2. 1. Przemoc w rodzinie
1.1. Definicja przemocy w rodzinie
Istotą przemocy jest wykorzystywanie siły lub władzy w celu krzywdzenia innych.
Szczególny charakter ma ona, gdy dokonuje się w rodzinie. Problematyka przemocy jest złożona i
może być rozpatrywana w różnych płaszczyznach. W swojej pracy będę się skupiać przede
wszystkim na opisie przemocy w środowisku rodzinnym oraz sprawcy przemocy w rodzinie.
Przemoc jest zjawiskiem powszechnie spotykanym w życiu społecznym. Trudność
definiowania zjawiska przemocy wynika stąd, że przemoc nie jest pojęciem ani klinicznym, ani
naukowym, lecz politycznym, dlatego jego rozumienie będzie się zmieniało wraz ze zmianą
sytuacji społecznej.
W ,, Słowniku socjologicznym” przemoc jest zdefiniowana jako: „jeden z głównych , obok
groźby , środków przymusu. Polega na użyciu siły fizycznej , przez jednostkę czy grupę, często
wbrew obowiązującemu prawu , w celu zmuszenia jakiejś osoby czy członków grupy do
określonego działania czy też uniemożliwienia podjęcia działań lub do zaprzestania wykonywania
czynności już rozpoczętej; także bezprawne narzucanie władzy”.1
Według Ireny Obuchowskiej „pojęcie przemoc kojarzy się z agresją. Agresję określa się w
zależności od tego, czy bezpośrednie lub pośrednie przyniesienie szkody ma charakter
intencjonalny lub nieintencjonalny. Podobnie jest z przemocą; nie zawsze stosująca ją osoba
traktuje działanie jako przemoc, może to być w jego intencjach pomoc, skuteczna technika lub
konieczny składnik wychowania.”2
Przemoc domowa jako zjawisko które jest przyczyną albo skutkiem dysfunkcji w rodzinie.
Nie skupia się tylko na płaszczyźnie fizycznej, ale także na psychicznej.
1)przemoc domowa jest wyuczonym zachowaniem, które przynosi zyski i straty dla sprawcy,
2)przemoc domowa jest tolerowana i wzmacniana przez postawy i poglądy wielu ludzi często
zakorzeniona jest we wzorach postępowania przekazywanych
z pokolenia na pokolenie,
3)przemoc domowa jest szkodliwym i raniącym nadużywaniem siły i władzy oraz dążenia do
kontrolowania współmałżonki/ współmałżonka, partnerki/partnera, dziecka lub sytuacji rodzinnej,
1 K. Olechnicki, P. Załęcki, „Słownik socjologiczny”, Wyd. Graffiti BC, Toruń 1988, s. 167
2 I. Obuchowska, Przemoc w wychowaniu, „Kwartalnik Pedagogiczny” nr 4/134, Warszawa 1989, s. 28
3. 4)można nauczyć się nie stosowania przemocy, nigdy nie należy godzić się na przemoc i
rezygnować z jej powstrzymania,
5)stosowanie przemocy w żadnym przypadku nie może być usprawiedliwiane stwierdzeniem, że
było skutkiem prowokacji ze strony ofiary,
6)korzenie przemocy domowej tkwią w stereotypach kulturowych i obyczajowych dotyczących
płci, rasy, orientacji seksualnej, które usprawiedliwiają dyskryminację jednostek i grup
społecznych,
7)stosowanie przemocy domowej jest wyborem, za który sprawca ponosi odpowiedzialność
moralną i prawną.
1.2. Formy przemocy w rodzinie
Przejawy złego traktowania drugiego człowieka nie mają żadnych granic i dotyczą jednostek
w każdym przedziale wiekowym. Przynoszą cierpienie, a ich konsekwencji można doświadczać
przez całe życie. W literaturze przedstawia się cztery formy złego traktowania:
• Przemoc fizyczna- zamierzone działanie sprawcy, zwrócone przeciwko fizyczności członka
jego rodziny, niosące ryzyko uszkodzenia w ciele. Przemoc fizyczna obejmuje wiele form
zachowania , które mogą występować w postaci:
a)czynnej- wszelkie formy bicia- klapsy, uderzenia, zadawanie ran ciętych i szarpanych,
duszenie, oparzenie, usiłowanie i dokonanie zabójstwa
b)bierna- przejawiają się w postaci zakazów mówienia, chodzenia, załatwiania potrzeb
fizjologicznych, wszelkiego rodzaju zaniedbania, celowe pozbawienie pożywienia, brak opieki
wobec dzieci.
• Przemoc psychiczna- wszystkie działania zmierzające do poniżenia ofiary, obrażenia,
zastraszenia, pozbawienia wiary we własne możliwości, szantaż emocjonalny, „zabawa”
uczuciami członka rodziny, manipulacja,
• Przemoc seksualna- zmuszanie ofiary do jakiejkolwiek formy aktywności seksualnej
wbrew jej woli3
• Przemoc ekonomiczna/ materialna – odmawianie lub ograniczanie dostępu do wspólnych
środków finansowych lub odbieranie zarobionych pieniędzy, uniemożliwiania bądź
ograniczanie podjęcia pracy zarobkowej ale również niszczenie przedmiotów itp.4
3 J. Mazur , „Przemoc w rodzinie – Teoria i rzeczywistość”, Wyd. Akademickie „Żak”, Warszawa 2002, s.37-49
4 D. Jaszczak -Kuźmińska, Katarzyna Michalska, „Przemoc w Rodzinie wobec osób starszych
i niepełnosprawnych. Poradnik dla pracowników pierwszego kontaktu.”, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej,
Warszawa 2010, str. 11
4. Zjawisko przemocy w rodzinie można bardziej zrozumieć rozważaniami objętymi z innymi
aspektami przemocy, J. Mellibruda „wyróżnia dwie jej formy, tzw. typy przemocy
wewnątrzrodzinnej:
•Przemoc gorąca (spontaniczna)
U podstaw tej formy przemocy leżą negatywne, intensywne przeżycia związane z frustracja
dążeń i potrzeb sprawcy. Przejawia się ona w postaci napadów furii, złości, wyładowań
emocjonalnych. Zwykle pojawia się nagle i stosunkowo szybko znika. Jest to przemoc naładowana
agresją, gwałtowna, występująca zwykle w afekcie. Towarzyszą jej bogate formy ekspresji (krzyki,
gwałtowne zadawanie bólu, wyzwiska).5
•Przemoc chłodna (instrumentalna)
Jest ona najczęściej dokonywana z premedytacją, ma swój konkretny cel (czasem pozytywny).
Rozwija się przeważnie na gruncie autorytarnych modeli współżycia między ludźmi i kierowania
nimi. Człowiek stosujący tę strategię realizuje pewien określony plan działania. Jest to zazwyczaj
proces pozbawiony silnych i gwałtownych emocji. Nazwa ta ma źródło w emocjonalnym chłodzie i
spokoju, który towarzyszy tej formie przemocy. Emocje są kontrolowane i tłumione. Najczęściej
sprawca ingeruje w psychikę ofiary, naruszając jej wewnętrzną stabilność i integrację,
przyczyniając się do rozbicia emocjonalnego, wycieńczenia, i poczucia bezsilności. Często taką
formę przybierają surowe metody wychowawcze, które dodatkowo mają silne poparcie otoczenia,
są uwarunkowane kulturowo. Sprawcy mają wówczas wytłumaczenie dla stosowania przez nich
tego rodzaju przemocy.6
1.3. Cykle i fazy przemocy w rodzinie
W cyklu przemocy występują trzy niezależne fazy, zmienne pod względem swej
intensywności i czasu trwania:
Faza I - tworzenia i budowania napięcia, pojawiają się w niej doraźne i mało dotkliwe
incydenty przemocy, dochodzi do usprawiedliwiania i minimalizowania zachowań
przemocowych, akty agresji narastają. Ta faza może trwać od kilku tygodni do kilku lat.
Faza II - eksplozji i ostrych incydentów bicia i przemocy. W tej fazie dochodzi do coraz
częstszych i „mocniejszych” zachowań przemocowych, agresja wymyka się spod kontroli obu
stron. Akty przemocy w tej fazie mogą być zagrażające dla zdrowia i życia ofiary. Może dojść
5 J. Mellibruda, „Oblicza przemocy”, Wydawnictwo „Remedium”, Warszawa 1993
6 K. Kmiecik-Baran, „Przemoc wobec dzieci – diagnoza i interwencja.” w: Papież J., Plukis A.,
„Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej transformacji ustrojowej”, Wydawnictwo
Adam Marszałek, Warszawa 1998, s.14
5. u ofiary do dysocjacji, co ułatwia przetrwanie bólu i grozy. U sprawcy może dojść do
częściowej niepamięci zdarzeń. Bezpośrednim następstwem zakończenia agresji jest
przezywanie szoku i niemożność uwierzenia w prawdziwość tego, co się stało.
Faza III – w trzeciej fazie pojawia się wzmożona uprzejmość i skrucha. Dominuje poczucie
winy i żalu. Sprawca obiecuje „nigdy więcej”. Zmiana w funkcjonowaniu sprawcy sprawia,
ze ofiara ma nadzieje na możliwość trwalej zmiany. Jednak zazwyczaj jest to złudne.
Ten proces witalizacji ukazuje, ze ofiary często tkwią w krzywdzącym związku latami.
Proces ponownej nadziei, rozczarowania i poczucia własnej bezradności wzmacnia
patologiczna relacje.7
7 Por. Kubacka-Jasiecka, Lipowska-Teutsch, „Wobec przemocy”, Kraków 1997, s. 93-95
6. 2. Sprawcy przemocy
2.1. Portret sprawcy
Sprawcą przemocy w rodzinie praktycznie może być każdy, bez względu na wykonywany
zawód, pozycję społeczną czy zamożność.8 Z przeprowadzonych badań dotyczący przemocy w
rodzinie wykazują się, że sprawcami są najczęściej mężczyźni.9 Potrafią skutecznie kamuflować
swoje prawdziwe oblicze i manipulować nie tylko swoimi ofiarami, ale także otoczeniem czy
osobami próbującymi interweniować. Stosując naprzemiennie „kary” i „nagrody”, które
wprowadzają zamęt w myśleniu ofiary i świadków przemocy. Posiada: niską samoocenę i poczucie
niedostosowania, poczucie izolacji i braku wsparcia społecznego, zaburzenia psychiczne (depresję,
lęk), nadużywaniu alkoholu i narkotyków, słabą kontrolę impulsów i zachowań antyspołecznych.10
2.2. Problematyka leczenia sprawców przemocy w rodzinie
Kluczem dla podejmowanych działań terapeutycznych wobec sprawców przemocy w
rodzinie okazuje się przyjęcie określanego sposobu rozumienia przemocy między bliskimi w
rodzinie. W leczeniu sprawcy przemocy w rodzinie najczęściej występują podejścia takie jak:
•Podejście psychoterapeutyczne skupione na czynnikach indywidualnych.
W najbardziej tradycyjnym podejściu, przemoc jest traktowana przez praktyków jako indywidualny
problem sprawcy. Psychodynamicznie zorientowani terapeuci koncentrują się na czynnikach intra-
psychicznych, tłumaczących agresję wobec partnera słabą kontrola popędów, niska tolerancja na
frustracje, lekiem przed bliskością i przed porzuceniem, zależnością, deficytami ego, będącymi
efektem traum z okresu dzieciństwa. Terapeuci koncertują się na leczeniu wewnętrznych konfliktów
i zaburzeń osobowości, zakładając znikniecie przemocy po wyleczeniu zaburzeń.
•Podejście skupione na czynnikach społecznych
Za przemoc uznaję się intencjonalne zachowanie, służące sprawowaniu władzy i kontroli nad
partnerem. W tym modelu przemoc rozumiana jest szerzej niż w pozostałych nie tylko fizycznie. W
tym podejściu przemocą jest zachowanie, które wywołuje strach i podporządkowanie. Sprawcy są
całkowicie odpowiedzialni za stosowaną przemoc. W tym oddziałowy waniu terapeutycznym
8 Nowakowska, 1995 cyt z I. Rajska- Kulik, „Dominacja w systemie rodzinnym...” op. cit., s.120
9 B. Pawlica, A. Woźniak- Krakowian, „ Psychologiczna i socjologiczna analiza...”, op. cit., s.54
10 K. Browne, M. Herbert, „Zapobieganie przemocy w rodzinie”, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna,
Warszawa, s.91-92
7. używa się terminu interwencja terapeutyczna, zamiast terminu leczenie, podkreślając sposób pracy
ze sprawcą. Postawa terapeuty jest dyrektywna i aktywna w stosunku do sprawcy.
•Podejście interakcyjne
W tym ujęciu przemoc rozumiana jest nie tyle jako próba dominacji i kontroli, ile jako przejaw
deficytu komunikacji w parze. Stad tez odpowiedzialność za nią spada na obydwoje partnerów.
Celem leczenia jest poprawa małżeńskiej komunikacji, a forma leczenia jest terapia dla pary.
Podejście to jest ostro krytykowane ze względu na równomierne rozłożenie odpowiedzialności za
przemoc miedzy ofiara i sprawca.
•Podejście poznawczo-behawioralne
W tym ujęciu przemoc rozpatrywana jest w kategoriach zachowania społecznie wyuczonego i
wzmacnianego. Aby pomóc sprawcy lepiej rozpoznawać swoje emocje i negatywne konsekwencje
stosowanej przemocy, terapeuta stosuje techniki psychoedukacyjne, uczy alternatywnych
zachowań, poszerza zakres społecznych umiejętności. W przeciwieństwie do poprzednich modeli,
w tym podejściu pomoc jest zasadniczym przedmiotem terapii.
•Podejście eklektyczne
W podejściu eklektycznym terapeuci łączą rożne elementy koncepcji feministycznej i poznawczo-
behawioralnej. Celem oddziaływań terapeutycznych jest uczenie umiejętności społecznych oraz
praca nad zmiana postaw sprawcy wobec samego zjawiska przemocy oraz roli kobiety i mężczyzny.
Obecnie w Stanach Zjednoczonych ponad polowa programów dla sprawców posługuje się
koncepcja eklektyczna.11
2.3. Zasady postępowania służb wobec osoby stosującej przemoc w rodzinie
1) Policja
Działania policji określone zostały w Zarządzeniu nr.162 Komendanta Głównego Policji z dnia
18 lutego 2008 r. w ramach procedury Niebieskie Karty. Zgodnie z tym zarządzeniem policjant
powinien:
- zatrzymać sprawcę przemocy w rodzinie, gdy stanowi on realne zagrożenie dla zdrowia i życia
domowników, szczególnie wtedy, gdy jest nietrzeźwy;
- przeprowadzić ze sprawcą przemocy rozmowę o odpowiedzialności karnej za znęcanie się
fizyczne lub psychiczne nad osobą bliską oraz wezwać sprawcę do zachowania zgodnego z
prawem i zasadami współżycia społecznego;
- sporządzić Niebieską Kartę i przekazać ją dzielnicowemu.
11 W. Bandura – Madej, Agnieszka Dobryńska- Mesterhazy, „Przemoc w rodzinie, interwencja kryzysowa i
psychoterapia”, Wyd. Uniwersytetu Jagielońskiego, Kraków 2000, s.75-78
8. Do zadań dzielnicowego należy założenie teczki zagadnieniowej i gromadzenie w niej wszelkiej
dokumentacji z działań podejmowanych w przedmiotowej sprawie.
Dzielnicowy niezwłocznie (nie później niż w ciągu 7 dni od otrzymania NK), a potem
systematycznie, co najmniej raz w miesiącu, kontaktuje się z rodziną, sprawdzając stan
bezpieczeństwa domowników i zachowania osoby sprawującej przemoc.
Policjant:
- nawiązuje współpracę z innymi służbami pomagającymi rodzinom zagrożonym przemocą w
środowisku lokalnym;
- podejmuje działania prewencyjne wobec sprawcy, w tym prowadzi rozmowy profilaktyczne,
informuje go o możliwościach podjęcia leczenia lub terapii i udziału w programach korekcyjno -
edukacyjnych dla sprawców przemocy;
- podejmuje decyzję co do potrzeby prowadzenia postępowania sprawdzającego, a w sytuacji
uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa – o potrzebie wszczęcia postępowania
przygotowawczego;
- przekazuje oryginały wypełnionych Niebieskiej Karty oraz dodatkowych dokumentów do akt
postępowania przygotowawczego, jeśli zostało wszczęte (w teczce zagadnieniowej pozostają
kopie).
2) Gminna Komisje Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.
Podejmuje działania wobec sprawcy przemocy w rodzinie alkoholowej, takie jak :
•wezwanie sprawcy na rozmowę ostrzegawczą
•przeprowadzenie wywiadu środowiskowego i sporządzenie Niebieskiej Karty;
•motywowanie sprawcy aby dobrowolnie zgłosił się do poradni, grupy AA12
3) Placówki specjalistyczne, ośrodki terapeutyczne i pomocowe prowadzące
oddziaływania korekcyjno- edukacyjne.
Szczegółowe kierunki prowadzenia oddziaływań korekcyjno - edukacyjnych wobec sprawców
przemocy w rodzinie określa Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 6 lipca
2006 r. w sprawie standardów podstawowych usług świadczonych przez specjalistyczne ośrodki
wsparcia dla ofiar i sprawców przemocy w rodzinie.
Oddziaływania te prowadzone są w celu :
-powstrzymania osoby stosującej przemoc w rodzinie przed dalszym jej stosowaniem;
12
9. -rozwijania umiejętności samokontroli i współżycia w rodzinie;
-kształtowania umiejętności w zakresie wychowywania dzieci bez używania przemocy;
-uznania przez osobę stosującą przemoc w rodzinie faktu stosowania tej przemocy;
-zdobycia wiedzy i rozpoznawania mechanizmów psychologicznych, prowadzących do zachowań
krzywdzących;
-wzięcia odpowiedzialności za dokonanie zmiany zachowań13
2.3. Przykłady programów dla sprawców przemocy
THE DULUTH CURRICULUM
Leczenie sprawców jest częścią szerszego programu o nazwie Domestic Abuse Intervention Project
of Duluth, który powstał na początku lat 80-tych w Minnesocie. Dużą wagę przywiązuje się w nim
do skoordynowania rożnych działań w społeczności wobec problemu przemocy. Przemoc jest
definiowana jako przejaw męskiej władzy i kontroli nad kobieta. Jest nią nie tylko fizyczne
znęcanie się, ale także groźby, izolowanie, upokarzanie, stosowanie przymusu. Program ma
charakter psychoedukacyjny i prowadzony jest dyrektywnie. Na spotkaniach grupowych
prowadzący przedstawia tematy związane z problemem zaufania, szacunku, wsparcia, partnerstwa i
umiejętności negocjacji. Każdemu tematowi poświęcone jest kilka sesji. Na początku każdej sesji
na dany temat terapeuta prezentuje na wideo, które jest ilustracja przemocy. Następnie każdy z
uczestników omawia swoje spostrzeżenia w odniesieniu do przedstawionego materiału na kasecie.
Na kolejnych sesjach opisuje swoje własne kontrolujące zachowania, następnie wszyscy poszukują
alternatywnych zachowań dla siebie.
EMERGE
Program został opracowany w Cambridge w Massachusetts. W porównaniu z poprzednim
programem zawiera więcej elementów psychoterapeutycznych. Każdego uczestnika starannie
wprowadza się w grupę. Prosi się go o przedstawienie się i opisanie incydentu przemocy, który
bezpośrednio stal się przyczyna uczestnictwa w programie. Zachęca się do podawania szczegółów
przemocy i omawia się zachowania z minionego tygodnia. Na spotkaniach omawia się nie tylko
zachowania agresywne wobec partnerki, ale także szerzej relacje miedzy nimi. Jedna z technik
uczących podmiotowego traktowania partnera jest mówienie o partnerce, ożywając jej imienia, a
nie tylko określając ja poprzez rodzaj relacji, np. „moja zona”. Każdy z uczestników formułuje
swoje indywidualne cele związane z charakterystycznymi dla siebie krzywdzącymi zachowaniami,
np. ekstremalna zazdrością. Cele te są później omawiane w grupie oraz dyskutowane są sposoby
13 Alarcon Arias L., Paszkiewicz W., Wiechcińska A., „Godne życie bez przemocy. Poradnik dla osób stosujących
przemoc”, Stowarzyszenie na Rzecz Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”, Warszawa 2008
10. wprowadzania innych zachowań, nie mających charakteru przemocy.
AMEND
Program ma charakter długoterminowy i składa się z 4 etapów. Pierwsze 2 etapy trwają kilka
miesięcy i są nastawione na psychoedukacje i prace z mechanizmem zaprzeczania sprawcy. Trzeci
etap obejmuje kolejne kilka miesięcy pracy w zaawansowanej grupie terapeutycznej, podczas
których sprawca zaczyna rozpoznawać własne racjonalizacje związane z przemocą i zaczyna
mówić prawdę. Zachęca się tez uczestników do budowania sieci wsparcia, która pozwoli na
unikanie stosowania przemocy w przyszłości. Ostatnia faza leczenia jest początkiem rzeczywistych
zmian. W tym okresie uczestnicy dostają więcej wsparcia i są zachęcani do zaangażowania się w
rożne działania na rzecz przeciwdziałania przemocy. Ewaluacja wyników leczenia sprawców
przemocy w rodzinie. Najczęściej za miarę efektywności programu uznawane jest zakończenie
stosowania przemocy fizycznej wobec partnera. Inni zaś za sukces uważają już obniżanie jej
poziomu. Również brany jest pod uwagę aspekt przemocy psychicznej i seksualnej. Innymi
dodatkowymi miernikami efektywności leczenia może być wzrost pozytywnych, opiekuńczych
zachowań, poprawa samopoczucia ofiary i dzieci, zaprzestanie picia alkoholu, poprawa stanu
psychicznego, zmiana postaw i przekonań na temat przemocy i roli kobiet. Wyniki ewaluacji
programów terapeutycznych są niejednoznaczne i trudne do porównania ze względu na rożne źródła
informacji: jedni korzystają tylko z relacji samych sprawców, inni z informacji od partnerek i
danych z policji. Najwięcej jednak badan dotyczy ewaluacji badan grupowych.14
14 W. Bandura – Madej, Agnieszka Dobryńska- Mesterhazy, „Przemoc w rodzinie, interwencja kryzysowa i
psychoterapia”, Wyd. Uniwersytetu Jagielońskiego, Kraków 2000, s.83-84
