiek 4- 6 lat
1. Heather Amery - Opowieści z wesołego podwórka.
2. Emilie Beaumont, Marie - Renee Pimont - Księga muzyki.
3. Elżbieta Brzoza (wybór) - Kogel mogel – wybór.
4. Wanda Chotomska - Pralnia pana Szopa. Kareta z piernika. Leonek i lew. Dlaczego cielę
ogonem miele. Gdyby Tygrysy jadły irysy.
5. Waclaw Cztwrtek - O zbójniku Rumcajsie.
6. Jerzy Dąbrowski - Bajki Natalki.
7. Grzegorz Kasdepke – Kacperiada.
8. Ludwik Jerzy Kern - Bukiet z wierszy.
9. Katarzyna Kotowska – Jeż.
10. Lucyna Krzemieniecka - Z przygód krasnala Hałabały.
11. Maria Krueger - Apolejka i jej osiołek.
12. Beata Krupska - Przygody Euzebiusza.
13. Tadeusz Kubiak - Wiersze dla dzieci.
14. Jan E. Kucharski - Piotruś szuka przyjaciela.
15. Carol Lawson - Wakacje w Niedźwiadkowie.
16. Laura Łącz - Bajki, których jeszcze nie znacie.
17. Munro Leaf – Fernando.
18. Hanna Łochocka - Ptasie mleko.
19. Joanna Papuzińska – Wiersze [8].

21
Czasopisma przeznaczone dla dzieci powinny zaspokajać potrzeby dziecka w zakresie
poznania świata, inspirować do rozmaitych działań, pomagać znaleźć dziecku właściwe
miejsce w życiu, uczyć odpowiedniego stosunku do otaczającego świata i uświadamiać cel
własnego działania. Czasopisma stanowią cenny materiał do pracy z małymi dziećmi:
– służą do czytania krótkich tekstów,
– służą do rozmów na temat obrazków i historyjek obrazkowych,
– służą do rozwiązywania zagadek typu „znajdź na rysunku żabkę”,
– służą ćwiczeniu sprawności manualnej, poprzez wycinanie wkładek, robienie gotowych
ozdób choinkowych, zabawek.
Dla najmłodszych czytelników aktualnie ukazują się następujące czasopisma: „Miś –
Przyjaciel Najmłodszych”, „Kubuś Puchatek”, „Naucz Mnie Mamo”.
Dodatkowe informacje o wykorzystaniu książek i czasopism w pracy edukacyjnej
z małymi dziećmi znajdziesz w publikacji R. Waksmunda: Od literatury dla dzieci do
literatury dziecięcej. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2000.
1. Jakie znasz sposoby wyrażania przez dzieci przeżyć związanych z utworem literackim?
2. Na czym polega organizacja kontaktu małych dzieci z książką?
3. Jakie są zadania dotyczące przygotowania dziecka do roli przyszłego czytelnika?
4. Jakie znasz tytuły czasopism dla małych dzieci, aktualnie ukazujących się na rynku
czytelniczym?
5. Jakie są sposoby wykorzystywania zawartości czasopisma dla dzieci w pracy
dydaktycznej?
6. Jakich znasz autorów tworzących dla dzieci?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Inspirowanie tematów zabaw utworem literackim „ Bańki mydlane” [3, s. 354].
1) utworzyć z innymi uczniami 4 osobową grupę,
2) wysłuchać tekstu „Bańki mydlane”,
3) wylosować bańkę mydlaną, wyciętą z kartonu,
4) odczytać zagadkę tekstową, znajdującą się na wyciętej z kartonu bańce mydlanej,
5) podać tytuł baśni, o której jest mowa w zagadce,
6) namalować ilustrację do odgadniętej bajki,
7) opowiedzieć tę bajkę swoimi słowami, posługując się do zilustrowania jej, wykonanymi
przez siebie i kolegów obrazami.
– tekst bajki [3, s. 355],
– kartony w kształcie bańki mydlanej z zapisem treści zagadek dla wszystkich grup,
– mazaki lub farby plakatowe,
– pędzle,
– naczynia z wodą,
– kartka A4 dla każdego ucznia.

22
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić sposoby wyrażania przez dzieci przeżyć związanych
z utworem literackim?
¨ ¨
2) określić zadania dotyczące przygotowania dziecka do roli przyszłego
czytelnika?
¨ ¨
3) wymienić tytuły czasopism dla małych dzieci, aktualnie ukazujących
się na rynku czytelniczym?
¨ ¨
4) podać sposoby wykorzystywania zawartości czasopisma dla dzieci
w pracy dydaktycznej?
¨ ¨
5) opisać, na czym polega organizacja kontaktu małych dzieci z książką? ¨ ¨
6) wymienić nazwiska autorów tworzących dla dzieci? ¨ ¨

23
4.4. Metodyka zajęć dydaktycznych stymulujących rozwój
umiejętności językowych dziecka
Prawidłowa mowa jest pomostem w kontaktach dziecka ze światem zewnętrznym. Dzięki
rozumieniu mowy dziecko poznaje otaczający świat, a dzięki umiejętności mówienia jest
w stanie wyrazić swoje uczucia, spostrzeżenia, rozwijać swoją osobowość. Komunikowanie
się jest wymianą: coś się daje i coś w zamian otrzymuje. Tymczasem w grupie małych dzieci
zazwyczaj więcej spotyka się nadawców niż odbiorców. Mówi się wprawdzie, że wszystko
jest językiem, ale prawdą jest, że nie zawsze łatwo zrozumieć, co dzieci chcą powiedzieć, ani
nauczyć je, aby słuchały się wzajemnie. W praktyce edukacyjnej z małymi dziećmi pracę
z tekstem uznano za cenną metodę inspirowania ich aktywności.
Poszczególnym okresom kształtowania się mowy towarzyszy odpowiedni rozwój
ruchowy. Roczne dziecko stawia pierwsze, niepewne kroki i wypowiada proste słowa ze
zrozumieniem. Dwulatek wchodzi i schodzi po schodach, a jego słownik zawiera ponad
50 wyrazów [12].
Stymulacja rozwoju mowy dziecka w wieku od 0 do 4 lat nie może ograniczać się jedynie
do zadbania o zapewnienie mu prawidłowych warunków anatomiczno – fizjologicznych. Aby
dziecko nauczyło się mówić, musi słyszeć w swoim otoczeniu dużo „poprawnej” mowy. Musi
być „zalewane” mową, poddane swoistej „kąpieli słownej”. To, że niemowlę do nas nie
mówi, nie znaczy, że nie oczekuje mówienia od nas. Podstawową zasadą stymulacji języka
jest mówienie do dziecka o rzeczach i zjawiskach, które ono aktualnie widzi, czuje, smakuje,
przeżywa lub, w których uczestniczy. Dbałość o prawidłowy rozwój mowy od momentu jego
narodzin spada najpierw na barki rodziców, a potem kolejno opiekunów, instytucje zajmujące
się jego kształceniem i wychowaniem, poczynając od żłobków, a kończąc na klasach
nauczania zintegrowanego. Wychowywanie najmłodszych w świecie ciszy, poprzez
ograniczanie do niezbędnego minimum kontaktów słownych powoduje, iż ich rozwój
intelektualny ulega zubożeniu. Dziecko uczy się przez naśladownictwo, trzeba więc wielu
bodźców słownych dla późniejszej bogatej leksyki. Nazywanie wykonywanych czynności,
desygnatów, czy emocji pomaga w poznawaniu świata. Systematyczne dawki ćwiczeń
przygotowujących do prawidłowego wypowiadania wzorcowych głosek języka polskiego
powinny przebiegać dwutorowo. Z jednej strony powinny stanowić klasyczny trening mowy.
Z drugiej zaś, należy pamiętać o umiejętnym wplataniu elementów ruchu całego ciała wraz
z usprawnianiem małej motoryki [12].
Oto kilka wskazówek dotyczących stymulowania mowy małego dziecka:
- motywujemy je do mówienia poprzez częste rozmowy z nim (staramy się przy tym
mówić prostymi zdaniami, używając znanych mu słów),
- nie przerywamy dziecku wypowiedzi, pozwalamy mu ją dokończyć,
- dostarczamy prawidłowych wzorców mowy, pamiętając, że słuchanie i naśladownictwo
jest pierwszym etapem rozwoju mowy,
- zachęcamy dziecko do mówienia – nigdy nie zmuszamy,
- stosujemy tzw. „kąpiel słowną”, polegającą na mówieniu o wszystkim, co dziecko otacza,
- przekształcamy komunikaty dziecka w tekst (także w gest),
- prowadzimy przy dziecku swoisty dialog (zadajemy sobie pytania i na nie
odpowiadamy),
- zapewniamy dziecku kontakt z rówieśnikami (na placu zabaw, w żłobku, w przedszkolu),
- powtarzamy z dzieckiem wyrazy dźwiękonaśladowcze,
- czytamy książeczki i nazywamy to, co widzimy na ilustracjach,

24
- ćwiczymy z dzieckiem narządy mowy w formie zabawy,
- stosujemy ćwiczenia oddechowe, polegające na wprawianiu w ruch lekkich przedmiotów,
- śpiewamy, powtarzamy wierszyki, wyliczanki [11].
Wczesne stosowanie ćwiczeń i zabaw stymulujących rozwój mowy, służy podnoszeniu
sprawności rozumienia języka, a także motywuje dzieci do swobodnego wypowiadania się.
Odbywa się to głównie poprzez zabawy – dzieci uczą się mówić, bawiąc się językiem. Pod
ich wpływem mają możliwość rozwijania nie tylko spostrzegawczości, uwagi i pamięci, ale
także rozwijania umiejętności mówienia i rozumienia. Powiększają one swój zakres
umiejętności komunikowania się, poczynając od rozmaitych środków wyrazu: krzyku,
gestów, mimiki, pomrukiwania. Z czasem mowa staje się uprzywilejowanym sposobem
komunikacji.
Warunki sprzyjające rozwojowi mowy istnieją wówczas, gdy:
- dzieci będą miały o czym mówić,
- dzieci będą chciały się wypowiadać,
- dzieci będą miały okazję do wypowiedzi.
Zabawowe funkcje językowe: rytmiczne, brzmieniowe i semantyczne stanowią cel
zabawy i sprzyjają rozwojowi wyobraźni, wzbogacają słownik oraz poszerzają i utrwalają
wiadomości. Dorastając, dziecko coraz lepiej opanowuje różne środki wyrazu: gesty nabierają
wyrazistości, zaczyna modulować głos i bawić się słowami. Słownictwo staje się bogatsze,
a wypowiedzi bardziej uporządkowane. Stopniowo przyswaja sobie reguły rządzące
językiem.
Rozwój mowy dziecka następuje w oparciu o naśladownictwo i stymulację ze strony
najbliższego otoczenia. Aby mowa stała się mową społeczną, komunikatywną, niezbędna jest
umiejętność nazywania przedmiotów, określania ich właściwości, ujmowania stanów
i czynów za pomocą słowa, wyrażonego w odpowiedniej formie gramatycznej. Sprawne
posługiwanie się mową, to jeden z warunków aktywnego i twórczego uczestniczenia w życiu
dorosłego społeczeństwa. Instytucje wczesnej opieki nad dzieckiem, przygotowując je do
opanowania mowy i posługiwania się poprawną wymową, powinny kłaść szczególny nacisk
na twórczą aktywność dziecka w zabawie. Sprawi to, że najmłodsi opanują niezbędne
umiejętności w poprawnej komunikacji werbalnej mimochodem i w sposób spontaniczny.
Rozwijanie komunikatywnej mowy dziecka musi opierać się na procesach
intelektualnych i zmierzać do kształtowania społecznych postaw dziecka w zakresie słownych
kontaktów. Jednym z ważniejszych zadań najbliższego otoczenia jest takie organizowanie
sytuacji życiowych dziecka, aby aktywizować i pobudzać je do mówienia [3, s.164].
Wykorzystanie literatury do zabaw i zajęć z maluchami jest doskonałą metodą
psychostymulacji mowy i języka. Przykładami ćwiczeń dotyczących czynności mówienia są:
ćwiczenia oddechowe, usprawnianie narządów mownych, recytacje z elementami
dźwiękonaśladowczymi, zabawy i czynności poparte słowem, czytanie i opowiadanie baśni
i bajek. Powiązanie mowy z ruchem ma miejsce podczas zabaw paluszkowych, wyliczanek,
deklamowaniu wierszy z ilustrowaniem ich ruchami ciała albo symbolami graficznymi.
Zabawy i ćwiczenia stymulujące rozwój mowy, mające wpływ na jej poprawne
kształtowanie, obejmują następujące sfery:
– oddechową,
– artykulacyjną,
– fonacyjną,
– głosową,
– słuchową,
– ruchową,
– słowną.

25
Kształcenie wymowy dzieci – to jedno z najważniejszych zadań edukacyjno –
opiekuńczych. Musimy przecież wykształcić u dzieci u progu nauki w szkole wymawianie
prawidłowo wszystkich głosek. Ćwiczenia wymowy mają charakter ćwiczeń słuchowych,
artykulacyjnych (ortofonicznych) i oddechowych. Literatura dziecięca może być wykorzystana
we wszystkich rodzajach ćwiczeń:
– słuchanie opowiadań, wierszy – to ćwiczenia słuchowe,
– opowiadanie utworów literackich,
– inscenizacja - to przede wszystkim ćwiczenia artykulacyjne (ortofoniczne) i oddechowe.
Właściwy dobór tekstów literackich i obmyślenie formy przekazania ich dzieciom pozwoli
na należyte wykonanie zadań edukacyjnych w zakresie kształcenia wymowy. Prócz tekstów
do recytowania przez opiekunkę oraz do wypowiadania przez dzieci - literatura dziecięca może
być tematem do zabaw ortofonicznych. Szczególne znaczenie w stymulowaniu rozwoju mowy
dzieci mają zabawy i ćwiczenia ortofoniczne. Poprzez tego typu zabawy:
– doskonali się wymowę,
– wykształca się poprawność wymawiania dźwięków,
– usuwa przyczyny niechęci wypowiadania się,
– ułatwia nawiązywanie kontaktów społecznych,
– likwiduje się błędy wymowy.
Zabawa ta ma w pewnym stopniu charakter inscenizacji, ale nią nie jest: jest to, bowiem
dość dowolna przeróbka tekstu. Cały tok zabawy ortofonicznej obmyśla sama opiekunka, nie
dzieci – tak, jak to jest w inscenizacji. Chodzi tylko o to, żeby tok ten miał charakter zabawy,
żeby nie nudził dzieci dydaktyzmem lub bezcelowością powtarzania pewnych wyrazów,
dźwięków.
Musimy pamiętać, że wprowadzając utwór literacki do zajęć kształcących wymowę,
czynimy to zawsze bardzo ostrożnie: nie wolno burzyć przy tym piękna słowa poetyckiego, nie
wolno robić z niego tylko ćwiczeń gimnastycznych mięśni narządów mowy, np.: przesadnie
powtarzać niektóre dźwięki występujące w wierszu.
Trzeba zachować umiar, gdyż wygłaszany utwór powinien zawsze budzić wrażliwość
dziecka na artystyczne walory literackie. Przekazywanie utworów literackich, to ważna dziedzina
kształcenia języka, gdyż oddziałuje na myślenie dziecka przez emocjonalne pobudzenie, oraz
wyobraźnię tak bogatą i wrażliwą wtymwieku.
Przykłady ćwiczeń oddechowych:
Wykonywanie ćwiczeń oddechowych prowadzi do zwiększenia pojemności płuc oraz do
wzmocnienia mięśni oddechowych. Ćwiczenia te mają na celu pogłębienie oddechu oraz
wydłużenie fazy wydechowej niezbędnych do prawidłowej mowy.
– dmuchanie na zabawki powieszone na nitce,
– puszczanie mydlanych baniek,
– zdmuchiwanie płomienia świecy,
– dmuchanie papierowych kwiatów na zielone tło lub śnieżynek na tło niebieskie,
– dmuchanie przez rurkę,
– dmuchanie na papierki, piórka itp.,
– dmuchanie na piłeczkę np.: strzelanie bramek, prowadzenie po torze,
– dmuchanie na łódeczki na wodzie,
– naśladowanie szumu wiatru,
– chuchanie na zmarznięte dłonie,
– dmuchanie na gorącą zupę,
– naśladowanie różnego rodzaju śmiechu (ho, ho, he, he, hi, hi).

26
Przykłady ćwiczeń warg i języka:
– przesadne wymawianie samogłosek,
– przesyłanie buziaczków,
– utrzymywanie ołówka między nosem, a górną wargą,
– czesanie dolnymi zębami wargi górnej i na odwrót,
– wyrywanie kartki papieru z zaciśniętych warg,
– nadymanie policzków i powolne wypuszczanie powietrza,
– oblizywanie warg posmarowanych smakołykiem (usta szeroko otwarte),
– kierowanie języka w kąciki ust bez dotykania nimi warg i zębów,
– udawanie ssania cukierków,
– otwieranie i zamykanie zębów bez odrywania języka od podniebienia,
– wymawianie sylab: la, la, la, lo, lo, lo, le, le, le,
– układanie języka w rulonik.
Przykłady ćwiczeń usprawniających podniebienie miękkie:
– płukanie gardła ciepłą wodą, tzw. gulgotanie,
– przenoszenie skrawków papieru za pomocą słomki (wciąganie powietrza),
– wciąganie policzków.
Ćwiczenia słuchowe mają na celu dostrzeganie i różnicowanie dźwięków z otoczenia
oraz rozwój słuchu fonematycznego umożliwiającego słyszenie i różnicowanie dźwięków
mowy.
Przykłady ćwiczeń słuchowych:
– rozpoznawanie dźwięków wydawanych przez różne przedmioty. np.: odbijanie piłki,
stukanie do drzwi, tykanie zegara,
– rozpoznawanie dźwięków wydawanych przez różne instrumenty,
– rozpoznawanie źródeł dźwięków, głośności, wysokości,
– nazywanie i naśladowanie głosów zwierząt,
– powtarzanie rytmu,
– wyklaskiwanie rytmu piosenki, wierszyka,
– wyodrębnianie głoski w nagłosie wyrazu,
– wyszukiwanie obrazków różniących się jedną głoską (rak – mak, laska – maska),
– różnicowanie wyrazów różniących się jedną głoską,
– różnicowanie wyrazów różniących się głoską w nagłosie, np.:·szafa – sanki – wyrazy
rozpoczynające się od „sz” wkładamy do jednego pudełka a od „s” do drugiego,
– różnicowanie mowy prawidłowej od nieprawidłowej, np.: szkoła – skoła.
Przykłady zabaw z małymi dziećmi stymulujących mowę:
– zabawy uczące rozróżniania cech przedmiotów (utrwalające kolory, kształty, pojęcia
wielkości),
– zabawy utrwalające wiadomości o najbliższym otoczeniu (z wykorzystaniem pomocy
dydaktycznych),
– zabawy kształtujące mowę (zabawy ćwiczące słuch, oddech, artykulację, rytmizację),
– zabawy tematyczne (naśladujące czynności i zachowania dorosłych),
– zabawy umuzykalniające (ćwiczące uwagę, pamięć, orientację, głos, słuch i narządy
ruchu),
– zabawy plastyczne (wyrażające przeżycia dziecka i jego wiedzę na temat otoczenia),
– zabawy z wykorzystaniem książki,
– zabawy związane z inscenizacją krótkich tekstów.

27
Najczęściej wykorzystywane sposoby zapoznawania z treścią utworu literackiego, to:
– czytanie książek lub czasopism,
– opowiadanie nauczycielki ilustrowane obrazkami, pacynkami, zabawkami, sylwetkami,
– recytacja i inscenizacja utworu.
Bardzo ciekawym sposobem pracy z tekstem jest jego inscenizacja. Już małe dzieci mogą
odgrywać gestem, ruchem czy słowem pewne fragmenty utworu – charakterystyczne ruchy
i odgłosy misia, żabki, bociana, wybrane dialogi lub refren wiersza. Przygotowanie
inscenizacji opiera się na stałych elementach:
– zapoznaniu z utworem,
– przeprowadzeniu z dziećmi analizy treści (charakterystyka występujących postaci, rozwój
i przebieg akcji, wymowa moralna),
– utrwaleniu treści utworu, zachęcenie do prób jego odegrania [2, s. 248].
Należy pamiętać, że w utworze musi występować kilka postaci. Akcja powinna być
żywa, ciekawa, a dialogi powinny dominować nad narracją. Dzieci młodsze włączają się
stopniowo do udziału w odtwarzaniu utworu. Zabawa w teatr należy do najbardziej przez
dzieci lubianych. Jej tematem może być utwór literacki, baśń lub opowiadanie.
Teatrzyk wprowadza się w młodszych grupach wiekowych w różnych sytuacjach,
w zależności od potrzeb i możliwości. Zabawy w teatr pomagają w rozwijaniu wrażliwości
estetycznej, ukazywaniu piękna utworów literackich, wzbogacaniu wiedzy o świecie,
wychowaniu społecznym i wyzwalaniu twórczej ekspresji.
Naturalną i spontaniczną aktywność małego dziecka umożliwiają małe formy sceniczne.
Do małych form scenicznych zaliczamy:
– wesołe ćwiczenia ortofoniczne,
– zabawy pantomimiczne,
– improwizacja ruchowa w rytm muzyki,
– obrazki sceniczne,
– inscenizacje wierszy,
– inscenizacje opowiadań,
– inscenizacje baśni.
Mogą być one odtwarzane za pomocą różnych technik: lalek, pacynek, żywego planu,
lalek płaskich - teatrzyku chińskich cieni, ,,lizaków”.
Małe formy sceniczne ułatwiają dziecku orientację w czasie i przestrzeni oraz poznanie
własnych możliwości ruchowych. Poprzez różne przejawy aktywności ruchowej (ruchy rąk
i nóg, bieganie i skakanie, skręty tułowia, głowy, itp.) dziecko uczy się organizowania swoich
ruchów w przestrzeni. Wyrabianie zwinności i pewnej precyzji ruchów ułatwiają zabawy
pantomimiczne. Jest to łatwiejsza forma przekazania tego, co chce się wyrazić za pomocą
słowa, tekstu. Ilustrowanie gestem, mimiką wymaga jednak od dziecka trafnego, plastycznego
przedstawienia sytuacji, osoby, przedmiotu. Tematy zabaw można czerpać z obserwacji
i przeżyć dzieci: pomagamy mamie w domu, ubieramy młodsze rodzeństwo, robimy zakupy
w sklepie, zbieramy grzyby itp.
Po wyjaśnieniu dzieciom, na czym polegają zabawy pantomimiczne, będą one same
proponować różne historyjki i rozpoznawać ich treść. Zabawy te są najlepszym
przygotowaniem do scenek ruchowych, mówionych, dają pewne bogactwo ruchu, gestu,
przygotowują dzieci do lepszego zrozumienia odtwarzanych scenek i wdrażają do
samokontroli wykonanych ruchów.
Przygotowując małe formy inscenizacji należy ukazywać dzieciom piękno języka utworu
zarówno współczesnego, jak i klasyki: baśni, bajek, wierszy i opowiadań. Oprócz wartości
estetycznych zawierają one także bogate treści moralne, uczą odróżniać dobro od zła,
wyzwalają chęć pozytywnego działania, w odniesieniu do własnej osoby i do innych ludzi.

28
Ważną wartością, która tkwi w małych formach scenicznych, jest potrzeba współpracy
w grupie. Podczas inscenizacji uspołecznienie dzieci dokonuje się samoistnie. Dzieci uczą się
rozumienia pojęć: my, nasz, a nie tylko: ja, moje. Sytuacje wychowawcze, jakie stwarzają
inscenizacje, przygotowują dzieci do przystosowywania się do otaczającej je rzeczywistości
poprzez naturalne kontakty społeczne.
Dzieci trzeba nauczyć właściwego posługiwania się głosem, dlatego nauczycielka
opracowuje system ćwiczeń w formie zabawowej, pomagający dzieciom w praktycznym
przyswojeniu sobie umiejętności poprawnego operowania brzmieniem głosu, doskonałą
wymową, wyraźną dykcją i dobrze uregulowanym oddechem. Pomocne tu mogą być takie
ćwiczenia jak: wciąganie powietrza i mówienie, liczenie na zatrzymanym oddechu, (kto
powie najdłuższe zdanie, najdłużej będzie liczył), wąchanie kwiatów rosnących wysoko,
zabawa w sylaby itp.
Szerzej o małych formach scenicznych przeczytasz w książce J. Awgulowej, W. Świątek:
Małe formy sceniczne w pracy przedszkola. WSiP, Warszawa 1982.
Słowom i ruchowi najczęściej towarzyszy muzyka, która pobudza wyobraźnię, podsuwa
rytm, porządkuje ruch. Wywołuje też określony nastrój, dzieci lubią słuchać różnych rytmów
i odróżniać cechy charakterystyczne słyszanych dźwięków.
W pracy z małymi dziećmi wykorzystuje się słuchanie krótkich opowiadań, wierszy,
tekstów inscenizowanych, opanowywanie umiejętności samodzielnego oglądania książek,
obcowania z artystyczną ilustracją. Obrazki stosowane w pracy z małym dzieckiem muszą
posiadać wiele elementów (jednak bez przeładowania szczegółami), odpowiednią wielkość,
bogatą treść, układ kilkuplanowy. Wybierając ilustracje do pracy z dzieckiem należy brać pod
uwagę:
– wiek i możliwości percepcyjne dziecka,
– artystyczne i wychowawcze wartości,
– realizm przedstawianych sytuacji,
– kolorystykę.
Ilustracja ułatwia percepcję utworów literackich, wzbogaca słownictwo, pomaga dziecku
w kojarzeniu nowego wyrazu z odpowiednim komponentem obrazu, rozwija jego wyobraźnię
i spostrzeżenia, uzupełnia obserwację rzeczywistości.
W pracy z dziećmi od 0 – 4 lat wybór właściwej książki jest sprawą tak samo ważną jak dobór
odpowiednich form i metod. Praca z ilustracją prowadzona jest najczęściej indywidualnie lub
w małych grupach.
Podobnie jak w innych zajęciach, w pracyz książką występują trzypodstawowe formy:
– kontakty indywidualne,
– kontakty z niewielkim zespołem dzieci,
– zajęcia z całą grupą [2, s. 239].
W kontakcie dziecka z książką istnieje duże zróżnicowanie czasowe. Wrażliwość
emocjonalna, potrzeba ruchu i zabawy, częstej zmiany pozycji ciała, brak umiejętności
koncentracji uwagi, krótkotrwałe zaciekawienie, niewielki zasób pojęć i doświadczeń, to
cechy, które mają wpływ na częstość i długość kontaktów z literaturą. U dzieci
nadpobudliwych psychoruchowo kontakt z książką jest krótkotrwały, zmienny
i powierzchowny lub zmienny, ale połączony z dokładnym oglądaniem i komentarzem.
Natomiast dzieci zrównoważone emocjonalnie i o obniżonej nieznacznie pobudliwości długo
i wnikliwie przeglądają tę samą książkę, bądź zmiennie, ale w połączeniu z dokładnym
oglądaniem i komentarzem. Dłuższe zajęcia z całą grupą, trwające 10 – 15 min. dopuszcza się
dopiero w wieku 3 – 4 lat.
Takie zachowania dzieci w czasie ich kontaktu z książką są wynikiem indywidualnych
różnic rozwojowych. Zależą od charakteru, poziomu wiedzy o otaczającej rzeczywistości

29
społecznej, przyrodniczej, technicznej, spostrzegawczości i stopnia opanowania umiejętności
procesu analizy i syntezy.
W grupach 3 - 4 latków praca z książką opiera się przede wszystkim w kontaktach indywidualnych
iw małych zespołach.
Dla trzylatków przewidziano słuchanie krótkich opowiadań, wierszy i tekstów inscenizowanych,
opanowanie umiejętności samodzielnego oglądania książek, obcowanie z artystyczną ilustracją.
W grupie czterolatków ważną sprawą jest kształtowanie umiejętności wypowiedzi na temat ilustracji
w książkach, krótkich wierszy, poznawanie wartościowych utworów budzących wrażliwość na dobro
izło.
Różnorodność i bogactwo metod zainteresowania dzieci książką zależy w dużym stopniu od
własnych pomysłów i zaangażowania wychowawcy. Mogą to być opowiadania i rozmowy
ilustrowane zabawą, kukiełką, obrazkiem, wiązanie treści książki z obserwacjami z najbliższego
otoczenia społecznego i przyrodniczego dziecka. Opiekunka powinna uwzględnić przede wszystkim
potrzeby rozwojowe małego dziecka, jego wrażliwość nerwową, upodobanie do pogodnych
w nastroju i formach utworów. Sama książka, czytany lub referowany tekst, oglądanie ilustracji jest
punktem wyjścia do planowania cyklu zabaw i zajęć oraz swobodnej twórczości dziecka.
W młodszych grupach wiekowych, książka wiąże się z działaniem, przenika różne formy dziecięcej
aktywności, ale stopniowo znaczenie tekstu staje się coraz większe, a rola pomocymaleje.
W pracy z małymi dziećmi istnieją również formy, gdzie kontakt z książką odgrywa rolę
drugoplanową, jest tylko tłem dla rozwijania artystyczno – technicznej działalności, może służyć
w pracy nad sprawnością mięśni, narządów mowy lub może stanowić temat audycji radiowej. Praca
wychowawczyni z książką stanowi stałe poszukiwanie form zbliżenia dzieci do literatury, do
umiejętnego korzystania z jej wychowawczych walorów. Nauczycielka w takich sytuacjach powinna
systematycznie pracować nad sobą, a wtedy na pewno dzięki stosowaniu odpowiednich form i coraz
to nowych atrakcyjnych metod doprowadzi do tego, że literatura dziecięca stanie się nieodłącznym
towarzyszemzabaw izajęć dzieci.
Stymulowanie językowych umiejętności, budzenie zaciekawienia językiem, wyzwalanie
radości mówienia i chęci dzielenia się uwagami, to założenia wspomagania kompetencji
językowych dziecka.
Nieocenione w nauce mówienia są rymowanki – proste wierszyki i wyliczanki, czyli
utwory pisane mową wiązaną i posiadające strukturę metryczną, której nie posiada proza. Już
dzieci półtoraroczne i starsze chętnie słuchają wierszy indywidualnie lub w małych grupach.
Poezję można wykorzystać w sposób następujący:
- czytać wiersz do słuchania,
- uczyć wiersza na pamięć,
- wykorzystać poezję do ćwiczeń wymowy,
- wykorzystać wiersze do prostych zabaw inscenizowanych,
- wykorzystać wiersze w określonych sytuacjach, okazjach i uroczystościach.
Maluchy z powodzeniem uczą się krótkich i prostych wierszy na pamięć. Nauka wiersza
może przebiegać następująco:
- zapoznajemy dzieci z treścią wiersza poprzez kilkakrotną recytację,
- wyjaśniamy wyrazy i zwroty niezrozumiałe,
- powtarzamy tekst 2 – 3 krotnie, stawiając przed każdym powtórzeniem zadanie
wymagające analizy treści utworu, np.: Dlaczego Jaś się cieszył?; Co znajdowało się
w zaczarowanej skrzyni?,
- utrwalamy wiersz poprzez powtarzanie indywidualnie lub w grupkach 2 – 3 osobowych
z podziałem na role, powtarzaniem refrenu, wybranych urywków, powtarzających się
słów,
- zespołową recytacją (w przypadku, gdy większość dzieci dobrze opanowała wiersz).

30
Łączenie tekstów rymowanych ze wskazywaniem odpowiednich przedmiotów bawi
i jednocześnie uczy dzieci. Wielokrotne powtarzanie tekstów pozwala poznawać nowe słowa,
doskonale ćwiczy pamięć i orientuje dziecko w schemacie własnego ciała.
Rys. 2. Przykład rysowanego wiersza, rozwijającego aktywność mowną dziecka [4, s.251]
Uwrażliwianie dzieci na rytm należy rozpocząć od zwrócenia uwagi na wszelkie
sytuacje, w których pojawia się miarowy ruch i odgłos: miarowe tykanie zegara, spadanie
kropel deszczu, odgłos kroków. Najmłodsze dzieci będą je naśladować na zasadzie echa. Już
u niemowląt pojawia się najprostsza, samorodna forma rytmicznego gaworzenia. U dzieci
dwuletnich są to rytmiczne słowa w trakcie zabawy. Połączeniem słowa z odpowiednio
dostosowaną formą graficzną są rysowane wierszyki. Kreślenie symboli desygnatów
z równoczesną recytacją prostych tekstów rymowanych zmusza dziecko do śledzenia ruchu
i słuchania tekstu. Wielokrotność powtórzeń sprzyja wymawianiu przez dziecko początkowo
ostatnich sylab w wersach, a potem wybranych wyrazów i w efekcie recytowaniu całego
tekstu.

31
Rysowane wierszyki dla dzieci są typową formą rysunku narastającego, związanego ze
słowem. Początkowo kreski rysuje rodzic lub opiekunka dziecka. Później dzieci same
podejmują tę czynność, tworząc rysunki dla własnych potrzeb, recytowanych wierszy lub
śpiewanych piosenek [4, s. 249]. Dzieci bardzo lubią tę formę zabawy, niezależnie od wieku.
Rysowane wierszyki bawią, uczą korzystania ze słowa mówionego. Prosty schematyczny
rysunek stwarza możliwość kojarzenia słowa z elementem graficznym. Zabawa słowem
poparta aktywnością ruchową wyrabia nowe, niezbędne umiejętności dla globalnego rozwoju
dziecka. Jest to współzależność, której nie należy bagatelizować. Dzięki treningowi małej
motoryki następuje usprawnienie precyzyjnych ruchów ręki, niezbędnych do nauki pisania.
Ćwiczenia dużej motoryki, wyrabiające płynność, zręczność, gibkość, zmysł równowagi,
wdrażają do zaradności i odwagi.
Jedną z form usprawniania wymowy są znane dzieciom wyliczanki. Wyliczanki
pozwalają zachować melodię, akcent i rytm, a więc prozodyczne elementy wypowiedzi, co
jest istotne dla mówienia, a przy tym eliminują lęk przed mówieniem. Wyliczanek nie śpiewa
się, ale też się ich nie mówi. Ich muzyka jest czymś pośrednim między piosenką, a mową.
Wyliczanki mają swoiste rytmy i rymy. One sprzyjają zapamiętaniu tekstu, często
niezrozumiałego, ćwiczą umiejętność wybrzmiewania trudnych zbitek wyrazowych
i pozwalają poznawać nowe wyrazy. Wylicza się akcentując mocno co drugą (pierwszą,
trzecią, piątą, siódmą, dziewiątą, itd.) sylabę. Można nimi mierzyć czas, ilość przedmiotów,
pracę. Matematyczne wyliczanki zapoznają dziecko dodatkowo z cyframi i liczeniem.
Wyklepana trzykrotnie formułka może mierzyć czas np. gotowania. Przykłady wyliczanek dla
dzieci znajdziesz wksiążce K. Pisarkowej: Wyliczanki polskie. Ossolineum, 1988.
Kiedy dziecko nie zna jeszcze wszystkich potrzebnych mu wyrazów z języka ojczystego,
tworzy swoje własne. Gdy coś upadnie, mówi: bęc. Przebiega pies, dziecko woła: hau, hau,
naśladując głos psa. Naśladowanie zasłyszanych odgłosów własnym głosem nazywa się
onomatopeją, czyli zleksykalizowanym tworem językowym. To one zastępują pierwsze
wyrazy małego dziecka i pozwalają na werbalne kontakty z osobami z najbliższego otoczenia.

32
Sylaby, które powtarza maluch stanowią podstawę późniejszych słów. Do poszerzania
podstawowego słownictwa dzieci służą także zabawy paluszkowe. Są one prostym sposobem
nawiązania kontaktu z maluchem, który jeszcze nie mówi, a jednocześnie sprzyjają poznaniu
różnych fragmentów ciała.
W pracy nad rozwojem mowy biernej i czynnej dziecka należy wykorzystywać różne
techniki: czarodziejskiego worka, flanelografu, teatrzyku, obrazków, pracy z książeczką.
W zabawach typu: czarodziejski worek stosuje się drobne przedmioty codziennego
użytku. Jest to nieodzowna pomoc zarówno do sprawdzania biernego słownika dziecka, jak
też do ćwiczeń słuchu fonematycznego, utrwalania poprawnej wymowy głosek, rozwijania
procesów poznawczych i kształtowania orientacji przestrzennej.
Opiekunka powinna dostarczać interesujących, bliskich treści, działających na uczucia,
emocje dziecka i sprzyjających swobodnym i samorzutnym wypowiedziom. Wykazywać
cierpliwość w słuchaniu, bez zbytniej ingerencji w formie uwag i pytań.
1. Jakie znasz najczęściej wykorzystywane sposoby zapoznawania dzieci z treścią utworu
literackiego?
2. Jakie znasz sposoby inscenizowania tekstu literackiego?
3. Czy potrafisz wymienić kryteria doboru ilustracji do pracy z małym dzieckiem?
4. Jakie znasz formy organizacyjne pracy z ksiązką lub czasopismem?
5. Wymień zadania stymulujące rozwój mowy dziecka?
4.4.3 Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rysowanie według instrukcji słownej – ilustracji do wiersza [4, s. 253].
1) przygotować kartkę i ołówek,
2) wysłuchać wiersza,
3) rysować poszczególne elementy, zgodnie z treścią recytowanego wiersza.
– ołówek,
– kartka papieru.
Ćwiczenie 2
Przygotowanie do inscenizacji do ulubionej baśni.
1) przypomnieć sobie ulubione baśnie z dzieciństwa,
2) podać odpowiedź na pytania:
– Która baśń najbardziej Ci się podoba?,
– Którą baśń chciałbyś przeżyć?,
– Jaką postacią chciałbyś być w baśni?,
3) przygotować przedstawienie swoich wyobrażeń na kartonie za pomocą farb lub kredek,

33
4) wyciąć bohaterów baśni z kartonu,
5) przygotować krótką inscenizację wybranej baśni,
6) wykorzystać do inscenizacji kukiełki, pacynki lub kartonowe sylwety,
7) opowiedzieć o wrażeniach z wykonanego działania.
– ksiązki z baśniami i bajkami,
– karton,
– kredki,
– farby plakatowe,
– naczynia z wodą,
– pędzle,
– mazaki,
– nożyce,
– kukiełki,
– pacynki.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić sposoby zapoznawania dzieci z treścią utworu literackiego? ¨ ¨
2) podać sposoby inscenizowania utworu literackiego? ¨ ¨
3) wymienić kryteria doboru ilustracji do pracy z małym dzieckiem? ¨ ¨
4) podać formy organizacyjne pracy z książką lub czasopismem? ¨ ¨
5) wymienić zadania stymulujące rozwój mowy dziecka? ¨ ¨

34
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań, dotyczących problemów związanych z wspomaganiem rozwoju
dziecka literaturą dziecięcą.
5. Zadania: 1 – 6, 9, 10 i 17 są to zadania wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowiedź
jest prawidłowa;
− zadania: 11 – 14, 16, 18, 20 to zadania otwarte i należy udzielić krótkiej odpowiedzi;
− zadania : 7, 8, 15 i 19 – to zadania z luką.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:
- w zadaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedź znakiem X
(w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową),
- w zadaniach z luką wpisz brakujące wyrazy w wyznaczone pole karty odpowiedzi,
- w zadaniach z krótką odpowiedzią wpisz treść odpowiedzi.
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego
rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą
przysporzyć Ci zadania: 13 - 20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.
9. Na rozwiązanie testu masz 90 min.
Powodzenia !

35
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1. Mową nazywamy:
a) specyficznie ludzka zdolność porozumiewania się za pomocą symboli dźwiękowych,
b) czynność złożona a polegająca na mówieniu,
c) sprawność, której trzeba się uczyć,
d) ustne przekazywanie informacji.
2. Fonem, to inaczej:
a) jednostka poziomu głośności,
b) głoska, dźwięk,
c) aparat służący do wytwarzania głosu,
d) drganie strun głosowych.
3. Całość aparatu służącego do wytwarzania dźwięków składa się z:
a) układu oddechowego i układu fonacyjnego,
b) układu oddechowego i artykulacyjnego,
c) układu artykulacyjnego,
d) układu oddechowego, układu fonacyjnego i artykulacyjnego.
4. Na akt oddechowy składają się fazy:
a) wdechu, wydechu i wdechu,
b) wdechu i wydechu,
c) uniesienia rąk z równoczesnym wdechem i opuszczenie rąk z wydechem,
d) wdechu, wstrzymania powietrza i wydechu,
5. Narządem fonacji jest:
a) krtań,
b) gardło,
c) krtań połączona z tchawicą,
d) struna głosowa.
6. Wskaż wszystkie części narządu artykulacyjnego:
a) jamy rezonacyjne: zatoki przynosowe,
b) jama gardłowa i nosowa,
c) wargi, język, podniebienie miękkie i żuchwa (dolna szczęka),
d) jamy : gardłowa, ustna, nosowa, rezonacyjne, wargi, język, podniebienie miękkie
i żuchwa (dolna szczęka).
7. Uzupełnij nazwy okresów rozwoju mowy dziecka:
a) okres …………… ….(0 – 1 r. ż),
b) okres …………….… (1 – 2 r. ż),
c) okres ………………. (2 – 3 r. ż),
d) okres …………...….. (3 – 7 r. ż).
8. Formy organizacyjne pracy z książką i czasopismami to:
a) kontakty ……………………………………………
b) kontakty ……………………………………………
c) kontakty ……………………………………………

36
9. Wskaż nazwisko autora, który nie tworzył dla dzieci:
a) J. Kulmowa,
b) J. Brzechwa,
c) Cz. Janczarski,
d) M. Hłasko.
10. Wskaż, która z wymienionych czynności nie jest sposobem pracy z książką
i czasopismami:
a) czytanie książki lub czasopisma,
b) opowiadanie fabuły, prowadzenie rozmów o treści, inscenizacja,
c) oglądanie ilustracji w książce, inicjowanie działań i różnych form ekspresji dzieci,
d) konkursy czytelnicze.
11. Wskaż trzy przykłady wad wymowy dzieci w wieku przedszkolnym.
12. Wymień elementy poprawnej wymowy.
13. Wymień trzy podstawowe czynności składające się na badanie mowy dziecka.
14. Wymień kryteria doboru utworu literackiego do pracy z dzieckiem.
15. Wymień cztery podstawowe rodzaje ćwiczeń wspomagających rozwój mowy dziecka:
a) ćwiczenia ………………………………………….
b) ćwiczenia ………………………………………….
c) ćwiczenia ………………………………………….
d) ćwiczenia ………………………………………….
16. Wskaż sposoby wyrażania przez małe dzieci przeżyć związanych z utworem literackim.
17. Gaworzenie, to :
a) niezamierzone przez dziecko powtarzanie dźwięków,
b) czynność zamierzona (odruch warunkowy), polegająca na powtarzaniu zasłyszanych
dźwięków z otoczenia,
c) wymawianie przez dziecko wszystkich samogłosek a, e, i, o, u,
d) budowanie z dźwięków wyrazów.
18. Wymień techniki stymulowania mowy dziecka.
19. Uzupełnij poniższe zdania dotyczące sprawdzania rozumienie mowy przez dziecko:
a) możemy polecić dziecku, aby pokazało gdzie ma …………......................................
b) poprosić, aby przyniosło ……………….....................................................................
c) poprosić, aby wybrało ………………….....................................................................
d) poprosić, aby wykonało ..............................................................................................
20. Opisz, jak wykonać orientacyjne badanie słuchu dziecka.

37
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko..........................................................................................
Wspomaganie rozwoju dziecka literaturą dziecięcą
Zakreśl lub wpisz poprawną odpowiedź
Nr
zadania
Odpowiedź Punkty
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a) ………………………. b) …………………………
c)……………………….. d)………………………….
8. a) ……………………….
b) …………………………
c)………………………..
9. a b c d
10. a b c d
11.
12.
13.
14.
15. a)...............................................................................................
b) .............................................................................................
c)..............................................................................................
d)..............................................................................................
16.
17. a b c d

38
18.
19. a)...............................................................................................
b) .............................................................................................
c)..............................................................................................
d)..............................................................................................
20.
Razem:

39
6. LITERATURA
1. Demel G.: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. WSiP, Warszawa 1983
2. Frycie S., Kaniowska – Lewańska I. (red.): Kultura literacka w przedszkolu. WSiP,
Warszawa 1988
3. Krasoń K., Mazepa – Domagała B. (red.): Ekspresja twórcza dziecka. Konteksty –
inspiracje – obszary realizacji. Górnośląska WSP, Librus, Katowice 2004
4. Minczakiewicz M. E.: Mowa – rozwój – zaburzenia – terapia. Wydawnictwo Naukowe
AP, Kraków 1997
5. Nowak J.: Piosenka w usprawnianiu wymowy dzieci z trudnościami w uczeniu się.
Wydawnictwo Uczelniane WSP w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1999
6. Skorek E. M.: Oblicza wad wymowy. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001
7. Ścibor A.: Ćwiczenia i zabawy ortofoniczne. „Wychowanie w Przedszkolu” 2003, nr 3
Czasopisma
Wychowanie w Przedszkolu
Miś-Przyjaciel Najmłodszych
Kubuś Puchatek
Naucz Mnie Mamo
Adresy internetowe aktualne na dzień 30 maja 2006:
www.3wdt.com
www.sp81.edu.lodz.pl
www.maluchy.pl
www.obcasy.pl
www.logopedia.info.pl

15

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Viewers also liked

Viewers also liked (11)

Similar to 15

Similar to 15 (20)

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe (20)

15