1. Zjawisko Samobójstwa dzieci i młodzieży.
Śmierć samobójcza jest zjawiskiem budzącym w nas zarówno fascynację, jak i
przerażenie. Każdego dnia ze środków masowego przekazu docierają do nas informacje o
osobach, dokonujących aktów samouszkodzenia. Co zatem ma tak niewiarygodnie wielką
siłę, że spycha człowieka z urwiska, sprawiając, iż życie staje się czymś, co jednostka jest
gotowa stracić?
Aby człowiek był w stanie normalnie funkcjonować potrzebuje kontaktu z innymi ludźmi,
gdyż jest istotą społeczną. Oczekuje również miłości, akceptacji, pomocy, niekiedy
współczucia. Nikt nie chce żyć w samotności i zaniedbaniu. Pozytywne spojrzenie na świat
nie zawsze przychodzi nam łatwo i często nie jest naszą mocną stroną. Czasem codzienność,
której towarzyszą cierpienie i krzywda sprawia, iż ciężko nam przyznać rację przysłowiu:
„Życie jest piękne”. Wręcz przeciwnie wpadamy w rozpacz, gdy tylko ból pojawia się w
naszej egzystencji, uznając go za zło absolutne. Coraz częściej ludziom przypina się etykietkę
osób słabych psychicznie, nie potrafiących radzić sobie z problemami, uciekających w nałogi,
szukających rozwiązań w czynie ostatecznym – samobójstwie.
Gdy dziecko pozbawia siebie możliwości życia, reakcją ludzi jest szok, bezradność, często
niedowierzanie, a także ogromne poczucie winy u otoczenia. Zdarza się jednak, iż jednostki
wolą nie poruszać tego tematu i żyć w przeświadczeniu, że owy problem ich nie dotyczy.
Samobójstwo istnieje i dotyka niestety w coraz większy sposób dzieci i młodzież.
Powinniśmy przystaną i zastanowić się na przyczynami tego typu decyzji w okresie
młodzieńczym, spróbować odnaleźć odpowiedź na pytanie: „dlaczego?”.
B. Hołyst przypomina, że: „Samobójstwo nie jest jedynie przypadkiem tragicznego
samounicestwienia się, lecz trwającym niekiedy całymi latami ciągiem wzajemnie ze sobą
powiązanych myśli i czynów (...).”1
Jego słowa utwierdzają w przekonaniu, że czyn
samobójczy czy też usiłowanie samobójstwa nie jest zwykłym aktem przypadku, lecz
długotrwałym procesem. Omawiając to zjawisko, można zatem posługiwać się terminem
„zachowanie suicydalne”2
, przez które należy rozumieć ciąg reakcji, jakie zostają w
człowieku wyzwolone, z chwilą gdy w jego świadomości zachowania samobójcze, pojawiają
się jako pożądany stan, a więc jako cel.
1
M. Jarosz, Samozniszczenia. Samobójstwo. Alkoholizm. Narkomania, Wrocław 1980, s. 155.
2
Tamże, s. 156.

2. Co rozumie się przez „zachowania samobójcze”? Specjaliści w tym zakresie
wyróżniają trzy działy: samobójstwo dokonane, samobójstwo rzekome, oraz myśli
samobójcze.3
Pierwszy z nich określa wszelkie akty wymierzone przez dziecko lub nastolatka
na własne życie, kończące się śmiercią. Przy czym diagnoza tego typu samobójstw nie jest
łatwa. Przedstawiają bowiem one różne i skomplikowane trudności.
Kolejnym jest samobójstwo rzekome, nazywane także para-samobójstwem. Na tym etapie
myśli samobójcze nabierają charakteru celu, czegoś upragnionego, pożądanego. Bywa, że
nieustępujące, uporczywe myśli o samounicestwieniu są tak silne, że prowadzą do próby
dokonania zamachu samobójczego. Akty nie doprowadzają do śmierci, są jednak podjęte
przeciwko sobie z premedytacją.
Ostatni dział to myśli samobójcze, mający szersze znaczenie od poprzednich, ponieważ
zawiera niebezpieczne myśli na temat znikomej wartości istnienia. Obejmuje on
uświadomienie sobie przez dziecko bądź nastolatka możliwość rozwiązania problemów
życiowych w drodze samobójstwa.
Reasumując zachowania samobójcze rozumiane są często, jako „continuum”, które
rozpoczyna się myślami samobójczymi, przechodzi przez groźby i próby, a kończy
popełnieniem samobójstwa. Oczywiście nie wszyscy specjaliści i nie wszystkie badania
empiryczne wskazują, że zachowanie samobójcze to rodzaj continuum. Wydawać się może
jednak, że teza ta jest adekwatna do większej części przypadków.4
Współcześnie stale rośnie liczba dzieci i młodzieży podejmujących zamach na własne
życie. Stanowią one już prawie 10 procent ogółu samobójstw. Cechy samobójstwa ludzi
młodych różnią się znacznie od osób dorosłych. Mają one podłoże idealistyczne i
romantyczne. Mogą być efektem impulsu, irytacji, lub porywu gniewu. Często jednak
autoagresja jest postrzegana przez nastolatków, jako jedyne rozwiązanie trudności
wynikających ze straty bądź konfliktu.
Książki, artykuły, audycje radiowe i strony internetowe przedstawiają wiele czynników
przyczyniających się do prób samobójczych. Jedną z głównych i często powtarzających się
teorii jest model depresyjny, uznawany przez medycynę. Zgodnie z teorią predyspozycja do
samobójstwa jest rodzajem choroby i jako taka powinna być leczona. Faktem jeszcze bardziej
bolesnym i przerażającym jest chęć dzieci do prób samobójczych i ich realizacji. Czynnikiem
zwiększającym ryzyko wystąpienia udanych samobójstwa i powtarzających się para-
samobójstw jest ubóstwo oraz pochodzenie z rodzin robotniczych. Wysoki standard życia
3
J.C. Zorraquino, Depresja u dzieci i młodzieży. Jak odzyskać radość życia?, Kraków 2009, s. 63
4
Tamże.

3. posiada miano czynnika ryzyka wyłącznie przy udanych samobójstwach. Wskaźniki
samobójstw w Stanach Zjednoczonych są wyższe wśród nastolatków o białym kolorze skóry.
Biorąc natomiast pod uwagę zależność od Religi, młodzi ludzie żyjący środowiskach o
niższej liczbie praktykujących są bardziej narażeni na ryzyko targnięcia się na własne życie.
U młodzieży, w głównej mierze w wieku 14-18 lat, mamy do czynienia z okresem
szczególnym w rozwoju jednostki, nazywanym „ostatnim i podsumowującym etapem
dzieciństwa.”5
Jest to okres dorastania intensywnego rozwoju psychoseksualnego. W tym
właśnie wieku ma miejsce poszukiwanie celów życiowych, odkrywanie sensu życia. Zygmunt
Freud sądził, że dorastanie jest rodzajem łagodnej psychozy. Określał go okresem
nadzwyczajnej koncentracji emocji, uczuciowego niepokoju, ogromnej podatności na
zranienie oraz wahań nastrojów. Nacisk dojrzewania i podejmowania nowych ról społecznych
wywołuje u młodego człowieka poczucie utraty kontroli nad własnym życiem. Rozważanie o
samobójstwie i planowanie go, daje złudzenie sprawowania władzy nad swoim losem.6
Cechami zwiększającymi ryzyko samobójstwa mogą być zatem: poczucie beznadziejności,
gwałtowność, perfekcjonizm, wrogość i agresja, a także brak umiejętności radzenia sobie z
różnego rodzaju trudnościami. Prowadzi to przede wszystkim do zakłóceń w przebiegu
aktywności psychicznej. Wówczas, niskiemu poziomowi odporności na zdarzenia stresowe
towarzyszą między innymi stany lękowe, nadpobudliwość emocjonalna, zmienność nastroju,
co prowadzi w wielu przypadkach do zachowań autodestrukcyjnych. Młodzi ludzie targający
na własne życie widzą przyszłość wyłącznie w czarnych barwach. W wielu przypadkach za
jednotorowym i pesymistycznym patrzeniem na świat stoi perfekcjonizm, uznawany za jedną
z cech ryzyka. Prowadzi on często do zawyżonych oczekiwań wobec siebie, które mogą być
trudne do spełnienia. Przy upadkach i niepowodzeniach nastolatki o skłonnościach
samobójczych mają kłopoty z przypomnieniem sobie o problemach, które udało się im
rozwiązać, dlatego nie są w stanie czerpać radości i mobilizacji ze swoich pozytywnych
doznać z przeszłości. Z tego też względu wybierają drogi, które mogą być nieefektywne. Ich
wewnętrzna narastająca agresja i impulsywność tworzy autoagresję wynikająca z braku
innych metod rozstrzygnięcia problemów.
Największa fala samobójstw następuje pod koniec semestru i gdy zbliża się
zakończenie roku szkolnego. Nasuwa się zatem pytanie: Czy można stwierdzić, że winna jest
szkoła? Dr Agata Brzozowska z Kliniki Psychiatrii Medycznej w Warszawie mówi: „To
5
J. Kula- Lic, Problem samobójstw wśród dzieci i młodzieży., „Problemy opiekuńczo- wychowawcze”, Lublin
2009, nr 6, s. 19.
6
J. Podgórska, Dzieci mówią sobie „dość”., „Polityka”, Warszawa 2003, nr 48, s. 80.

4. stereotyp często odgrywany przez media. Pokazuje się palcem na szkołę, a zapomina, że
podłożem jest brak oparcia w domu, bez którego trudno radzić sobie z problemami.”7
Kolejnymi czynnikami przyczyniającymi się do wzrostu prób samobójczych, są: środowisko
szkolne oraz środowisko rodzinne.
Wszelkie problemy historyczne z dzieciństwa takie jak nadużywanie alkoholu i narkotyków,
agresywne zachowanie, próby samobójcze w rodzinie, sieroctwo i wiele innych, mają
związek z targnięciem się na życie młodych ludzi. Ryzyko zwiększają również wydarzenia
prowadzące do rozpadu rodziny poprzez rozwód, związanie się z nowym partnerem oraz
śmierć. Dzieci wrażliwe lub szczególnie związane emocjonalnie z rodzicami wykazują
reakcje samobójcze nawet w momentach samego stanu zagrożenia śmiercią rodziców.
Wówczas w próbach samobójczych dzieci dostrzec można element magiczny, jakim jest
pragnienie połączenia się z osobą zmarłą.
Równie ważnym czynnikiem, obok sieroctwa naturalnego, jest coraz częściej spotykane
sieroctwo społeczne.8
„Kiedy mnie już nie będzie, to może ktoś zauważy, że istniałam”-
zapisała w pożegnalnym liście nastolatka.9
Sieroctwo społeczne można zaobserwować u
dzieci, które czują się niczyje, gdyż opiekuni – w większości wypadków z marginesu
społecznego – stwarzają dziecku atmosferę tortur, pozbawioną jakichkolwiek więzi
uczuciowo-rodzinnych i odpowiedniego oddziaływania wychowawczego. Dzieci takich
rodziców, formalnie pozbawionych rodzicielskich praw, z reguły trafiają do domów dziecka.
Wbrew trudnej sytuacji domu rodzinnego, dzieci te często źle znoszą tamtejszą obecność.
Akty samobójcze małych dzieci są zdarzeniem stosunkowo rzadkim, mimo to
statystyki notują wypadki prób samobójczych podejmowanych przez coraz młodsze dzieci,
sześcio- a nawet pięciolatki. Na ogół pochodzą one z rodzin patologicznych. Są bite,
zastraszane, molestowane seksualnie. Co dzieje się w głowie tak małego dziecka? „Małe
dziecko nie jest w stanie intelektualni opanować pojęcie śmierci. To przychodzi mniej więcej
około jedenastego roku życia. Do tej pory śmierć to jakby sen, z którego można się obudzić.”
– tłumaczy dr Agata Brzozowska.10
Zdecydowanie samobójstwa tak małych dzieci mają
charakter impulsywny, bezpośrednio poprzedzony sytuacją konfliktową. Co więc myśli
dziecko skacząc przez okno po kłótni z mamą? W głębi duszy ucieka od sytuacji nie do
wytrzymania, wierzy jednak, że to ucieczka, z której przecież kiedyś się wróci.
7
Tamże, s. 78.
8
B. Hołyst, Samobójstwa dzieci i młodzieży., [w:] Encyklopedia pedagogiczna, W. Pomykało (red.), Warszawa
1993, s. 709.
9
J. Podgórska, Dzieci mówią sobie „dość”., „Polityka”, Warszawa 2003, nr 48, s. 80.
10
Tamże, s. 79.

5. W dzisiejszym świecie, już od dzieciństwa wpaja się młodemu człowiekowi zasady
typu: musisz być pierwszy, nie oglądaj się na innych, walcz. Modne stało się bycie
asertywnym, dbanie o własne interesy i coraz częściej – dążenie do celu kosztem innych.
Dlatego też, wypadki zamachów samobójczych uwarunkowanych oddziaływaniem
środowiskowym zdarzają się także w rodzinach funkcjonujących prawidłowo. Zbyt duży, a
często nawet odpowiedni rygoryzm opiekunów w stosunku do podopiecznych na środki
zwiększające dyscyplinę, obciążanie ich nadmiernymi obowiązkami, częstokroć
przerastającymi ich możliwości fizyczne i psychiczne wywołują reakcje patologiczne.11
Prof. Brunon Hołyst pisze, że coraz częściej i coraz większa liczba nastolatków
podejmuje zamach na własne życie.12
Dziś, młode pokolenie dorasta w pustych domach, w
świecie dającym gwarancję anonimowości, rządzonym prawami konkurencji. Środowisko
szkolne i koleżeńskie nie chroni przed zachowaniami samobójczymi. Wręcz przeciwnie
często jest przyczyną autoagresji. Wstyd, przeżycia ambicjonalne, nienadążanie za
rówieśnikami, pierwsze zawody miłosne, to tylko niektóre z mnóstwa czynników, które
niejednokrotnie doprowadzają uczniów do targnięcia się na swoje życie. Niepowodzenia w
szkole połączone z domową wrogością powodują sytuacje, w których dziecko Ne posiada
oparcia , traci wiarę w sens dalszego życia. W próbach samobójczych podejmowanych przez
dzieci i młodzież ukryta Est pewna teatralność, a w niej chciałoby się powiedzieć manipulacja
i szantaż emocjonalny. Jednak komunikat o treści: „zabiję się”, tak naprawdę brzmi:
„pomóżcie mi, bo sytuacja mnie przerasta”. Dr Agata Brzozowska upomina: „Jeśli te słowa
padną w pustą przestrzeń, mogą się spełnić.”13
Młodzi ludzie są podatni na zachowania naśladowcze, co może prowadzić do tragedii.
Naukowiec dr Adam Czabański porusza temat prób samobójczych o charakterze
epidemiologicznym. Twierdzi, iż w tym wieku łatwo zarazić się śmiercią. Opisuje, jak w
pewnej poznańskiej szkole kolejni uczniowie truli się pigułkami. Odratowani spytani o
przyczynę odpowiadali, że próbowali się otruć, bo było to w ich szkole modne.14
Wydawać
się może, że owe zjawisko jest czymś nowym. Wróćmy jednak do roku 1774, kiedy to Goethe
wydał „Cierpienia młodego Wertera”. Utwór tak bardzo wpłyną na ludzką psychikę, że przez
11
B. Hołyst, Samobójstwa dzieci i młodzieży., [w:] Encyklopedia pedagogiczna, W. Pomykało (red.), Warszawa
1993, s. 710.
12
B. Hołys, Suicydologia, Warszawa 2001.
13
J. Podgórska, Dzieci mówią sobie „dość”., „Polityka”, Warszawa 2003, nr 48, s. 79.
14
A. Czabański, Zachowania samobójcze „zaraźliwe” i pakty samobójcze wśród młodzieży, [w:] Samobójstwo,
B. Hołyst, M. Staniaszak, Warszawa 2002, s. 196- 206.

6. Europę przeszła fala romantycznych samobójstw. Była ona na tyle silna i zauważalna, że
zastanawiano się nad wycofaniem książki z obiegu. Mówiło się wtedy o efekcie Wertera.
Współcześnie efekt zmienił swoją nazwę na efekt Cobaina. Dlaczego? W czasie, gdy lider
zespołu Nirvana Kurt Cobain popełnił samobójstwo i wiadomość ta trafiła na pierwsze strony
gazet, na oddziałach odnotowano spory tłok. Amerykański naukowiec D. Philips uważa, że
każde samobójstwo znanej osoby, o którym mówią media zabija statystycznie 58 osób. Są to
głownie nastolatki.15
W 1984 roku czternastoletni fan Ozziego Ozbourne’a strzelił sobie w
głowę podczas słuchania piosenki „Suicide Solution”, oznaczające w polskim tłumaczeniu
„Samobójcze rozwiązanie”. Cze słowa tego utworu: „(…) where to hide, suicie is the Orly
way out. Don’t you know what it’s really about (…)”16
, w przekładzie oznaczające „Nie ma
gdzie się ukryć, tylko samobójstwo jest rozwiązaniem nie wiesz jaki jest sens życia,
prawda?”, zachęcają do samo destrukcyjnego zachowania młodych osób? „Oni dobrze
wiedzą, co robią! Są ludzie, którzy zarabiają na tym pieniądze i nie wahają się sprzedać tego
naszym dzieciom. Widzisz spokojnego, wesołego dzieciaka, który jest zadowolony z całego
świata. Sześć godzin później ten dzieciak popełnia samobójstwo”17
- to słowa wypowiedziane
przez ojca chłopca, którego znaleziono martwego z słuchawkami na uszach. Czy
czterominutowa piosenka jest w stanie zachęcić człowieka do odebrania sobie życia? Prawdą
jest, iż utwór muzyczny, wiersz, film lub śmierć idola zdołają poruszyć mechanizm
psychiczny człowieka, mogą być jak pociągnięcie za spust. Warto pamiętać jednak o tym, że
rewolwer musi być wcześniej nabity.
Omawiając tematykę autodestrukcji bardzo ważna jest sprawa zapobiegania
elementów składających się na czyn samobójczy. Na pytanie, czy odebranie sobie życia przez
dziecko można przewidzieć, odpowiada dr Agnieszka Gmitrowicz: „Do końca na pewno nie,
ale są pewne symptomy, zwiastuny, które da się wcześniej dostrzec. Osoba, która myśli o
samobójstwie, zwykle o tym mówi, albo daje sygnały niewerbalne. Charakterystyczne są
rysunki młodych ludzi w depresji: ciemne kolory, dużo pustej przestrzeni, niepewna kreska,
a w temacie na przykład urwane schody, krzyże.”18
Zwiastunami przed narastającymi
zamiarami samobójczymi mogą być w większości przypadków nastroje depresyjne, zmiany
rytmu snu i apetytu, gorsze wyniki w szkole, wzrastająca izolacja społeczne oraz spadek
zainteresowań. Inne równie niepokojące sygnały to zmiana wyglądu, wzrost rozdrażnienia,
rezygnacja z posiadana ważnych wcześniej rzeczy, skłonności do alkoholu lub nałogów oraz
15
J. Podgórska, Dzieci mówią sobie „dość”., „Polityka”, Warszawa 2003, nr 48, s. 80.
16
O. Osbourne, Suicide solution, [w:] Blizzard of Ozz, 1980
17
J. Podgórska, Dzieci mówią sobie „dość”., „Polityka”, Warszawa 2003, nr 48, s. 80.
18
Tamże, s. 83.

7. zaniechanie planów na przyszłość. Często alarmującymi sygnałami jest zainteresowanie
tematem śmierci. Młody człowiek zaczyna czytać książki o tematyce umierania, rozdaje
swoje ulubione rzeczy, mówiąc, że nie będą mu już potrzebne. Komunikaty te skierowane są
do osób bliskich, często jednak trafiają w próżnię. Ania, która ma już za sobą dwie próby
samobójcze mówi: „Moi rodzice nie wiedzą. Nie wiedzą, że się tnę, że chodzę do psychiatry,
że biorę leki, że chce umrzeć. Ale wiem, że nie mogę im tego powiedzieć, że oni nie chcą
tego wiedzieć, nie umieją sobie z tym poradzić, odrzucają to.”19
W przypadku, kiedy rodzice,
nauczyciele bądź inne osoby podejrzewają u młodego człowieka skłonności samobójcze,
temat ten powinien być dokładnie zdiagnozowany. Tak niepokojące zmiany świadczą często
o złym stanie emocjonalnym jednostki, co może doprowadzić do próby samobójczej.
Unikanie więc rozmów o tego typu problematyce przyczynia się do zwiększenia ryzyka.
Potwierdza to psychiatra dr Rosalie Greenberg: „Rozmowa z młodym człowiekiem na temat
jego autodestrukcyjnych myśli może pomóc mu więcej zrozumieć i zmienić jego przekonanie,
że znajduje się w sytuacji bez wyjścia. Ignorowanie myśli i zamiarów samobójczych
prowadzi do zwiększenia prawdopodobieństwa ich realizacji.”20
Dr Agata Brzozowska mówi:
„Wielu próbom samobójczym można by zapobiec, gdyby dziecko skierowano na konsultację
do specjalisty. Ale do tego potrzebna jest świadomość, że problemy dzieci należy traktować
poważnie.”21
Dziś problemem nie jest brak perspektyw ratowania młodych ludzi próbujących
odebrać sobie życie, lecz sytuacje, w których rodzicom ciężko przełamać barierę i udać się z
dzieckiem do psychologa.
Reasumując, problem samobójstwa jest znacznie poważniejszy, niż może się
wydawać. Na świecie co 40 sekund ktoś odbiera sobie życie, to przerażające. Literatura
wskazuje, że osoby popełniające samobójstwo mimo ponoszącej klęski, wykazują się
niewiarygodnie wielką odwagą i wysiłkiem. Samobójcy uznawani są powszechnie przez
społeczeństwo za ludzi słabych. Profesorowie i naukowcy uważają ich jednak za
„nieustraszonych”. Zjawisko samozniszczenia jest znane na całym świecie. Ludzie odbierają
sobie życie bez względu na wiek, płeć, wyznanie religijne lub sytuację ekonomiczną.
Niepokojący jest jednak fakt, iż pokusa zakończenia swojego życia dotyczy coraz to
młodszych jednostek. Pomimo znanych psychologicznych, fizycznych,
psychopatologicznych, a nawet erotycznych przyczyn samozniszczeń, coraz rzadziej
samobójstwo da się przewidzieć. Każdy przypadek aktu samobójczego jest dla jednostki
19
Tamże.
20
D. F. Papolos, J. Papolos, Przezwyciężyć depresję, Poznań 1998, s. 261.
21
J. Podgórska, Dzieci mówią sobie „dość”., „Polityka”, Warszawa 2003, nr 48, s. 83.

8. czymś indywidualnym, nie możemy kilku historii wrzucić do jednego worka. Każdy czyn
prowadzący do choć najmniejszego samozniszczenia powinien być traktowany w sposób
odrębny i wyjątkowy. W wielu książkach i artykułach badacze spierają się czy człowiek jest
jedynym stworzeniem na Ziemi, zdolnym do skrajnej autodestrukcji. Wprawdzie można
znaleźć przypadki, w których zwierzęta przejawiają autoagresję, to właśnie człowiek jest
właścicielem narzędzia najcenniejszego-umysłu. Złożoność egzystencji społecznej coraz
częściej obraca się przeciw nam, mimo to, człowiek posiada wszystkie narzędzia potrzebne
do zmiany swojego życia i zdobycia wszelkiego bogactwa. Umysł człowieka jest jego
sprzymierzeńcem, wystarczy tylko wierzyć, że cokolwiek sobie wyobrazi i w co uwierzy,
może osiągnąć.
Natalia Flisikowska

9. Bibliografia
1. Hołyst B., Staniaszak M., Samobójstwo, Warszawa 2002.
2. Jarosz M., Samozniszczenie. Samobójstwo. Alkoholizm. Narkomania., Wrocław 1980.
3. Kula- Lic J., Problem samobójstw wśród dzieci i młodzieży., „Problemy opiekuoczo-
wychowawcze”, Lublin 2009, nr 6.
4. O. Osbourne, Suicide solution, [w:] Blizzard of Ozz, 1980
5. Papolos F., Papolos J., Przezwyciężyd depresję, Poznao 1998.
6. Patyoski W. , Problemy i dylematy polityki społecznej w Polsce, Warszawa 2003.
7. Podgórska J., Dzieci mówią sobie „dośd”., „Polityka”, Warszawa 2003, nr 48.
8. Pomykało W., red., Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993.
9. Światowa Organizacja Zdrowia, Polskie Towarzystwo Suicydologiczne, Zapobieganie
samobójstwom. Poradnik dla nauczycieli i innych pracowników szkoły., Genewa-
Warszawa 2003.
10. Zorraquino J.C., Depresja u dzieci i młodzieży. Jak odzyskad radośd życia?, Kraków
2009.