1. Praca resocjalizacyjna z mordercami
Omówienie specyfiki diagnozy resocjalizacyjnej wymaga odwołania się do ogólnych
wskazań związanych z diagnozą, jej rodzajami i warunkami poprawności, można powiedzieć,
że problem dobrej diagnozy występuję we wszystkich dziedzinach działalności praktycznej.
Przez podjęcie diagnozy rozumiemy rozróżnienie, osadzanie, a dokładniej –
rozpoznanie jakiegoś stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych na postawie objawów i
znajomości ogólnych prawidłowości.1
Diagnoza jest, to działanie celowe, ale musi się opierać na rozpoznawaniu sytuacji
wyjściowej. Rozpoznawanie to polega nie tylko na opisie istotnych cech aktualnego stanu
rzeczy, ale także na jego zbadaniu genetycznym, nasuwającym sposoby zmiany, na ustaleniu
znaczenia w ramach pewnej całości, której występuje, co z kolei pozwala ocenić, czy jest on
korzystny czy szkodliwy, na ustalenie fazy i przewidywalnego rozwoju, co prowadzi do
zaprojektowania działania reformującego istniejące braki lub zapobiegającego na przyszłość
powstawaniu szkód.
Diagnoza w działaniu pedagogicznym może pełnić trzy podstawowe funkcje:
Stanowić punkt wyjścia w czynnościach związanych z projektowaniem,
Umożliwić systematyczną kontrolę przebiegu procesu wychowawczego,
Służyć ocenie wyników i korygowania podjętych.
Funkcje te powiązane są z głównymi etapami działań, czyli diagnozą stanu rzeczy,
projektowaniem zmian i realizacją projektu wraz z kontrolą.2
Powyższe rozważania nasuwają wniosek, że w diagnozowaniu zabójstw popełnionych
w stanie afektu można zróżnicować czyny wywołane zaburzeniami o podłożu ograniczonym
(afekt patologiczny) oraz przez czynniki zewnętrzne (np. stan długo trwałego lęku). Innym
stanem ograniczającym lub znoszącym poczytalność, który może mieć znaczenie w
diagnozowaniu sprawców zabójstw, są epizodyczne stany reaktywne przebiegające w postaci
reakcji nerwicowych, psychopatycznych lub psychospołecznych.
Omówienie powyższych kwestii związanych z uznaniem poczytalności lub
kwestionowaniem tego stanu nabiera szczególnego znaczenia w odniesieniu od sprawców
zabójstw, przede wszystkim, dlatego, że nierzadko zabójstwo wymaga kompleksowej analizy
czynników leżących u jego podłoża i umożliwiających określenie bezwzględnej winy
1
M.H. Kowalczyk, Zabójcy i mordercy, Wyd. Impuls Kraków 2010 r. s. 209
2
Ibid. s. 210-211

2. sprawcy bądź ustalenie okoliczności pozwalających na zastosowanie wobec nikogo
możliwości złagodzonej odpowiedzialności.3
Rozwiązania prawne obowiązujące zarówno w Polsce, jak i w wielu innych państwach
na całym świecie przyjmują, jako priorytetową zasadę izolowania sprawców najgroźniejszych
przestępstw, w tym zabójców, stosując wobec nich kary całkowicie eliminujące lub
długoterminowe pozbawienia wolności.
To właśnie kryterium można potraktować, jako pierwsze, zasadniczo różnicujące
sprawców zabójstw. Wykazuje ono, bowiem, że ogół populacji zabójców można wyodrębnić
tych, którzy nie stanowią zagrożenia dla społeczeństwa, ponieważ popełniony przez nich czy
był raczej wyrazem lęku, a nie agresji, obronnej determinacji, a nie premedytacji. Drugą
wyłonioną przy zastosowaniu tego kryterium kategorią będą sprawcy zabójstw, w których
działaniu nie tylko nie można się dopatrzeć się okoliczności łagodzących ich
odpowiedzialność karną, ale wręcz przeciwnie – znamiona czynu wskazują na okrucieństwo,
uprzedmiotowienie ofiary i dokładne planowanie zbrodni.4
Poszukując efektywnych oddziaływań resocjalizacyjnych, które można stosować także
wobec sprawców zabójstw, należy wspomnieć, że dotychczasowe działania opierają się
przede wszystkim na trzech koncepcjach psychologicznych. Mowa tu o podejściu,
psychodynamicznym, behawioralnym i kognitywno-behawioralnym. Na uwagę zasługuje
zwłaszcza to ostatnie podejście, które łączy metody i doświadczenia resocjalizacji opartej na
behawioryzmie z elementami treningu świadomości. 5
Odnosząc się do problemu możliwości resocjalizacji sprawców zabójstw, w
szczególności nieletnich i młodocianych, analizuje się przede wszystkim prawne możliwości
tych działań. Wskazuje, że podstawowym problemem, jest właściwe dokonanie
rozmieszczenia nieletnich sprawców w celach, tak by uniknąć negatywnego modelowania.
Podatni na negatywne wpływy, ze względu na swoją plastyczną jeszcze osobowość nieletni,
powinni być w związku z tym umieszczani w celach z niezdemoralizowanymi osadzonymi
lub z przewagą takich osób. Nie chroni to ich bynajmniej przed destrukcyjnymi kontaktami ze
znacznie zdemoralizowanymi młodocianymi oraz podkulturą więzienną, ale można sądzić, że
w pewnym stopniu ograniczy negatywne wpływy sprzyjające naśladowaniu tych wzorców.
W resocjalizacji nieletnich sprawców zabójstw, poza blokowanie negatywnych
wpływów innych skazanych i tym samym ochroną przed demoralizacją, należy położyć
3
Ibid. s. 224 – 225
4
Ibid. s. 226
5
M.H. Kowalczyk, Zabójcy, Kraków 2010 r. s. 228

3. nacisk na intensywne kształcenia, pracę, racjonalne wykorzystywanie czasu wolnego i
kontakty z rodzicami, o ile oczywiście nie przejawiają cech destrukcyjnych. To ogólnie
wskazują sugerują, że zasadniczo w odniesieniu do nieletnich, umieszczonych w zakładach
karnych stosuje się te same formy oddziaływań penitencjarnych ujętych w indywidualnych
programach oddziaływań, które wykorzystywane są wobec dorosłych osadzonych.6
Jednym z programów zasługujących na uwagę jest wprowadzony w Wirginii program
ISOs, który, przeznaczony jest dla inkarcerowanych nieletnich sprawców zabójstw. Program
ten występuje w dwóch wersjach i realizowany jest już od 10 lat.
Pierwsza wersja, obejmująca zintensyfikowane działania wychowawcze (ISOs self-
contained), realizowana jest w warunkach izolacji, homogenicznych grupach nieletnich
sprawców wykazujących wysoki poziom impulsywności i zachowań antysocjalnych. Wobec
jednorodnych pod względem zaburzeń osobowościowych grup nieletnich stosuje się
intensywne działania zmierzające do redukcji agresji, wytworzenia autokontroli i empatii
wobec ofiar.
Druga wersja programu (ISO prescriptive) obejmuje realizacje tych samych celów,
zmierzających przede wszystkim do obniżenia poziomu impulsywności i agresji nieletnich
oraz wytworzenia pożądanych sprawności społecznych. Ta wersja programu realizowana jest
do osób mniej zdemoralizowanych i mniej niebezpiecznych sprawców przestępstw
gwałtownych o charakterze nieseksualnym.
Nieletni poddani działaniem ISOs self-contained wykazują mniejszą powrotność do
przestępstwa, również w ich przypadku upływa więcej czasu między opuszczeniem zakładu a
kolejnym zatrzymaniem. Znacząca obniża się możliwość recydywy, a powrotność do
przestępstwa zwykle dotyczy innych celów niż zabójstwo, który były podstawą pierwszego
skazania.
Wracając do polskich doświadczeń w zakresie resocjalizacji dorosłych sprawców
zabójstw skazanych na długoterminowe kary, najpoważniejszym problemem jest postępujący
proces prizonizacji, który zwykle dominuje nad procesem resocjalizacji. Skazani ci
nastawieni są przede wszystkim na poprawne ułożenie sobie relacji z współosadzonymi i
personelem. Dostosowanie się do warunków wewnątrz-wieziennych nie oznacza bynajmniej
korekcyjnych zmian w osobowości, ale nie wyklucza pozytywnej oceny postępów
resocjalizacji, co zwykle jest podstawą pozytywnego opiniowania przez personel więzienny.
6
Ibid. s. 228 - 229

4. Biorąc po uwagę zróżnicowaną podatności osadzonych na oddziaływania
resocjalizacyjne w różnych fazach uwiezienia, w pierwszym etapie pobytu w izolacji, kiedy
skazany nie jest pewny swej przyszłości i swego więziennego losu oraz w ostatniej fazie –
poprzedzającej zwolnienie, kiedy to powstają obawy przed tym, co będzie dalej,
zintensyfikować oddziaływania resocjalizacyjne.
W tych dwóch etapach, cechujących się największą podatnością na wpływy
resocjalizacyjne, należy odwołać się do poczucia winy, które może być traktowane, jako
punkt zwrotny w karierze przestępczej i stanowić płaszczyznę oporu, która pozwoli
kształtować nową wizje przyszłości.7
Aby działania były skuteczne nie można zapomnieć o aktywizacji zawodowej
sprawców zabójstw, nabywaniu umiejętności skutecznego poszukiwania pracy i pozyskiwania
kwalifikacji zawodowych. Program pt. „postępowanie ze skazanymi na karę dożywotniego
pozbawienia wolności” nastawiony jest na kształtowanie w skazanym woli współdziałania w
zakresie nabywaniu postaw społecznie pożądanych i zmian w obrębie własnej osobowości,
uznanie przez niego kary za sprawiedliwą odpłatę za dokonany czyn oraz wzbudzenie u niego
nadziei na pozytywny efekt wysiłków włożonych w zmianę postaw.
W zależności od fazy uwięzienia, w jakiej aktualnie znajduje się skazany, proponuje
się podejmowanie odpowiednich zróżnicowanych środków oddziaływań.
W pierwszej fazie, która następuje w okresie tymczasowego aresztowania i na
początku odbywania kary pozbawienia wolności, czyli w fazie kryzysu, gdy skazani
ujawniają leki, mają poczucie utraty nad własnym życiem oraz wskazują skłonności do agresji
i autoagresji, wychowawca powinien obserwować i kontrolować zachowania osadzonego,
udzielać pomocy w uzyskaniu podstawowych informacji prawnych oraz nawiązywać
współprace z rodziną, natomiast psycholog powinien udzielać wsparcia emocjonalnego,
pomóc skazanemu w odzyskiwaniu kontroli nad własnym życiem i kształtować u niego
umiejętność radzenia sobie z destrukcyjnymi zachowaniami i emocjami.
Natomiast w fazie buntu, która zwykle następuje po uprawomocnieniu się wyroku,
skazani prezentują postawy roszczeniowe, izolują się od otoczenia, są agresywni i wykazują
brak krytycyzmu wobec popełnionej zbrodni. Inicjowane działania powinny w tym okresie
koncentrować się na motywowaniu skazanych do współdziałania w tworzeniu
indywidualnego programu resocjalizacji, udzielaniu mu pomocy w kształtowaniu planów
7
Ibid. s. 229-230

5. życiowych możliwych do realizacji w warunkach izolacji oraz zachęcaniu do udziału w
zajęciach kulturalno-oświatowych i sportowych. 8
W fazie przystosowania działania powinny zmierzać do modyfikacji postaw i
przekonań skazanego oraz wyznaczenia realistycznych celów zapobiegających skutkom
długotrwałej izolacji, w tym utraty zainteresowania przyszłością, poczucia beznadziejności u
wyuczonej bezradności.
W ostatniej fazie przygotowania do działania powinny kontynuować realizacje działań
z poprzedniego okresu i przygotowywać skazanego do ewentualnego odbywania kary w
warunkach mniejszej samodyscypliny.
Inna propozycja skutecznego oddziaływania wobec niektórych sprawców zabójstw
może być model oddziaływań opracowany przez O.P. de Hassa. Działania oparte na tym
modelu są realizowane w Holandii wobec sprawców przestępstw, w tym wobec zabójców.
Celem terapii jest zmniejszanie prawdopodobieństwa podejmowania dalszej działalności
przestępczej. Prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa jest szacowane za pomocą
czterech czynników leżących u podstaw modelu, takich jak:
1. Osobowość i stan psychiczny – tworzy się w dzieciństwie i wczesnej
młodości a wszelkie wydarzenia przeżywane w tym okresie – zarówno
pozytywne, jak i negatywne – maja wpływ na kształtowanie się
osobowości.
2. Uwarunkowania sytuacyjne - prawdopodobieństwo wystąpienia
zachowania przestępczego związana jest ze specyficznymi
uwarunkowaniami sytuacyjnymi, np. sytuacje jak narkomania i
alkoholizm.
3. Związki społeczne – określone są przez zakres, w jakim jednostka bierze
udział w tworzeniu i funkcjonowaniu pewnych układów, np. rodzina
krewni etc.
4. Ogólne zdolności i umiejętności – są to umiejętności i zdolności niezbędne
do codziennego życia jednostki.
Zaburzenie tych czynników prowadzi do czynów przestępczych.
8
Ibid. s. 230-231

6. Odwołując się do tego modelu w projektowaniu wskazań resocjalizacyjnych,
należy uwzględnić w związku z tym działania wieloaspektowe, interdyscyplinarne. Przybiorą
one następujący zakres:
1. Osobowość i stan psychiczny:
a. Obszary problemów: zaburzenia osobowości, zaburzenia ego,
psychozy,
b. Możliwość interwencji: pomoc psychiatryczna, psychoterapia,
2. Uwarunkowania sytuacyjne
a. Obszary problemów: alkoholizm, narkomania,
b. Możliwość interwencji: scenariusz przestępstw,
3. Związki społeczne
a. Obszary problemów: braki, wady w relacjach społecznych,
etykietowanie,
b. Możliwość interwencji: pracownicy socjalni, terapia zajęciowa,
4. Umiejętności
a. Obszary problemów: ogólnospołeczne i zawodowe umiejętności,
b. Możliwość interwencji: socjoterapia, terapia zajęciowa.9
Podstawowym warunkiem osiągnięcia jakichkolwiek rezultatów jest jednak
wytworzenie odpowiedniej motywacji u sprawców, wobec których podejmowane będą
projektowane działania. Brak wystarczająco silnej motywacji, przy zwykle poważnych
zaburzeniach ujawnianych przez sprawców, może wpływać demobilizująco na innych i
zniechęcać do podejmowania konkretnych działań.
Jednym z pierwszych warunków skuteczności podejmowanych działań jest, bowiem
ich wykonywanie w odpowiednio dobranych pod względem motywacji i stopnia
demoralizacji grupach, tak, aby ich uczestnicy nie wpływali demobilizująco na osoby
nieujawniające zaawansowanych form demoralizacji. Pożądana postacią oddziaływań dla
osób głęboko zdemoralizowanych mogą być sesje wyrównawcze oparte na intensywnych
oddziaływaniach resocjalizacyjnych.10
Program „Uzdrawiający oddech” w odniesieniu do wnioskowania moralnego
oczekiwanym skutkiem jest rozwój refleksyjności i poczucia odpowiedzialności za własne
czyny, co w przypadku sprawców zabójstw jest szczególnie istotne, zwłaszcza, że – jak
9
M.H. Kowalczyk, Zabójcy, Kraków 2010 r. s. 232-234
10
Ibid. s. 584

7. wykazano – cechuje ich bezrefleksyjne podejście do swoich czynów i niski poziom
odpowiedzialności za dokonane zbrodnie.
Zasadniczo żałują jedynie, że jedynie w wyniku popełnionej zbrodni znaleźli się w izolacji.
Oddziaływania odnoszące się do tego obszaru mają, więc charakter terapeutyczny,
proponowane są przede wszystkim terapie uzależnień, wśród których za najskuteczniejszy
należy uznać program Atlantis. U sprawców zabójstw diagnozowane jest często uzależnienie
od alkoholu lub narkotyków bądź systematyczne spożywanie alkoholu w nadmiernych
ilościach, które często koreluje z manifestowaniem gwałtownych reakcji na przeżywanie
sytuacji trudnych które, pojawiające się pod wpływem silnych emocji. W tym samym
wypadku bardzo często spożywanie alkoholu stanowiło czynnik spustowy poprzedzających
popełnienie zabójstw. Ważnym postulowanym elementem oddziaływań terapeutycznych jest
udział w programie „Szkoła Życia”, a także terapia grupowa pozwalająca poznać cykl
zachowań przestępczych z rozpoznaniem specyficznych czynników, które w indywidualnych
sytuacjach stanowią wspomniany czynnik spustowy.
Program „Szkoła Życia”, opracowany jest przez księdza J. Tabakę. Porgram ten
ukierunkowany jest na aktywizację skazanych, niesienie pomocy psychologicznej mającej na
celu przeorientowanie hierarchii wartości oraz zmianę relacji osobowych między osadzonymi.
Głównymi celami są:
1. Uświadomienie sobie przez skazanych, jakich cierpień przysporzyły innym
uch dotychczasowe wybory życiowe,
2. Budzenie motywacji do zmiany orientacji życiowej,
3. Rozwijanie dojrzałej osobowości poprzez:
a. Modyfikowanie dotychczasowego systemu wartości,
b. Nabywanie umiejętności panowania nad emocjami,
c. Poznawanie metod właściwej komunikacji interpersonalnej,
d. Poszukiwanie sposobów radzenia sobie ze stanami przygnębienia
lub depresyjnymi,
e. Uczenie się reagowania na stresy i strategii ich przezwyciężania,
f. Odchodzenie od egoistycznego pojmowania otaczającej
rzeczywistości,
g. Dostrzeganie problemów drugiej osoby oraz niesienie skutecznej
pomocy potrzebującym,
h. Rozbudzanie poczucia odpowiedzialności za własne życie,

8. i. Uczenie się właściwego zagospodarowania czasu wolnego,
j. Poznawanie funkcji sumienia.
Uczestnictwo w zajęciach i warsztatach szkoły życia obliguje do rozwiązywania
sytuacji konfliktowych bez stosowania przemocy. Wykorzystywanie formy psychoterapii
mają także uświadomić osadzonym stosowane przez nich nieadekwatne mechanizmy
obronne, a w konsekwencji doprowadzić do ich osłabienia oraz stopniowego znajdowania
winy w sobie, a nie w otoczeniu.11
Większość obecnie powstających i realizowanych w praktyce penitencjarnej
programów resocjalizacyjnych bazuje na założeniach kognitywno-behawioralnych. W
polskich jednostkach penitencjarnych realizuje się około 650 takich programów.12
11
Ibid. s. 592
12
Ibid. s. 228

9. Rysunek 1 M.H. Kowalczyk, Zabójcy, Kraków 2010 r. s. 586-587
Zaangażowanie w prace na rzecz zakładu karnego, podjęcie
pracy zarobkowej – uczestnictwo w warsztatach aktywnego
poszukiwania pracy
Brak aktywności zawodowej
Formy oddziaływao
Oddziaływania terapeutyczne, psychokorekcyjna terapia grupowa, zajęcia
warsztatowe
Uczestnictwo w formach treningowych redukujących
skłonności agresywne
Uczestnictwo w formach treningowych przywracających
adekwatną samoocenę
Uczestnictwo w grupowych formach terapii pozwalających
modyfikowad nieadekwatne mechanizmy obronne
Uczestnictwo w terapii grupowej kognitywno-behawioralnej,
korygującej niewłaściwe relacje seksualne i wzorce zachowao
właściwych
Oddziaływania w ramach terapii rodzinnej i terapii
zajęciowej
Udział pracownika socjalnego, utrzymywanie kontaktu z
osobami z konstruktywnych środowisk koleżeoskich przez
listy i widzenia
Terapia rodzinna (udział pracownika socjalnego), działania ukierunkowane
na podtrzymywanie kontaktu z rodziną (listy, widzenia) utrzymywanie
kontaktu ze stałą partnerką i dziedmi, uczestnictwo w zajęciach
terapeutycznych leczących z przemocy
Oddziaływania terapeutyczne
Udział w terapii grupowej adresowanej do osób
uzależnionych
Udział w zajęciach psychokorekcyjnych
Udział w zajęciach terapeutycznych (terapia kognitywno-behawioralnya)
Uczestnictwo w formach zorganizowanych w oparciu o
podstawowe oddziaływania penitencjarne
Uczestnictwo w zajęcia kulturalno-oświatowych i sportowych
Diagnoza zdolności twórczych i stymulowanie ich rozwoju w ramach
warsztatów terapio zajęciowej
Uczestnictwo w zróżnicowanych formach kształcenia na poziomie
podstawowym, gimnazjalnym i zawodowym. Kształcenie w ramach
kursów zawodowych
Czynniki stwarzające zagrożenie popełnienia zabójstwa
Zdiagnozowane zmienne psychoseksualne
Zachowania agresywne i/lub diagnozowany wysoki poziom
agresji
Zaburzona samoocena
Nieadekwatne mechanizmy obronne stosowane w sytuacjach
trudnych
Niea
Zaburzenia identyfikacji i/lub preferencji seksualnych
Zdiagnozowane zmienne wychowawczo - socjalizacyjne
Brak relacji z konstruowanymi środowiskami koleżeośkimi
Zaburzone relacje rodzinne, obejmujące rodzinę genetyczną
i/lub prokreacyjną
Czynniki sytuacyjne
Uzależnienie od alkoholu lub narkotyków
Sytuacje o charakterze długo trwałym, sytuacje trudne i ich
skutki
Sytuacje nagłe, pełniące funkcję bodźca spustowego
Umiejętności i sprawności społeczne
Brak umiejętności organizowania czasu wolnego – niski
stopieo zaabsorbowania
Nierozwinięte, nieujawnione „potencjały” jednostki i jej predyspozycje
Niski poziom wykształcenia