Эмхэтгэл

1. 1
ТЭЭВРИЙН ДЭЭД СУРГУУЛЬ
ТӨМӨР ЗАМЫН СҮЛЖЭЭ,
СУУРЬ БҮТЭЦ
Ýрдэм шинжилгээ, онол практикийн
бага хурлын илтгэлүүд
2014-2015 оны хичээлийн
жилийн I улирал
Улаанбаатар, 2014

2. 2
“Төмөр замын сүлжээ, суурь бүтэц”
èëòãýëèéí ýìõýòãýë
ÐÅÄÀÊÒÎÐ:
Ï.Íÿìñ¿ðýí
Á.Ò¿âøèíòºð
Ä.Ýíõòóÿà
ÝÕ ÁÝËÒÃÝÑÝÍ:
Ò.Íîìèíçóë
Òýýâðèéí Äýýä Ñóðãóóëèàñ
ýðõëýí ãàðãàâ.

3. 3
ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БАГА ХУРАЛ ЗОХИОН БАЙГУУЛАХ ЗӨВЛӨЛ
Дарга: Ч.Цогтбаяр
Техникийн бодлого, зураг төслийн төвийн орлогч дарга
Зөвлөлийн гишүүд:
П.Нямсүрэн
Тээврийн дээд сургуулийн захирал
Б.Түвшинтөр
Тээврийн дээд сургуулийн сургалт, эрдэм шинжилгээ эрхэлсэн дэд захирал
П.Батхуяг
Хөдөлгөөн, зохион байгуулалтын албаны дарга
Д.Тамир
Статистик бүртгэл, мэдээллийн технологийн төвийн дарга
Л.Ганбаатар
Зүтгүүрийн аж ахуйн албаны ерөнхий инженер
А.Пүрэвбаатар
Вагоны аж ахуйн албаны ахлах байцаагч
Ч.Дашням
Тээврийн дээд сургуулийн сургалтын албаны менежер
Д.Оюунцэцэг
Тээврийн дээд сургуулийн замын аж ахуйн тэнхмийн эрхлэгч
Д.Түмэнжаргал
Тээврийн дээд сургуулийн тээвэр зохион байгуулалтын тэнхмийн эрхлэгч
Д.Ганчимэг
Тээврийн дээд сургуулийн дохиолол холбоо, эрчим хүчний тэнхмийн эрхлэгч
Д.Энхтуяа
Тээврийн дээд сургуулийн суурь боловсролын тэнхмийн багш
М.Бямбасүрэн
Тээврийн дээд сургуулийн ерөнхий техникийн тэнхмийн багш
П.Баясгалан
Тээврийн дээд сургуулийн ерөнхий техникийн тэнхмийн багш
Ж.Буян-Амар
Тээврийн дээд сургуулийн замын аж ахуйн тэнхмийн багш
Б.Машбал
Тээврийн дээд сургуулийн замын аж ахуйн тэнхмийн багш
Л.Булигирмаа
Тээврийн дээд сургуулийн дохиолол холбоо, эрчим хүчний тэнхмийн багш
Б.Ариунболор
Тээврийн дээд сургуулийн сургалтын албаны оюутны асуудал эрхэлсэн мэргэжилтэн
Г.Сугармаа
Тээврийн дээд сургуулийн ерөнхий техникийн тэнхмийн хичээлийн туслах ажилтан

4. 4
ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХУРЛЫН ЗОРИЛГО
Хурлын зорилго: Монгол Улсын төмөр замын сүлжээ, суурь бүтцийг өргөжүүлэх,
ашигт малтмалын орд газруудыг холбосон төмөр зам тавихад мэргэжлийн төмөр замын
байгууллага болон хувь хүний оролцоог идэвхжүүлэх, бодит дүн шинжилгээ хийхэд
оршино.
Сэдвийн чиглэл:
 Төмөр замын сүлжээ
 Төмөр замын суурь бүтэц
 Төмөр замын тээврийн салбарын техник, технологийн инноваци
 Төмөр замын тээврийн удирдлага, зохион байгуулалт
 Хөдлөх бүрэлдэхүүн
 Төмөр замын цахилгаанжуулалт
 Хос төмөр зам
 Бусад
Хамрах хүрээ: Тээврийн дээд сургуулийн багш, оюутан, УБТЗ-ын мэргэжлийн
албад, салбар нэгжүүдийн болон төмөр замын тээврийн үйл ажиллагаа эрхэлж буй бусад
байгууллагын инженер техникийн ажилтан, судлаачид хамрагдсан ба нийт 30 гаруй эрдэм
шинжилгээ, судалгааны бүтээл ирүүлсэн байна.
Зохион байгуулагч: Тээврийн дээд сургуулийн эрдмийн зөвлөл
Сургалтын алба
Зохион байгуулах газар: Тээврийн дээд сургууль Эрдмийн зөвлөгөөний танхим
№205, Хурлын танхим №210
Үргэлжлэх хугацаа: 2014 оны 12-р сарын 03-ны өдөр 13.00-17.00

5. 5
ГÀÐ×ÈÃ
1. Б.Түвшинтөр. Хөдлөх бүрэлдэхүүний хос дугуй болон зам төмрийн элэгдлийг
багасгах арга зам 6-11
2. Л.Булигирмаа. Төмөр замын цахилгаан хангамжийн сүлжээний газардуулгын
байгууламжийн зохистой горим ажиллагааны судалгаа 12-28
3. Б.Баасанням, Ч.Баярцэцэг, Д.Чулуунцэцэг. ТДС-ийн оюутны цахим бүртгэлийн
программ 29-34
4. Г.Батбаяр, П.Баттөгс. Өргөх машин механизмын сургалтын чанарыг
äээшлүүлэхэд симуляторыг ашиглах нь 35-38
5. Д.Чулуунцэцэг. Олон утгатай өгүүлбэрт хэрэглэгдсэн утгыг тодорхойлох аргууд 38-41
6. А.Пүрэвбаатар. Дэлний хэлбэрийг өөрчлөх замаар вагоны хос дугуйн
ашиглалтын хугацааг уртасгах нь 42-49
7. А.Туулсайхан. АРС бэхэлгээтэй төмөр бетон дэрийг Р50 маягийн зам төмөрт
тавих боломж 50-52
8. Ö.Ëõàãâàñ¿ðýí. Хүнд даацын төмөр замын илчит тэрэгнүүд 53-60
9. Г.Дөлгөөн . Галт тэрэгний хөдөлгөөний ухаалаг удирдлагын систем 61-66
10.Г.Дөлгөөн. Галт тэрэгний хөдөлгөөний удирдлага, хяналтын ETCS систем 67-76
11.Ò.Áàò-Àìãàëàí. Òоон радио систем 77-82
12. Д.Бат-Орших. Вагоны аж ахуйд галт тэрэгний хөдөлгөөний аюулгүй
ажиллагааны эрсдэлийг бууруулах зарим арга зам 82-94
13. Д.Тамир. Төмөр замын ачаа эргэлтэнд нөлөөлөх хүчин зүйлийг тооцоолох нь 94-100
14.А.Энх-Амгалан. Галт тэрэгний татах хүчний бүтээмжийг нэмэгдүүлэх арга 101-105
15. А.Энх-Амгалан. УБТЗ-ын цахилгаан хангамжийн энергийн бүтээмж 105-109
16. Д.Мөнхбуянт. Сүлжээний үйлчилгээний чанарт нөлөөлөх хүчин зүйлүүд 109-111

6. 6
БÀÃØ ÑÓÄËÀÀ×ÄÛÍ ÝÐÄÝÌ ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ ÈËÒÃÝË
Б.Түвшинтөр
Тээврийн дээд сургуулийн дэд захирал
ХӨДЛӨХ БҮРЭЛДЭХҮҮНИЙ ХОС ДУГУЙ, ЗАМ ТӨМРИЙН
ЭЛЭГДЛИЙГ БАГАСГАХ АРГА ЗАМ
УБТЗ-ын хэмжээнд 156 илчит тэрэг, 2949 ачааны вагон, 230 зорчигчийн вагон зэрэг хөдлөх
бүрэлдэхүүнтэй ба гол төмөр замын дэлгэмэл урт 1579,6 км буюу зам төмрийн дундаж жин 57 кг/м
гэж үзвэл 90037,2 мянган тонн ган төмөр болж байна. 1тонн зам төмөр 600 ам.доллар, 1 ширхэг
хос дугуй 5000 ам.долларын үнэтэй. Эдгээр үзүүлэлтүүд нь төмөр замын үндсэн хөрөнгийн
багагүй хэсгийг бүрдүүлэх ба үүний дээр зам төмрийн арчлалт, хос дугуйн засвар үйлчилгээ зэрэг
зардлууд нэмэгдэх юм. Хөдлөх бүрэлдэхүүний болон зам төмрийн засвар, үйлчилгээ, арчилгаа
зэрэг ашиглалтын зардал, шинэ сэлбэг хэрэгсэл худалдан авах зардлуудыг хэмнэхийн тулд
тэдгээрийн ашиглалтын хугацааг уртасгах замаар тодорхой хэмжээний хэмнэлт гаргах боломжтой
юм.
Төмөр зам үүсч зам төмөр дээр хос дугуй өнхөрч эхэлсэн үеэс эхлэн эдгээр харилцан
шүргэлцэж буй биетүүдийн хоорондхи элэгдлийг хэрхэн багасгах талаар судалгаа, шинжилгээний
ажлууд 200 гаруй жилийн турш тасралтгүй үргэлжилж байна.
Төмөр замын тээврийн хэмжээ нэмэгдсэнээр сүүлийн 20 гаруй жилүүдэд зам төмрийн
болон хөдлөх бүрэлдэхүүний зарим эд ангиудын элэгдлээс шалтгаалан тэдгээрийн ашиглалтын
нөхцөл хүндэрч эхэлсэн ба үүнд зам төмрийн хажуугийн ба хос дугуйн дэлний элэгдэл онцгой
байрыг эзэлж байна. Түүхэн баримт болох Оросын төмөр замын хөгжлийн явцаас харвал өнгөрсөн
зууны 50-иад онд зам төмрийн болон хос дугуйн элэгдэл нь зүтгүүрийн татах хүч ба галт тэрэгний
жин нэмэгдсэнээс шалтгаалж байжээ. Техникийн дэвшил хурдацтай хөгжиж, төрөл бүрийн загвар,
хийцтэй хөдлөх бүрэлдэхүүн бий болохын зэрэгцээ тэдгээртэй уялдсан сөрөг үр дагавар, зам
төмөр, хос дугуйн элэгдэл эрчимтэй нэмэгдсэн байна. Хамгийн анх эдгээр элэгдлүүдийн
эрчимжилтийн дохио нь 1985 онд ажиглагдсан ба зөвхөн сунгуу уруудуур, өгсүүртэй хэсэглэлд
байсан бол 90-ээд онд бүх төмөр замын хэмжээнд тархаж эхэлсэн байна. Хэд хэдэн хэсэглэлд зам
төмөр, хос дугуйн элэгдлийн эрчимжилтийн бодит байдал нормын хэмжээнээс 3-6 дахин
нэмэгдсэн нь ажиглагдсан. Засварын депо нь хос дугуйн зоролтын ачааллыг даахгүй болж
эхэлсэн. 80-аад оны эхээр зүтгүүрийн хос дугуйн мөөрийн ашиглалтын хугацаа 6-7 жил байсан бол
90-ээд онд 2-3 жил болтолоо буурсан байна. Зам төмрийн хажуугийн элэгдлээс шалтгаалан
түүний ашиглалтын хугацаа нь 3 дахин багассан. 1985 онд 11522 ширхэг зам төмрийг хажуугийн
элэгдэлтэй гэмтлээр сольж байсан бол 1993 онд энэ үзүүлэлт 37340 ширхэг болж нэмэгдсэн.
Эдгээрийн шалтгааныг Оросын эрдэмтэд янз бүрээр авч үзэн хэд хэдэн шалтгааныг гаргаж ирсэн
байдаг. Сар тутам гардаг “Путь и путевое хозяйство” сэтгүүлийн 2008 оны №4 дугаарт
В.Н.Сазонов, Э.Д.Загитов нарын “ОАО РЖД нужны современные эффективные решения, а не
легковесные теории” бүтээлд зам төмөр, хос дугуйн элэгдэлд нөлөөж буй 20 хүчин зүйлийг дэс
дараалалд оруулан ангилж жагсаасан байна. УБТЗ-ын өнөөгийн байдлаас хамааран зам төмөр ба
хос дугуйн элэгдэлд нөлөөлж байгаа 20 хүчин зүйлүүдийг дараахь байдлаар гаргаж ирэхийг
зорьлоо.
1. Замын царигийн1524мм-ийг 1520мм-т шилжүүлсэн
2. Зам төмөр ба хос дугуйн гангийн найрлага, хатуулагийн хэмжээ
3. Зам төмрийн хийц, төрөл
4. Замын тахир тойруу, хэвгий
5. Улирлын байдал
6. Хөдлөх бүрэлдэхүүний тэргэнцэрийн загвар
7. Галт тэрэгний жин
8. Галт тэрэгний урт
9. Хос дугуйн гүүшингийн төрөл
10. Галт тэрэгний хурд
11. Галт тэрэгний нягтаршил
12. Галт тэрэгний чиглэл
13. Зүтгүүрийн ба вагоны төрөл
14. Ачааны төрөл
15. Хос дугуйн дэлний хэлбэр
16. Тоормосын систем
17. Машинчийн жолоодлого
18. Замын болон хос дугуйн засварын хугацаа, үечлэл
19. Зам төмрийн тосолгоо, тосны төрөл

7. 7
20. Хос дугуйн зам төмөр дээр өнхрөх байдал
Эдгээр хүчин зүйлүүд нь зам төмөр, хос дугуйн элэгдэлд бүгд тодорхой харьцаатайгаар
нөлөөлж байгаа ба хамгийн их нөлөөлж буй хүчин зүйл нь зам төмрийн арчилгаа, үйлчилгээ,
тосолгоо гэж үзэж байна.
УБТЗ-ын хэмжээнд зам төмөр, хос дугуйн элэгдлийг багасгах чиглэлээр багагүй ажил
зохион байгуулж байгаа ба нийт ашиглалтын зардлын ихэнх хувийг Зүтгүүрийн, Замын, Вагоны аж
ахуйн албад эзэлж байна. Өсөн нэмэгдэж байгаа ачаа тээвэрлэлтийн ажиллагааг тогтвортой
дэмжиж шинэ техник технологи нэвтрүүлж ажиллах нь үр дүнд хүргэх юм. Үүний тулд үйлдвэрлэл
дээр ажиллаж буй инженер техникийн ажилчид, судалгаа шинжилгээ хийж буй эрдэмтэд,
судлаачид нарын оролцоотой хамтарсан баг бүрдүүлэн ажиллаж зам төмөр, хос дугуйн
эдэлгээний хугацааг уртасгах, элэгдлийг бууруулах тодорхой ажил зохиох, УБТЗ-ын дотоод нөөц
бололцоог ашиглан зохион байгуулалтын аргаар ашиглалтын зардлыг бууруулах боломж байгааг
санал болгож байна. Эхлээд УБТЗ-ын Вагоны аж ахуйн алба, Замын аж ахуйн алба, Зүтгүүрийн аж
ахуйн албаны өнөөгийн байдлын талаар товч танилцуулъя.
1. УБТЗ-ын Зүтгүүрийн аж ахуйн байдал
Зүтгүүрийн паркын ашиглалтын байдал
№ Зүтгүүр Тоо
Нийт парк Ашиглалтын парк
1 Ачааны хөдөлгөөнд 94 56
2 Зорчигчийн хөдөлгөөнд 12 12
3 Сэлгээний хөдөлгөөнд 36 34
4 Аж ахуйн ажилд 14 13
Нийт тоо 156 115
Зүтгүүрийн хос дугуйд зоролт хийгдсэн судалгаа, /ТЧ-2-ийн хэмжээнд/
Зүтгүүрийн аж ахуйн албанаас хос дугуйн элэгдлийг багасгах, ашиглалтын хугацааг
уртасгах чиглэлээр багагүй ажил зохиож ирсэн ба үүний нэг жишээ нь 2М62ММ-026 илчит тэрэгний
12 ширхэг хос дугуйнд бал чулууны тос бүхий дэл тослогчийг суурилуулан Сүхбаатар-Наушки
чиглэлд 6 сарын турш аялуулж туршсан байна. Үүний үр дүнд хос дугуйн дэлний элэгдэл багасч
ашиглалтын хугацааг 1,5-2 дахин уртасгах боломжтойг баталсан. /2007 оны 3 сараас 8 сар
хүртэлх хугацаанд/
д/д
Хос дугуйн өнхрөх гадаргуу
дээрхи гэмтлийн төрөл
2011 2012 2013 2014 Нийт
1 Хурц ирмэг 2658 1917 2293 2124 8992
2 Бусад гэмтлээр зорсон 897 753 866 805 3321
3 Нийт зорсон хос дугуй 3555 2670 3159 2929 9384

8. 8
2. УБТЗ-ын Вагоны аж ахуйн байдал
Ачааны вагоны хос дугуйн гэмтэл ба зоролтын судалгаа
/ВЧД-1 засвараар/
/2014 оны эхний 10 сарын байдлаар/
Ачааны вагоны хос дугуйн засварын судалгаа
/ВЧД-3 ашиглалтаар/
Судалгаанаас харахад хос дугуйн дэлний элэгдэл 2010 оноос эхлэн эрчимтэй
нэмэгдэж эхэлсэн байна. Харин 2014 онд эрчимтэй бууралт бий болжээ. Үүний шалтгаан нь замын
их засварын ажилтай шууд холбоотой нь харагдаж байна. 2009 онд Мандал-Рашаантын хооронд
уулзваргүй зам барих их засварын ажлыг 120км замд хийсэн. 2011-2012 онуудад замын их
засварын ажил хийгдээгүй ба энэ хугацаанд элэгдлийн эрчимжилт нэмэгдсэн. Харин 2012-2013
онуудад нийтдээ 130 км замын их засварын ажлыг хийснээр хос дугуйн дэлний элэгдэл буурсан
байна. Үүнээс үндэслэн хос дугуйн дэлний элэгдэл нь зам төмрийн арчилгаа, засвар,
үйлчилгээнээс шууд хамаарч байна.
1953-1977 он
буюу 35-с
дээш
1978-1988 он
буюу 26-35
жил
1989-2002 оны
буюу 10-25
жил
2003-2012 он
буюу 10
х ртэл жил
1 Õàãàñ âàãîí 29 876 494 49 1448
2 Áèò¿¿ âàãîí 99 53 319 20 491
3 Òàâöàíò âàãîí 91 26 26 0 143
4 ×èíãýëýã òýýâýð 249 54 51 64 418
5 Öèñòåðí 3 15 48 42 108
6 Äîçàòîð 36 67 34 0 137
7 Äóìïêàð 0 55 32 0 87
8 Õîïïåð 5 95 10 0 110
9 Ледник 7 0 0 0 7
Á¿ãä 519 1241 1014 175 2949
Íèéò ä¿íД/д Вагоны т р л
йлдвэрлэсэн оноор
1-р
сар
2-р
сар
3-р
сар
4-р
сар
5-р
сар
6-р
сар
7-р
сар
8-р
сар
9-р
сар
10-р
сар
11-р
сар
12-р
сар
1 Дэлний зөрүү 32 37 27 96 25 36 33 94 21 29 62 112 44 44 346
2 Өнхрөх гадаргуу дээрхи ховхролт 76 67 104 247 77 81 80 238 80 50 80 210 73 73 768
3 Өнхрөх гадаргуу дээрхи чирэг 15 3 9 27 6 19 9 34 13 2 27 42 26 26 129
4 Өнхрөх гадаргуу дээрхи шаваас 3 2 2 7 2 5 3 10 5 1 1 7 1 1 25
5 Хурц ирмэг 31 78 41 150 85 56 35 176 48 86 62 196 34 34 556
6 Дугуйн диаметрийн зөрүү 14 14 8 36 9 10 3 22 2 10 9 21 7 7 86
7 Нийт гэмтлээр зорсон хос дугуй 171 201 191 563 204 207 163 574 169 178 241 588 185 185 1910
8 Дэлний элэгдлээр зорсон 197 123 161 481 168 127 224 519 136 231 236 603 227 227 1830
9 Нийт зорсон хос дугуй 368 324 352 1044 372 334 387 1093 305 409 477 1191 412 412 3740
д/д
Хос дугуйн өнхрөх гадаргуу дээрхи
гэмтлийн төрөл
Улирал
Нийлбэр
дүн
1-р улирал
Нийт
дүн
2-р улирал
Нийт
дүн
3-р улирал
Нийт
дүн
4-р улирал
Нийт
дүн
д/д
Хос дугуйн өнхрөх гадаргуу
дээрхи гэмтлийн төрөл
2010 2011 2012 2013 2014 Нийт
1 Точилдсон хос дугуй 2400 3563 4527 5752 1771 18013
2
Сольсон хос дугуй /дэл 25
мм ээс бага/
233 376 609
3
Сольсон хос дугуй /дэл зөрүү
5мм ээс их/
47 119 166
4 Сольсон хос дугуй /бусад/ 173 48 221
5 Нийт сольсон хос дугуй 316 281 489 805 209 2100
6 Эргї ї лсэн хос дугуй 590 146 175 391 257 1559
Нийт дүн 3306 3990 5191 7401 2780 22668

9. 9
Вагоны аж ахуйн албаны хэмжээнд 1998 оноос Зүүнхараа вагон депод суурилуулсан
дэл шавах төхөөрөмжийн тусламжтай засварт орсон хос дугуйны дэл шавах ажиллагааг тогтмол
хийж ирсэн ба 1 хос дугуйг ашиглалтын хугацаанд 2 удаа дэл шавсанаар эдэлгээний хугацаа 1,5
дахин уртасч байна. Мөн ашиглалтын үед хос дугуйн дэлний элэгдлийн зөрүүнээс хамааран хос
дугуйг вагон дор эргүүлж тавих, 1 тэргэнцэрийн хос дугуйг хооронд нь сольж тавих, 1-р дугуйг 3-р
дугуйгаар солих, 2-р дугуйг 4-р дугуйгаар солих зэрэг ажлуудыг тогтмол хийснээр хос дугуйн
ашиглалтын хугацааг 10-12 сараар уртасгаж байна.
3. УБТЗ-ын Замын аж ахуйн байдал
Гол замын өнөөгийн байдал /1110км/
 Замын дээд, доод цогцос
Зам төмөр
Р-65 зам төмөр 547, 19 км
Р-50 зам төмөр 569,3 км
Дэр
 Замын тахир тойруу
Шулуун хэсэг 745км
R<600м 137км
R≤350м 55,2км
Хамгийн бага тахирын радиус 298м
 Замын хэвгий
0‰ 151км
0-6‰ 593км
6-10‰ 356км
10‰-аас дээш 10км
Хамгийн их өгсүүр 18‰
Замд их засвар хийсэн байдал, км /2008-2013он/
Замын арчилгаа, засвар үйлчилгээний чиглэлээр жил бүр хийж ирсэн ажлыг Амгалан-Чулуут
хоорондын 76 км замын жишээгээр танилцуулъя. Энэ хэсэглэлд 2003 онд их засвар хийгдсэн ба
үүнээс хойш хийгдсэн ажлыг дурдвал:
1. 350м-с бага радиустай 54 тахирт 494 удаа цариг тохируулах ажил хийгдсэн
2. Тахирын хэсэгт 7-9 удаагийн давтамжтай 337 тууш хадалт, 3-4 удаагийн давтамжтай 157
түүвэр хадалтыг тус тус хийсэн
3. 3381 ширхэг зам төмөр сэлгүүлэн сольсон

10. 10
• 300м >R /23920м/ -39 тахир
• 301м<R<349м/4818м/ -15 тахир
• 350<R -55 тахир
Хос дугуйн дэлний элэгдэл нь зам төмрийн арчилгаа, засвар үйлчилгээ, өнгөлгөө, тосолгоо
зэргээс шууд хамааралтай байна. Оросын “РЖД” нийгэмлэгийн 15 төмөр замуудын нийт дэлгэмэл
уртын 30%-ийг тахир тойруу эзэлдэг гэж үздэг. Харин манай УБТЗ-ын хувьд энэ үзүүлэлт 14,5%-
тай байна. Оросын төмөр замд хос дугуй, зам төмрийн элэгдлийг багасгах, ашиглалтын хугацааг
уртасгах чиглэлээр маш их ажлуудыг эрдэм шинжилгээ судалгааны үндсэн дээр зохион байгуулж
иржээ. Оросын төмөр замуудаас Алс дорнодын төмөр зам нь хамгийн их тахир тойруутай ба энэ
үзүүлэлт нь 40-45%-тай байна. Зам төмөр, хос дугуйн элэгдэл эрчимжиж эхэлсэн үе буюу 1990-ээд
оны эхээр Алс дорнодын төмөр замд зам төмөр, хос дугуйн элэгдлийг багасгах хөтөлбөр
боловсруулан хэрэгжүүлсэнээр тодорхой үр дүнд хүрчээ. Тухайлбал, Замын хэмжээнд Зүтгүүрийн
аж ахуй, Вагоны аж ахуй, Замын аж ахуйн чиглэлээр хөтөлбөр боловсруулан нэгтгэж Замын
ангиудад зам төмрийн тосолгооны машин, дрезин зэргийг бүрэн тоноглох, зөөврийн зам төмөр
тослогчийг ашиглах, Зүтгүүрийн депогийн хэмжээнд зүтгүүрт хос дугуйн дэл тослогч суурилуулан
аялалд явах, Вагон засварын депод хос дугуйн дэл шавах төхөөрөмж суурилуулан хос дугуйн дэл
шавах зэргээр 1990-1992 оны хооронд шуурхай арга хэмжээ авч ажилласан байна. Үүний үр дүнд
тахир тойруу дахь зам төмрийн ашиглалтын хугацаа 3 дахин уртсах, зүтгүүрийн засварт (хос
дугуйн зоролт хүлээх) зогсох хугацаа 2,9 дахин буурч ажлын паркийг хуваарийн дагуу хангаж
байсан сайн үзүүлэлт гарч байжээ.
Дүгнэлт:
Улаанбаатар төмөр замын нийт дэлгэмэл замын 14,5% тахир тойруу эзэлж байгаа нь зам
төмөр, хос дугуйн элэгдлийг бууруулах, ашиглалтын хугацааг нэмэгдүүлэх бүрэн боломжтой гэж
үзэж байна. Үүний тулд одоогийн байгаа нөөц бололцоогоо ашиглан зохион байгуулалтыг
оновчтой хийх нь зүйтэй ба доорхи саналуудыг дэвшүүлж байна.
1. УБТЗ-ын Зүтгүүрийн аж ахуйн алба, Вагоны аж ахуйн алба, Замын аж ахуйн албаны
мэргэжилтнүүд оролцсон ажлын хэсгийг байгуулах, зам төмөр, хос дугуйн элэгдлийг бууруулах
чиглэлээр нэгдсэн хөтөлбөр боловсруулж хэрэгжүүлэх

11. 11
2. Замын тахир тойруу хэсэглэлүүдэд (Амгалан-Чулуут) судалгааны баг гарган элэгдлийн
шалтгааныг тогтоох, зам төмрийн элэгдлийн хэлбэр, бүтцийн өөрчлөлтөд дүгнэлт гаргах
3. Зам төмрийн тосолгооны вагоныг тусгай хуваарийн дагуу тогтмол аялуулах, зам төмөр
тослох тосолгооны материалын төрөл загварыг тодорхой гаргаж өгөх
4. Зүтгүүрт хос дугуйн дэл тослогч суурилуулан аялалд явуулах
5. Вагон депогийн дэл шавах төхөөрөмжийг шинэчлэн сайжруулах
6. Замын их засварт шаардагдах зам төмрийг нийлүүлэхдээ зам төмрийн хатуулагийг
тодорхой тусгаж авч байх, тахир тойруун радиусаас хамааруулан ямар хатуулагтай зам төмөр
суурилуулахыг тогтоох
7. Шинээр худалдан авах хос дугуйн хатуулгийг тодорхой тусгаж байх
8. Зам төмрийн өнгөлгөө хийх технологи нэвтрүүлэх
Замын хэмжээнд нэгдсэн хөтөлбөр гарган эдгээр ажлуудыг хэрэгжүүлсэнээр жил бүр
зоролтонд орох хос дугуйн тоо болон зам төмөр солих ажил 2-3 дахин буурч ашиглалтын зардлыг
хэмнэх боломжтой гэж үзэж байна.
Ашигласан ном зүй:
1. Назаров Н.С, Якимова Г.А, Гозбенко В.Е и др. Использование отходов производства
в композициях для лубрикации рельсов. – Иркутск.: Изд-во Иркут. гос. ун-та. 2003.
2. Гмурман В.Е. Руководство к решению задач по теории вероятностей и
математической статистики. – М.: Высшая школа, 1979.
3. Богданов А.Ф, Чурсин В.Г. Эксплуатация и ремонт колесных пар вагонов. – М.:
Транспорт, 1985.
4. Крапивный В.А, Программа снижения износа рельсов и колесных пар/ Железные
дороги мира. 2000. №7. С. 30-33.
5. Ширина, возвышение, лубрикация/ Путь и путевое хозяйство, 2008, №11. С. 20-24
6. Сенькин И.А, Боковой износ рельсов и оценка пути /Путь и путевое хозяйство, 2007,
№5. С. 13-14
7. Андреев А.И, Комаров К.Л, Курпущенко Н.И, Износ рельсов и колес подвижного
состава / Железные дороги мира. 2009. №10. С. 31-36.
8. Моделирование системы колесо-рельс / Железные дороги мира. 2005. №2. С. 45-
52.
9. Лысюк В.С, Взаимодействие рельсов и колес в кривых / Путь и путевое хозяйство,
2005. №10. С. 11-13.

12. 12
Л.Булигирмаа
Тээврийн дээд сургуулийн багш
ТӨМӨР ЗАМЫН ЦАХИЛГААН ХАНГАМЖИЙН СҮЛЖЭЭНИЙ ГАЗАРДУУЛГЫН
БАЙГУУЛАМЖИЙН ЗОХИСТОЙ ГОРИМ АЖИЛЛАГААНЫ СУДАЛГАА
УБТЗ-ын гол замыг öàõèëãààíæóóëàх ажлыг хүрээнд зайлшгүй хийгдэх ажлыг нэг бол
øèíýýð тавигдах контактын сүлжээний зам төмрийн хэлхээ ба бусад цахилгаан тоног
төхөөрөмжийг суурилуулах өмнө тэдгээрийн газардуулгын байгууламжид хөрсний хувийн
цахилгаан эсэргүүцлийг ОУ-ын цахилгаан техникийн комиссоос батлагдсан NEC-
(1987,250-83-3) стандартын дагуу шинжлэн судлах шаардлагатай байгаа болно.
ÌÝÊ - Олон улсын цахилгаан техникийн комисс
Монгол улсын тээврийн салбарт хийгдэж байгаа техник технологийн шинэчлэлийн
хүрээнд тємєр замыг цахилгаанжуулах асуудал бол улс орны хєгжлийг түргэтгэх чухал ач
холбогдолтой үйл явц юм. Энэ нь галт тэрэгний хєдєлгєєний тээх нэвтр¿¿лэх чадвар,
дамжин єнгєр¿¿лэлтийг нэмэгд¿¿ëэхээс гадна, хєдєлгєєний эрчимжилтийг эрс
дээшл¿¿лнэ.
Зураг 1. Монгол орны зам тээврийн босоо ба хөндлөн тэнхлэгийн маршрут
УБТЗ-ын гол замыг цахилгаанжуулах ажил нь тємєр замын дотоод ба гадаад бүх
системийг хамарсан єєрчлєлт шинэчлэлтийн томоохон ¿йл явц болно. Ялангуяа Монгол
улсын макро эдийн засгийн орчинд, уул уурхай, ашигт малтмалын салбарт нилээд
дорвитой єєрчлєлт¿¿д дагаж хийгдэхээс гадна, õ¿íèé õºãæèë, óäèðäëàãà çîõèîí
áàéãóóëàëòûí салбарт øèíýчлэлт ººð÷ëºëòийг íýâòðүүлýõ ºðãºí áîëîìæ нээгдэнэ.
Äýëõèé íèéòèéí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà íü ºíäºð õ¿÷èí ÷àäàëòàé á¿òýýìæ ºíäºðòýé
õ¿÷èðõýã òåõíèê òîíîã òºõººðºìæèéã ººðèéí îðíû ºâºðìºö áàéäàëä òîõèðóóëàí ç¿é
çîõèñòîé àøèãëàõ ÿâäàë ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Тºìºð çàìûí тээврийн салбарт îéðûí èðýýä¿éä õèéãäýõ öàõèëãààíæóóëàëòûí
àæëûí õ¿ðýýíä øèíý òåõíèê ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë áîëîâñðóóëàõдаа áàéãàëü öàã óóðûí
íºëººëөë, ýêîëîãèéí хүчин зүйлийн нөлөөллийг тооцоо судалгаатай àâ÷ ¿çýõ íü ÷óõàë
áàéíà.
Èðýýä¿éä áàðüæ áàéãóóëàõ òºìºð çàìûí áóóäàë ºðòºº çºðëºã, çàñâàðûí ãàçàð,
à÷àà òýýâðèéí áàðèëãà байгууламж, à÷èõ áóóëãàõ òåõíèê хэрэгсэл нь òóõàéí орон íóòãийн
îðчíû öàã àãààð, óóð àìüñãàëä çîõèöñîí áàéж урт óäààí хугацаанд õýðýãëýãäýæ үр ашгаа
өгнө. Үүнд байгаль цаг уóðûí олон жил хийсэн хэмжилт, туршилт, судалгааíû ажлын үр
дүнг үнэн çºâ òîîöîæ àøèãëàõ íü чухал ач холбогдолтой асуудал болно.

13. 13
Төмөр замын цахилгаан хангамжийн сүлжээний газардуулгын байгууламжийн
зохистой горим ажиллагааны судалгаа
УБТЗ-ын гол замыг öàõèëãààíæóóëàх øèíýýð контактын сүлжээний зам төмрийн
хэлхээний ба цахилгаан тоног төхөөрөмжийн газардуулгын байгууламжийг шинэчлэн,
сайжруулах àæëûí õ¿ðýýíä ОУ-ын цахилгаан техникийн комиссоос батлагдсан дэлхий
нийтээрээ дагаж мөрддөг NEC-(1987,250-83-3) стандартыг нэвтрүүлэхэд шаардагдах
хөрсний хувийн цахилгаан эсэргүүцлийг хэмжилт туршилтын аргаар тодорхойлоход
оршино.
Энэхүү судалгааны ажлыг дараах 4 үндсэн үе шаттай гүйцэтгэнэ.
Үүнд:
1. УБТЗ-ûí ºðòºº çºðëºãèéí áàéðøëûн öàã óóðûí ìóæ áà á¿ñ÷ëýëийг òîãòîîж
õºðñíèé òîãòîöûí ñóäàëãààны ажлыг гүйцэтгэх болно.
2. УБТЗ-ын гол замын дагуух зам төмрийн хэлхээний ба МРЦ-ийн цахилгаан
тэжээлийн цахилгааны хуваарилах байгууламжийн газардуулгын хэлхээний эсэргүүцэл,
хөрсний хувийн эсэргүүцлийг ОХУ-д одоо мөрдөгдөж байгаа ПУЭ-ийн бүлэг 1.7
“Заземление и защитные меры электробезопасности” заалт, Монгол улсын хэмжээнд
мөрдөж буй Цахилгаан байгууламжийн дүрмийн 1.6-р бүлгийн заалтуудыг тус тус
үндэслэн газардуулга тавигдах хөрсөнд шинжилгээ хийх, хэмжилт туршилтын ажлыг
зохион байгуулах үүднээс хөрсний дээжийг 0,6-0,8 м-ийн газрын гүнээс авч лабораторын
орчинд хөрсөн дахь потенциалын тархалт ба хөрсний цахилгаан хувийн эсэргүүцлийн
утгыг нарийвчлан шинжлэн тогтооно.
3. Төмөр замын цахилгаан хангамжийн сүлжээний газардуулгын байгууламжийн
хөрсний цахилгаан эсэргүүцлийг тогтоосоноор зохистой горимыг боловсруулна.
4.Төмөр замын цахилгаан хангамжийн сүлжээний газардуулгын
байгууламжийн зохистой горимыг боловсруулсанаар NEC-(1987,250-83-3) стандартын
шаардлага хангасан (зэс өнгөлгөөтэй зэвэрдэггүй) газардуулгын шинэ техник технологийг
нэвтрүүлсэнээр газардуулгын 1, 2, 3, 4, 6, 8 Ом-ын эсэргүүцэлтэй орчин үеийн өндөр
хүчин чадалтай хүчирхэг цахилгаан техник тоног төхөөрөмжийг ашиглах боломжтой
нөхцлийг бүрдүүлнэ.
УБТЗ-ын гол замын дагуух зам төмрийн хэлхээний газардуулгын эсэргүүцлийн утгыг
зөвшөөрөгдөх хэмжээнд байнга барьж ажиллахын тулд ул шорооны хөрсөнд усанд
уусдаггүй химийн аргаар гаргаж авсан нэмэлт бэхжүүлэгч бүтээгдэхүүнийг хэрэглэж
болно. Энэ төрлийн нэмэлт хөрс нь хөрсний хувийн цахилгаан эсэргүүцлийг багасаж,
замын ул шорооны хөрсний бат бэхийн чадварыг нэмэгдүүлэх чухал ач холбогдолтой. Энэ
төрлийн газардуулгын байгууламжийг 30-50 жилийн хугацаанд ашиглах боломжтой.
Газардуулагч байгууламжèéí òóõàé îéëãîëò
Çîðèóëàëò. Öàõèлãààí òîíîãëîëûí èõ áèå áîëîí õèéöèéí ìåòàëë õýñã¿¿ä õýâèéí
горимын ¿åä õ¿÷äýëã¿é áàéäàã áîëîâ÷ ãàçàðäëàãà ãàðàõ болон ººð áóñàä øàëòãààíààñ
õ¿÷äýëòýé áîëîõ òîõèîëäîë áàéäàã. Ýíý ¿åä õ¿ì¿¿ñ èõ áèå, ìåòàëë õýñã¿¿äýä õ¿ðâýë
öàõèëãààí ã¿éäýëä íýðâýãäýõ àþóëòàé. Èéì àþóë ó÷ðóóëàõ öàõèëãààí ã¿éäëèéí

14. 14
¿éë÷ëýëýýñ õ¿ì¿¿ñèéã õàìãààëàõûí òóëä èõ áèå, ìåòàëë õýñãèéã ãàçàðäóóëàõ
áàéãóóëàìæòàé õîëáîíî. Ýíý õîëáîîã õàìãààëàõ ãàçàðäóóëãà ãýíý.
Зураг 2. Газардуулагч байгууламжèéí төрөл, ангилал
Õàìãààëàõ ¿éë÷èëãýý. Ãàçàðäóóëãûí ýñýðã¿¿öýë çR íü õ¿íèé áèåèéí ýñýðã¿¿öëýýñ nR îëîí
äàõèí áàãà òóë nRR ç ãàçàðäóóëãûí ã¿éäýë íü õ¿íèé áèåýð áèø ãàçàðäóóëãûí
ýñýðã¿¿öëèéã äàéð÷ ã¿éíý.
Çóðàã 3. Õàãàñ äóãóé ба хî¸ð èæèë õàãàñ äóãóé õýëáýðòýé ýëåêòðîä á¿õèé íèéëìýë
ãàçàðäóóëàã÷èéí ïîòåíöèàëûí ìóðóé
Õàìãààëàõ ãàçàðäóóëãûí ýëåêòðîäóóäûí ïîòåíöèàëûí òàðõàëòûí ìóðóéг àëü áîëîõ
õîòãîð áàãàòàé áàéлгаæ àëõìûí áà ø¿ðãýõ õ¿÷äýë íü àþóëã¿é áàéõààð áàéðëóóëíà. ¯¿íèé
¿ð ä¿íä õ¿ì¿¿ñт àþóë ó÷ðóóëàõ öàõèëãààí ã¿éäëèéí ¿éë÷ëýëä ºðòºõã¿é áàéõ áîëîìæòîé.
Ãàçàðäóóëãûí õýëáýð. Õàìãààëàõ ãàçàðäóóëãûã çîðèóëàëòààð íü 纺âðèéí áà
ñóóðèí ãýæ àíãèëíà. Газардуулах төхөөрөмж нь цахилгаан тоног төхөөрөмжийн ашиглалт,
үйлчилгээ явуулж байгаа хүмүүсийн аюулгүй ажиллах нөхцөл бололцоог бүрдүүлэх,
техник технологийн хэвийн ажиллагааг хангах, хэт хүчдэлээс хамгаалах, аянгын хор
уршгийг дээд хэмжээгээр багасгах зориулалттай байгууламж юм. Газардуулах төхөөрөмж
нь газардуулагч электродууд түүний тоноглолыг газардуулж байгаа хэсгүүдтэй холбож
байгаа газардуулгын утас зэргээс бүрдэнэ.
Газардуулгыг хамгаалах, ажлын, аянга хамгаалалтын гэж 3 ангилна. Газардуулгын
хүрээнд цахилгаан тоног төхөөрөмжийн гүйдэл үл дамжуулах төмөр хэсгүүдийг
газардуулж өгөх бөгөөд хамгаалах газардуулга гэнэ.

15. 15
S
R


S
R


R -  ìåòðèéí óðòòàé газардуулгын äàìæóóëàã÷èéí ýñýðã¿¿öýë, îì S - Дàìæóóëàã÷èéí
óðòûí äàãóóõ õºíäëºí îãòëîëûí òàëáàé, ìì2
ρ  - Хөрсний õóâèéí ýñýðã¿¿öýë , (
ì
ìì*Îì 2
)
Газардуулгыг механик гэмтлээс хамгаалах, эсэргүүцлийн хэмжээг нь жилийн турш
тогтвортой байлгахын тулд газрын гадаргаас доош 0,6-0,8м-н гүнд суулгаж хийдэг.
Газардуулгад хийгдэх холбоосуудыг тухайн цэгийн эсэргүүцлийг ихэсгэхгүйн тулд гагнаж
хийíý. Тоног төхөөрөмжийн их биед гагнах буюу найдвартай боолтон холбоосоор
холбоно.
Дүгнэлт: Газардуулгын гол хэмжигдэхүүн нь түүний эсэргүүцлийн хэмжээ
хөрсний хувийн цахилгаан эсэргүүцлийн хэмжээнээс хамаарах явдал юм.
УБТЗ-ын гол замын дагуух цахилгаан байгууламжид NEC-(1987,250-83-3)
стандартыг нэвтрүүлэх нь
NEC-1987, 250-83-3 стандартын шаардлага хангасан газардуулгын байгууламжийг
дараах 4 төрлийн системд ангилж авч үзнэ. Үүнд:
Ñ¿ëæýýíèé àæëûí áîëîí õàìãààëàëòûí ãàçàðäóóëãûí ñèñòåì Õ¿ñíýãò 1.
ä/ä Ñèñòåì Ñ¿ëæýýíèé ãàçàðäóóëãà Äàìæóóëàã÷ õýñã¿¿äèéí
õàìãààëàëòûí ãàçàðäóóëãà
1. IT ñèñòåì
Ãàçаðòàé øóóä õîëáîîã¿é.
Нэмэлт эñýðã¿¿öýë, öýíýã
øàâõàã÷аар дамжиж
õîëáîãäоно.
Ñ¿ëæýýíèé ãàçàðäëàãààñ
õàìààðàõã¿éãýýð ãàçàðòàé
øóóä õîëáîãäîíî.
2. TT ñèñòåì
Õóâààðèëàõ ñ¿ëæýýíèé õýä
õýäýí öýãýýð, õýðýãëýã÷èéí
ñ¿ëæýýíèé ãàäíà ãàçàðòàé
õîëáîãäîíî.
Ñ¿ëæýýíèé ãàçàðäууëãààñ
õàìààðàõã¿éãýýð ãàçàðòàé
øóóä õîëáîíî.
3. TN
ñèñòåì
Õóâààðèëàõ ñ¿ëæýýíèé õýä
õýäýí öýãýýð áа õýðýãëýã÷èéí
ñ¿ëæýýíèé öýãýýð ãàçàðòàé
õîëáîãäîíî.
Ñ¿ëæýý ãàçàðòàé PE ба PEN
äàìæóóëàã÷ààð õîëáîãäîíî.
4. TI ñèñòåì Õóâààðèëàõ ñ¿ëæýýíèé õýä
õýäýí öýãýýð ãàçàðòàé
õîëáîãäîíî.
Ãàçàðòàé áа ñ¿ëæýýíèé
ãàçàðäууëàãàòàé õîëáîîг¿é
Энý стандартыг нэвтрүүлсэнээр хэрэглэгчийн залгуур дээр 3 шонтой залгуурыг
бүрэн ашиглах боломжтой болно. Энэ нь системийн давуу тал нь газардуулгын нэмэлт 5
дахь утасыг цахилгаан хэлхээнд оруулж ирэх ба хамгаалалтын шинэ төхөөрөмж УЗО буюу
хамгаалалтаар таслах төхөөрөмжийг (ХХТ) ашиглах явдал юм.
Хамгаалалтаар таслах төхөөрөмж нь хамгийн багадаа 15 мА гүйдлийг мэдэрч маш
богино хугацаанд түргэн таслах чадвартай тул хүний амь насыг аюултай гүйдлээс
хамгаалахын тулд нам хүчдлийн хэрэглэгчийн сүлжээнд цахилгааны аюулгүй ажиллагааг
найдвартай хамгаалах төхөөрөмж гэж үзэж болно.

16. 16
Öàõèëãààí òîíîã òºõººðºìæèéí ã¿éäýë äàìæóóëàõ àþóëòàé õýñýã íü ñàíàìñàðã¿é
øóóä õ¿ðýõ áîëîëöîîã¿é áàéõ ¸ñòîé бөгөөд хүн õ¿ð÷ áîëîõóéö ã¿éäýë äàìæóóëàõ èë
õýñã¿¿äэд ÐÅ ба ÐÅN äàìæóóëàã÷ийг нэмэлтээр холбож өгсөнөөр òóñãààðëàã÷ ãýìòýõýä
àþóëã¿é áàéõ ¸ñòîé. ÌÝÊ 364-41 ñòàíäàðòààð дараах нэр бүхий хүчдлийн сүлжээний
öàõèëãààíû àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõûí òóëä öàõèëãààí òîíîã òºõººðºìæèéí ãàçàðäóóëãà
áà íîéëòóóëãûã çàéëøã¿é õèéõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íä: 1. 50Â-îîñ äýýø õ¿÷äýëòýé õóâüñàõ
ã¿éäëèéí,120Â-îîñ äýýø òîãòìîë ã¿éäëèéí á¿õ öàõèëãààí òîíîã òºõººðºìæèä
2. 25Â-îîñ äýýø õ¿÷äýëòýé õóâüñàõ ã¿éäëèéí, 60Â-îîñ äýýø õ¿÷äýëòýé òîãòìîë
ã¿éäëèéí èë¿¿ àþóëòàé áîëîí îíöãîé àþóëòàé áàéð áîëîí тэдний ãàäíà áàéðëàõ
öàõèëãààí òîíîãëîëыг тус тус газардуулсан байх ёстой.
ОУ-лсын öàõèëãààí òåõíèêèéí êîìèññ /ÌÝÊ/-èéí NEC-/1987, 250-83-3/ стандартыг
Монголд нэвтрүүлсэнээр дэлхийн жишигт тэнцсэн шилдэг технологийг ашиглах өргөн
боломжийг олгох, цàõèëãààí òîíîã òºõººðºìæèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé àñóóäàë болно. ЦБД-ийн 1.6-ийн 6-р бүлгийн заалтад ОУ-ын цахилгаан
техникийн NEC-(1987,250-83-3) стандартын ОХУ-д хэрхэн нэвтрүүлж байгаа болон
европын орнуудад ашиглаж буй газардуулгын байгууламжийн техник тоног төхөөрөмж
,тэдгээрт хэрэглэж байгаа цахилгаан техникийн материалын шинэчлэгдсэн байдал зэргийг
нарийвчлан судлах шаардлагатай байгаа юм.
Цахилгаан байгууламжийн дүрэм ÁÄ43-101-03
ЦБД-ийн 1.6 - р бүлэг “Газардуулга ба цахилгааны аюулгүйн арга хэмжээ” хэсгийг
шинэчлэн боловсруулах ажлыг ОУ-ын цахилгаан техникийн комиссийн баталсан NEC-
(1987,250-83-3) стандартыг МУ-ын ÁÄ43-101-03-д нэвтрүүлж газардуулгын байгууламжид
газардуулгын 1, 2, 3, 4, 6, 8 Ом-ын эсэргүүцэлтэй байх шинэ заалтууд орсон тул үүнд
тохирсон техник тоног төхөөрөмж хэрэглэх, хөрсний хувийн цахилгаан эсэргүүцлийг
нарийвчлан судлах шаардлагатай байна.
Зураг 4. ЦБД-ийн 1.6 “Газардуулга ба цахилгааны аюулгүйн арга хэмжээ”
ОУ-ын цахилгаан техникийн комиссийн баталсан NEC-(1987,250-83-3) стандартын
дагуу дараах тоног төхөөрөмжийг хэрэглэнэ.

17. 17
Зураг 5. NEC-(1987,250-83-3) стандартын шаардлага хангасан газардуулгын төхөөрөмж 1.Саваа
хэлбэртэй босоо газардуулгын хэсэг , 2.Төгсгөвч, 3.Чиглүүлэгч толгойн хэсэг, 4. Холболтын
муфт 5. Олон төрлийн холбогч, хавчаарууд, 5. Хамгаалах байгууламж
Хөрсний хувийн цахилгаан эсэргүүцлийг шинжлэн судлах нь
Орчин үед цахилгаан тоног төхөөрөмжийн аюулгүй ажиллагааг хангах асуудал
чухлаар тавигдаж байна. Энэ асуудлын хүрээнд газардуулгын эсэргүүцлийг норм
хэмжээнд барих, хөрсний хувийн цахилгаан эсэргүүцлийг нарийвлан судлах, хэмжилт
тооцоог зөв хийх явдал ач холбогдолтой байна. Хөрсний хувийн эсэргүүцлийг босоо
электродын аргаар хэмжилт хийж, цахилгаан байгууламжийн газардуулгын горимын
тооцоонд ашиглана.
Хөрсний хувийн цахилгаан эсэргүүцлийг 1920 оны үеэс эхлэн геофизикийн шинжлэх
ухааны салбарт өргөн хүрээнд судлах зорилгоор ашиглаж эхэлсэн байна. Геофизикийн
хөрсний хувийн эсэргүүцлийг босоо электродын аргаар газрын гадаргын шинж чанарыг
судлахаас гадна, онолын үндэслэлд тулгуурлан хөрсний гүн дэхь хөрсний хувийн
цахилгаан эсэргүүцлийг хэмжих боломжтой байдаг.
Эрчим хүчний газардуулгын байгууламжийн төслийн тооцоонд хөрсний хувийн
цахилгаан эсэргүүцлийг судлах Бургсдорфийн төхөөрөмжийг ашиглаж босоо электродын
цахилгаан сорилын багажинд бусад төрлийн хэмжилтийн багаж тоног төхөөрөмжийг
давхар холбон хэмжилтийг хийнэ.

18. 18
Зураг 6. Генераторын цахилгаан гүйдлийг тогтворжуулагч ИКС-1 ба ИКС-50 маркийн төхөөрөмжийн
зарчмын схем
Уг схемд хөрсөнд суулгасан сорилын электродын эргэн тойронд гүйдлийн А ба В
электрод,М ба N потенциалын хооронд электродыг ИКС-1 ба ИКС-50-д холбоно.
Орлуулгын схемд үзүүлснээр хуваагч хүчдэлтэй микровольтметрээр дотоод дохиоллыг А-
электродыг М ба N электродын зайтай тэнцүү хэмжээтэй зайд байрлуулна. М ба N
электрод дээрх потенциалын ялгавар нь 0-тэй тэнцүү байна. Өөрөөр хэлбэл: А ба М
электрод, А ба N электродын хооронд хөрсний хувийн эсэргүүцэл нь гадаргуутай
холбогдоогүй байх ёстой. Электродуудын хоорондох потенциалын ялгавар нь 0-тэй
тэнцүү байх нь тэдгээрийг хөрсний хувийн эсэргүүцлийн утгаас ялгаатай байхыг харуулна.
Гэвч энэ нь энэ аргын хэмжилтийг алдаатай байдалд хүргэж болохыг анхаарах хэрэгтэй.
Уг сорилын аргаар хэмжилт хийхэд хэмжих газрын гадаргуугийн хэсэгт хэмжилтийн
электродууд холбогдсон бол хэмжилтийн дүнд мэдэгдэхүйц алдаа заадаг явдал нь энэ
Бургсдорфийн аргын дутагдалтай тал юм. Энэ аргыг хэрэглэж нэгэн төрлийн биш олон үет
хөрсний дээд үеийн хөрсний хувийн эсэргүүцлийг бодиттой хэмжилт хийхийг зорьсоны
дүнд амжилтанд хүрсэн байна.
Бургсдорфийн төхөөрөмжийг ашиглаж потенциалын электродын дотоод функцын
өөрчлөлт ба гүйдлийн электрод А ба потенциалын электрод М ба N-ийн функцийн
утгуудыг нэгэн зэрэг техникийн дээд үзүүлэлтийн үр дүнг гарган авах боломжтой болно.
Газардуулгын байгууламжийг шинэчлэх ажил нь онолын болон үйлдвэрлэл дээр
шинжлэн судлах боловсруулалт хийх өргөн цар хүрээтэй ажил бөгөөд газардуулгын
эсэргүүцэл ба хөрсний хувийн эсэргүүцлийг орчин үеийн өндөр хүчин чадалтай ,нарийн
мэдрэгчтэй багажаар шинжлэн судлах шаардлагатай байдаг. АНУ, Герман, ОХУ-д
үйлдвэрлэсэн олон төрлийн газардуулгын ба хөрсний хувийн эсэргүүцлийг хэмждэг орчин
үеийн багажны тусламжтайгаар дараах судалгаа шинжилгээний ажлыг хийх шаардлагатай
байна. Үүнд:

19. 19
Зураг 7. Байгаль дахь хөрсний үечилсэн тогтоц, 2. Замын – Үүд өртөөний
ТП-15 дэргэд хөрсний эсэргүүцлийн хэмжилт хийж байгаа нь
Геофизикийн хөрсний хувийн эсэргүүцлийг босоо эсэргүүцлийн электродын аргаар
газрын гадаргын шинж чанарыг судлахаас гадна, онолын үндэслэлд тулгуурлан хөрсний
гүн дэхь хувийн цахилгаан эсэргүүцлийг хэмжих боломжтой байдаг.
1. 2. 3.
Зураг 8. 1. Ф4103 Газардуулгын ба хөрсний хувийн цахилгаан эсэргүүцэл хэмжигч 2.TES-
1362 Орчны чийгшил ба температурыг хэмжигч багаж 3. Ñ.À6470 - 4 электродын Âåíнåðèéí бà
Øëóìáеðãèéí àðãàар хэмжигч багаж
Хөрсний бүтэц, шинж чанарыг судлах нь
Хөрсний төрөл, чийглэг, улирлын байдлаас хамаарч хөрсний хувийн эсэргүүцэл
ихээхэн өөрчлөгдөнө. Хөрсний хувийн эсэргүүцэл тухайн районд хэмжигдсэн бол түүнийг
завсрын коэффициентоор үржүүлж тооцоолно. Улирлын байдлаас болж хувирах хөрсний
хувийн эсэргүүцлийн өөрчлөлтийг энэ коэффициент тусгана. Учир нь хөрсний чийглэг,
ялангуяа хөлдөлтөөс болж хувийн эсэргүүцэл их өөрчлөгдөнө. Үүнийг тооцдог
коэффициентыг уур амьсгалын коэффициент гэнэ.
Хөрс чийгтэйд (тундас их орсон үед) тооцвол эсэргүүцлийг тодорхойлохдоо Кг
коэффициентыг, дунд зэрэг чийгтэй хөрсөнд бол К2 коэффициентийг авна. Õºðñíèé
õóâèéí ýñýðã¿¿öëèéã òîäîðõîéëîõîä ãîë íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éë íü õºðñíèé ã¿íä áàéðëàõ óñ,
÷èéãèéí áàéðëàë, ýðäñèéí çýðýãëýë, òåìïåðàòóðûí íºëººëºõ íºëººлөìæ çýðýã áîëíî.

20. 20
Зураг 9. Сүхбаатар өртөөнөөс - Замын-Үүд хүртэлх гол замын дагуух томоохон өртөөдийн зам
төмрийн хэлхээ байрласан хэсэг бүрийн хөрсний дээжийн цуглуулгын бэлдэц
Зураг 10. Ган материалыг зэс ба цайраар бүрж хийсэн газардуулгын электрод, гуулин
холболтын муфт, хөрсний эсэргүүцлийг багасгах хөрсөнд уусдаггүй химийн нунтаг бүтээгдэхүүн,
потенциалын тэгшитгэх зориулалттай хавчаар ба төмөр торон бэлдэц
Зураг 11. Газардуулгын системийн холболтыг зэвэрч муудах, хуучрах, сулрах зэрэг гэмтлээс
сэргийлэн эксотермик гагнуурын холболтыг молекулын түвшинд хийж гүйцэтгэсэн байдал
Òºñëèéí õýìæèëò ñóäàëãààíû àæëûí õ¿ðýýíä ãîë òºìºð çàìûí äàãóó îðøèõ 10 ºðòºº
çºðëºãò áàéðëàõ öàõèëãààí òîíîãëîëûí ¿íäñýí 20 öýãò òóðøèëòûí áîñîî áà õýâòýý
ýëåêòðîäûã ñóóðèëóóëàí, 2013 оны 05-10 ñàðуудад õýìæèëòèéí ãðàôèêèéн дагуу тухайн
өртөөний зам төмрийн хэлхээний ул шорооны байрлах хэсгийн 60-80 см гүнээс ухаж авсан
болно.
УБТЗ-ын гол замын дагуух ул шорооны хөрсийг Сүхбаатар, Дархан, Зүүн-Хараа,
Толгойт, Улаанбаатар, Амгалан, Чойр, Айраг, Сайншанд, Замын –Үүд зэрэг өртөөдийн
цахилгаан төвлөрүүлэлтын тэжээлийн ТП-ийн ойролцоох хөрсний дээжийг авч
стандартын шаардлага хангасан лабораторт хөрсний шинжилгээ хийсэн болно.

21. 21
Зураг 12. Электролитийн газардуулгын электродыí бүтцийн схем
УБТЗ-ын өртөө зөрлөгийн байршлыг цаг уурын муж ба хөрсний
бүсчлэлээр тогтоох нь
Төмөр замын тээврийн нийгэм эдийн засгийн асуудлыг төлөвлөх, боловсронгуй
болгох, барилга байгууламж, зам тээврийн хэтийн төлөвèéí тогтвортой хөгжлийг бий
болгоход цаг агаар, уур амьсгалын нөхцлийг бодиттой тооцсон хэмжилт туршилтын үр дүн
цахилгаан байгууламжийг шинээр барьж байгуулахад шаардагдах хөрөнгө оруулалтûí
ашиглалтын зардлûã тооцох тулгуур хүчин зүйл болж өгнө.
Төмөр замын уур амьсгалын гол гол үзүүлэлтийг сонгон авч, бүс нутгаар нь
ялгавартай тогтооно. Манай орны цаг уурын нөхцөл нь хахир ширүүн, эрс тэс, хойноосоо
урагш чиглэсэн хүйтний урсгалтай зэргийг харгалзан тэгш хэмт төмөр замын дагуу цаг
уурын муж ба бүсчлэлийг тогтоосон байна.
Төмөр замын дагуух өртөө зөрлөгт ажиллаж байгаа 45 цаг уурын станц харуулын эх
мэдээнд тулгуурлан /1936-1998 оны хооронд/ статистик боловсруулалт хийж, уур
амьсгалын 5 муж, 2 дэд мужийг байгуулсан áàéíà.
УБТЗ-ын уур амьсгалын 5 муж нь Орхон, Сэлэнгийн нам дор газрын ойт хээрээс
уулархаг хээр, хээр тал, говь цөл, цөлийн бүсийг Дорнод Монголын хойд хэсгийг даган
тавьсан эдгээр мужууд нь хоорондоо ялгаатай уур амьсгалын өөр өөр нөхцөлтэй байна.
Зураг 13. УБТЗ-ын уур амьсгалын мужийн б¿счлэл
Төмөр замын уур амьсгалын 1-р муж: Орхон Сэлэнгийн ойт хээрийн бүсээс Зүүн
Хараа өртөө хүртэлх 12  231,5 км-ийн хооронд байрлах 12 өртөө зөрлөгийг хамарсан
219,5 км урт төмөр замын дагуу орших / Сүхбаатар, Дулаан, Ерөө, Орхон, Ýíõ тал,

22. 22
Дархан, Цайдам, Салхит, Эрхэт, Баруун Хараа, Бэрх, Зүүн Хараа 12 өртөө зөрлөг /
газрууд хамрагдана.
Энэ бүсийн уур амьсгалын онцлог нь: Ойт хээрийн бүсэд хамрагдах нам дор
байрласан газар нь нэн хүйтэн, чийглэгдүү, дулаавтар уур амьсгалтай. Өвлийн улиралд
голын сав дагуу нэн хүйтэн чийглэг салхи багатай, замын дагуу цасны зузаан ихтэй, зун
хур тунадас чийг ихтэй дулаан халуун амьсгалтай ба хавар харьцангуй эрт дулаарч хожуу
хүйтэрдэг.
Төмөр замын байгууламжид нөлөөлөх нөлөөлөл нь: Чийг тунадасны нөлөөлөл
ихтэй, зам төмөр халуунд тэлэх, хүйтэнд агших, дэр модны ялзрал ихтэй, замын далан
чигжээс ус борооны нөлөөгөөр эдэлгээ нь богиносож нэмэлт үйлчилгээг шаардана. Төмөр
замын цахилгаан байгууламжид мөстлөг үүсэх, газардлага гарах, шугамын параметрт
өөрчлөлт орох, аянгын ба зуны улиралд хамгаалалт найдвартай ажиллахыг илүү
шаарддаг, модон тулгуурыг тоншуул шувуу гэмтээх тохиолдол гардаг.
Төмөр замын уур амьсгалын 2-р мужид: Зүүн-Хараа өртөөнөөс,Баян зөрлөг
хүртэлх өндөр уулын уулархаг бүс хамрагдана. Энэ бүс нийт 218,7 км төмөр замын дагуу
орших /Үнэгт, Түнх, Шатант Мандал, Ногоон толгой, Рашаант, Давааны, Эмээлт, Толгойт,
Улаанбаатар, Амгалан, Туул, Хонхор, Бумбат, Баян 15 өртөө зөрлөг/ газрууд хамрагдана.
Энэ бүсийн цаг уурын онцлог нь: Өвлийн улирлын үргэлжлэх хугацаа урт,
чийглэгдүү хүйтэн, голын хөндий хэсгээр жавартай хүйтэн, жиндүү хайруу цас мөс ихтэй,
зундаа сэрүүвтэр хур бороо, аадар аянгын нөлөө ихтэй, хавартаа салхи шуургатай.
Төмөр замын байгууламжид нөлөөлөх нөлөөлөл нь: Замын эдэлгээнд цас шуурга,
аадар бороо, дэр модны өмхрөлтөнд илүү нөлөөлдөг. Галт тэрэгний түлшний зарцуулалт
ихтэй, дулаан алдалт их, Улаанбаатар хотын орчимд нэн хүйтэн бохирдолт ихтэй
галлагаанаас гарах утааны бохирдолт ихээр үүсгэдэг.
1. Төмөр замын уур амьсгалын 3-р мужид:
Баян зөрлөгөөс Айраг өртөө, мөн Эрээн цаваас Баянтүмэн хүртэлх 2 хэсгийн тал
хээрийн бүс нутаг хамрагдана. Энэ бүсүүдэд гол замын дагуу 291,5 км, салаа замын 238
км газар үргэлжлэн орших, /Хайрхан, Хоолт, Цагаан хяр, Чулуут, Хангай Багахангай,
Мааньт, Агуйт, Наран, Элгэн, Оорцог – Энгэр, Гүн, Чойр, Шивээ овоо, Шивээ говь, Өлзийт,
Олон овоо, Цонгол, Айраг 18 өртөө зөрлөг/, салаа замын дагуу орших /Баянтүмэн, Хэрлэн,
Хавирга, Чингисийн далан, Эрээн цав 5 өртөө зөрлөг/ газрууд хамрагдана.
Энэ бүсийн цаг уурын онцлог нь: Өвөлдөө хүйтэн, хуурайдуу зундаа дулаавтар
халуун, хур бороо багатай, хавартаа хахир, салхи ихтэй шороон ба цасан шуурга шуурдаг.
Намар нарлаг, сэрүүн сүүлийн жилүүдэд хур бороо багассанаар хуурайшилт ихтэй нарлаг
сэрүүн нөлөөтэй өвөлдөө орон цасны хэмжээ эрс багассан.
Төмөр замын байгууламжид нөлөөлөх нөлөөлөл нь: зуны халуун нар, хаврын
хахир хуурай салхи шуурга, өвлийн задгай хүйтэн салхи нь төмөр замчдын ажиллах
нөхцлийг хүндрүүлэхээс гадна Төмөр замын байгууламж, цахилгаан тоноглолд учруулах
орчны нөлөөллийг нэмэгдүүлсíээр гэмтэл гараõ тоог ихэсгэх магадлал ихтэй. Дэр модны
элэгдэл нэмэгдэх хандлагатай. Хуурай тоосжилт íü галт тэрэгний хөдөлгөөн, зорчигчийн
галт тэргэнд хуурай тоосжилт буй болгож байгаа.
2. Төмөр замын уур амьсгалын 4-р мужид:
Айраг өртөөнөөс Улаан уул өртөө хүртэлх говь цөлийн нэн хуурай дулаан
үйлчлэлтэй бүс нутаг хамрагдана. Энэ бүсэд гол замын дагуух 234,8 км газар үргэлжлэн
орших /Алтганы гол, Улхын овоо, Агь сүмбэт, Сайншанд, Түшлэг, Өргөн, Долойдын
Хөндий, Улаан Уул 8 өртөө зөрлөг/ газрууд хамрагдана.
Энэ бүсийн цаг уурын онцлог нь: өвөл нь харьцангуй дулаан цас багатай, салхи
ихтэй, хавар нь шороон ба цасан шуурга ихтэй, чийг бага унадаг, зун халуун хуурай,
нарны шууд цацрагийн нөлөө үйлчлэл ихтэй. Халуун салхи хувийн чийгшилийг хэт

23. 23
хуурайшуулснаас агаарт дэгдэх тоосжилтын хэмжээ эрс нэмэгдэж байгаа нь цөлжилт энэ
бүсэд их эрчимтэй явагдаж байна.
Төмөр замын байгууламжид нөлөөлөх нөлөөлөл нь: Төмөр замын дэр модны
эдэлгээнд хэт хуурай халуун салхè нь хуурайшуулж хагсуулдгаас өгөрших эвдрэл ихээр
гарах, шороон шуурганы үед төмөр зам элсэнд дарагдах бусад байгууламжид шороогоор
чигжих, контакт бохирдох, цахилгаан байгууламжийн хөндийрүүлгэнд халалт ихээр
үүссэнээс тоноглоë гэмтэх, тасралт саатал гарах магадлал ихэссэн. Төмөр замын чиглэлд
халуун салхи эгц үйлчилсэнээр галт тэргэнд үзүүлэх ачаалал нэмэгдэхээс гадна зам
төмөр гулзайх замд үзүүлэх нөлөө улам нэмэгдэх болсон. Заримдаа зуны улиралд үе үе
ширүүн аадар бороо орсоноор замын далан эвдэх, хэт хуурайшсан хөрсөнд нуралт
эвдрэл үүсэх тохиолдол гардаг.
3. Төмөр замын уур амьсгалын 5-р мужид:
Улаан –уул өртөөнөөс Замын –Үүд өртөө улсын хил хүртлэх уур амьсгалын хэт
хуурай, халуун бүс нутаг хамрагдана. Энэ бүсэд гол замын дагуух 114,5 км газар
үргэлжлэн орших /Улаан-уул,Норт, Цагаан хад, Сумангийн зоо, Авгын гол, Нартын хошуу,
Шаргын овоо, Замын үүд 8 өртөө зөрлөг/ газрууд хамрагдана.
УБТЗ-ын гол çàìûí äàãóóõ ºðòºº çºðëºãèéí áàéðøëûí õºðñíèé
òîãòîöûí ñóäàëãààíû ä¿ãíýëò
Òºìºð çàìûí öàõèëãààí õàíãàìæèéí ñ¿ëæýýíä àøèãëàãäàæ áóé öàõèëãààí òîíîã
òºõººðºìæèéí ãàçàðäóóëãûí áàéãóóëàìæèéí õýâèéí íàéäâàðòàé àæèëëàãààã õàíãàõàä
ãàçàðäóóëãûí áàéãóóëàìæ ÷óõàë ¿¿ðýãòýé.
Ãàçàðäóóëãèéí áàéãóóëàìæèéã áàéðëóóëàõ õºðñíèé òîãòîöîîñ õàìààðàí õºðñíèé
öàõèëãààí á¿òýö, õºðñíèé õóâèéí ýñýðã¿¿öýë øóóä õàìààðíà.
Õºðñíèé òîãòîöûí ñóäàëãààã Ìîíãîëûí òºìºð çàìûí ãîë çàìûí äàãóó áàéðëàñàí 62
ºðòºº çºðëºãèéí áàéðøèæ áóé êèëîìåòð, çóóò òóòàìä îðøèõ õºðñíèé á¿òöèéã çàìûí
ïðîôèëийн материалаас ò¿¿âýðëýí àâñàí. ªðòºº çºðëºãèéí áàéðøëûã öàã óóðûí ìóæ áà
á¿ñ÷ëýëýýð íü õóâààæ àâ÷ ¿çñýí ºìíºõ (3.2) á¿ëãèéí äàãóó õºðñíèé òîãòîöûí ñóäàëãààíû
ä¿ãíýëòèéã ìóæ áà á¿ñ÷èëýëýýð íü ¿çâýë:
I öàã óóðûí ìóæèä: Íèéò 12 ºðòºº çºðëºã õàìðàãäñàíààñ ýëñýðõýã 30.7%,
òîîñîðõîã 23%%, áóòàëìàë ÷óëóóí 7.6%, áîðæèí ÷óëóóí 5.1%, öýâäýãòýé 2.5%, õàéðãàí
7.6%, øîõîéæñîí ÷óëóóí 10.2%, äàéðãàí 10.2%, øàâðàíöàð 2.5%, áóñàä õºðñ, íèéò 219.5
êì çóðâàñò áàéðøñàí áàéíà.
II öàã óóðûí ìóæèä: Íèéò 15 ºðòºº çºðëºã õàìðàãäñàíààñ ýëñýðõýã 22.6%,
òîîñîðõîã 9.4%, õàéðãà 5.6%, äàéðãà 7.5%, áóòàëìàë ÷óëóóí 22.6%, øàâðàíöàð 5.6%, òîì
÷óëóóòàé 3.7%, ÷óëóóðõàã 3.7%, õºðñíèé ÷èéãëýãòýé õýñýã 13.2%, çóóðàìòãàé õºðñ 5.6%,
áóñàä õºðñ 218.7 êì çóðâàñ ãàçàð áàéðøñàí áàéíà.
III öàã óóðûí ìóæèä: Íèéò 18 ºðòºº çºðëºã õàìðàãäñàíààñ ýëñýðõýã 11.4%,
òîîñîðõîã 12.8%, çàíàð ÷óëóóí äàâõàðãà 2.8%, ÷èéãëýãòýé õºðñ 1.4%, õàéðãà 11.4%,
áóòàëìàë ÷óëóó 18.5%, øàâðàíöàð 8.5%, ýëñýðõýã 5.7%, øàâàðëàã 1.4%, äàâñíû
àãóóëàìæòàé 4.2%, çóóðàìòãàé õºðñ 5.7%, õ¿ðìýí ÷óëóóí 1.4%, øîðîîí õºðñ 4.2%, øîõîéí
÷óëóóí 1.4%, öåìåíòýí õºðñ 1.4%, áîðæèí ÷óëóó 4.2%, ººõºí ÷óëóó 1.4%, ãÿëòàãíóóð 1.4%,
õºðñ 291.5 êì çóðâàñ ãàçàð áàéðøñàí áàéíà.

24. 24
IV öàã óóðûí ìóæèä: Íèéò 8 ºðòºº çºðëºã õàìðàãäñàíààñ ýëñýðõýã 14.2%,
òîîñîðõîã 23.8%, õàéðãàí 23.8%, äàéðãà 4.7%, ýëñýíöýð 4.7%, õóæèðòàé øàâàðëàã 14.2%,
øîõîéí ÷óëóóí 4.7%, áîðæèí ÷óëóóí 4.7%, çàíàð ÷óëóóí õºðñ 234.8 êì çóðâàñ ãàçàð
áàéðøñàí áàéíà.
V öàã óóðûí ìóæèä: Íèéò 8 ºðòºº çºðëºã õàìðàãäñàíààñ ýëñýðõýã 25.9%,
òîîñîðõîã 25.9%, çàíàð ÷óëóóí 7.4%, õóæèðëàã 11.1%, øàâàðëàã 22.2%, ººõºí ÷óëóóí
3.7%, áóòàëìàë ÷óëóó 3.7% õºðñ 114.5 êì çóðâàñ ãàçàð áàéðøñàí áàéíà.
УБТЗ-ын гол замын äàãóóõ õºðñíèé òîãòîöûí ñóäàëãààíû íýãäñýí ä¿í Õ¿ñíýãò 2.
¹
Õºðñíèé òîãòîö
Öàã óóðûí ìóæëàë
Íèéò
òîî
Íèéò
ýçëýõ
õóâü
òàéëáàð
I II III IV V
1 Ýëñýðõýã 12 12 8 3 7 42 20 I
2 Òîîñîðõîã 9 5 9 5 7 35 16.5 II
3 Ýëñýíöýð - - 4 1 - 5 2.3 X
4 Áóòàëìàë ÷óëóó 3 12 13 - 1 29 13.7 III
5 Õàéðãà 3 3 8 5 - 19 9 IV
6 Äàéðãà 4 4 - 1 - 9 4.2 VII
7 Öýâäýãòýé õºðñ 1 - - - - 1 0.47 XIV
8 Áîðæèí ÷óëóóí 2 - 3 1 - 6 2.8 IX
9 Øîõîéí ÷óëóóí 4 - 1 1 - 6 2.8 IX
10 Øàâðàíöàð 1 3 6 - - 10 4.7 V
11 Øàâàðëàã - - 1 1 - 2 0.94 XIII
12 Òîì ÷óëóóí - 2 - - - 2 0.94 XIII
13 ×óëóóðõàã - 2 - - - 2 0.94 XVII
14 Õºðñíèé ÷èéãëýã - 8 1 - - 9 4.2 VI
15 Çóóðàìòãàé õºðñ - 3 4 - - 7 3.3 IX
16 Çàíàð ÷óëóóí - - 2 1 2 5 2.3 XI
17 Äàâñíû àãóóëàìæòàé - - 3 - 3 6 2.8 X
18 Õ¿ðìýí ÷óëóóí - - 1 - - 1 0.47 XIV
19 Øîðîîí õºðñ - - 3 - - 3 1.4 XII
20 ªºõºí ÷óëóó - - 1 - 1 2 0.94 XIII
21 Öåìåíòýí õºðñ - - 1 - - 1 0.47 XIV
22 Ãÿëòàãíóóð - - 1 - - 1 0.47 XIV
23 Õóæèðòàé õºðñ - - - 2 6 8 3.8 VIII
24 íèéò 39 54 70 21 27 211 100%

25. 25
Õºðñíèé á¿òöèéí øèíæ ÷àíàðààñ õàìààð÷ õºðñíèé õóâèéí ýñýðã¿¿öëèéã îíîëûí
õóâüä òîîöîæ ¿çâýë Õ¿ñíýãò 3.
Òºìºð çàìûí äàãóóõ ºðòºº çºðëºãèéí õºðñíèé òîãòîöûí ñóäàëãààã Ñ¿õáààòàð
ºðòººíººñ Çàìûí -¯¿ä ºðòºº õ¿ðòýëõ 1100 ãàðóé êì çóðâàñ ãàçàðò àâ÷ ¿çëýý.
Õºðñíèé òîãòîö íü õîéíîîñîî óðàãø ÷èãëýëòýé ñóíàæ òîãòñîí öàã óóðûí 5 ìóæèéí
õºðñíèé á¿òöèéí öîãö õýëáýðýýð àâ÷ ¿çýõýä íèéò 23 õºðñ á¿ðòãýãäñýíýýñ ýëñýðõýã 20%,
òîîñîðõîã 16.5%, áóòàëìàë ÷óëóóí 13.7%, õàéðãà 9%, øàâàðëàã (øàâðàíöàð) 4.7%, äàéðãà
4.2%, ÷èéãëýã õºðñ 4.2%, ÷óëóóðõàã õºðñ (áîðæèí, øîõîéí, ººõºí, ãÿëòàãíóóð, òîì ÷óëóóí,
÷óëóóðõàã) 8.9% ýçëýæ áàéíà.
Äýýðõ òºìºð çàìûí ºðòºº çºðëºãèéí õºðñíèé òîãòîöûг áàéðøëаас нь хамааруулан
õàðãàëçàõ õºðñíèé õóâèéí ýñýðã¿¿öëèéã хэмжилт òóðøèëòèéí àæëаар òîãòîîæ, ýêîëîãèéí
õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººëëèéã тооцох ажлыг äàðààãèéí øàòàíä ã¿éöýòãýíý.
Хөрсний шинжилгээний үр дүнг тооцох нь
Хөрсний шинжилгээний лабораторт хийсэн хэмжилт туршилтын үр дүнг үндэслэн
газардуулгын тооцоо хийж, төмөр замын цахилгаан хангамжийн сүлжээний газардуулгын
байгууламжийн зохистой горимыг боловсруулна. Газардуулгын байгууламжийн зохистой
горимыг ОУ-ын цахилгаан техникийн комиссийн баталсан NEC-(1987,250-83-3)
стандартын шаардлага хангасан газардуулгын шинэ техник технологийг нэвтрүүлэх
боломжтой болно.
Хөрс судлалын итгэмжлэгдсэн лабораторийн шинжилгээний дүнг үндэслэн
газардлагын гүйдлийн хэмжилтийн утгаар УБТЗ-ын гол замын дагуух өртөөдийн хөрс тус
бүрийн онцлог шинж чанарт тохирсон газардуулгын байгууламжийн зохистой горимыг
тодорхойлоно.
Төмөр замын цахилгаан хангамжийн сүлжээнд хєдєлгºєнт цахилгаан ачаалал
шинээр орж ирэх бөгөөд галт тэрэгний хөдөлгөөний хурдтай явах эгшин бүрт цахилгаан
гүйдэлд залгаатай ажиллах цахилгаан хэрэглэгчид байна. Мөн энэ төрлийн хэрэглэгчид нь
хөдөлгөөний хурдаар байгаль экологийн механик хүчин зүйлийн нєлєєнд ил¿¿ их өртдөг.
Иймээс тухайн байгаль цаг уурын нөхцөлд экологийн судалгааны олон төрлийн ажлыг
системтэй гүйцэтгэх шаардлагатай байдаг. Үүний нэг нь хөрсний хувийн цахилгаан
эсэргүүцлийн судалгаа болно.
Хөрс судлалын итгэмжлэгдсэн лаборатори ба шинжилгээний төрөл
Монгол улсын Стандартчилал хэмжил зүйн үндэсний төвөөс
итгэмжлэгдсэн MNS/ISO/IEC 17025:2007 стандартын шаардлагыг хангасан хөрс судлалын
лабораторт Nanjing soil instrument factory компанийн үйлдвэрлэсэн механик болон автомат
ажиллагаатай тоног төхөөрөмж дээр хөрсний физик, механик шинжилгээг MNS, ASTM,
ГОСТ, AASHTO, GB/T стандартын дагуу хийж гүйцэтгэнэ. Геотехникийн хөрсний
судалгаанд зориулсан физик, механик туршилт шинжилгээг хийнэ.
Ýëñýðõýã Îì.ì400150 
×óëóóðõàã Îì.ì800500 
Øàâàðëàã Îì.ì708 
Õàð øîðîîí Îì.ì539 
Ýëñýíä Îì.ì15040 

26. 26
Уг шинжилгээг Монгол улсын стандарт хэмжил зүйн газраас баталсан хөрсний
шинжилгээний стандартын дагуу “Хөрсний шинжилгээний лаборатор”-т шинжлэн судлах
шаардлагатай.
Зураг 14. Хөрс судлалын лабораторид хөрсний физик, механик
шинжилгээ хийх тоног төхөөрөмж
MNS/ISO/IEC 17025:2007 стандартын шаардлагыг хангасан хөрс судлалын
лабораторт хийх шинжилгээний төрөл
Õ¿ñíýãò 4
№ Хөрсний физик шинжилгээ Арга, аргачлал
1 Хөрсний байгалийн нягт буюу эзэлхүүн жин
тодорхойлох, байгалийн чийг тодорхойлох
MNS 2143:2000, MNS ASTM
5182:2003
2 Хөрсний хатуу хэсгийн нягтыг то орхойлох MNS AASHTO Т 100
3 Хөрсний нягтралт ба хувийн жин тодорхойлох MNS2143:2000, MNS ASTM
D 1556:2002
4 Хөрсний уян налархайн үзүүлэлт
тодорхойлох
MNS 2143:2000, ASTM D
4318
5 Хөрсний ширхэглэлийн бүрэлдэхүүн
тодорхойлох
MNS 2306:1986 MNS ASTM
136, MNS AASHTO T-88:2004,
MNS ASTM D 421:2002,
6 Цэвдэг хөрсний нийлбэр чийг тодорхойлох MNS 2143:2000
7 Цэвдэг хөрсний байгалийн нягт буюу
эзэлхүүн жин тодорхойлох, байгалийн чийг
тодорхойлох
MNS 2143:2000

27. 27
Хөрсний механик шинжилгээ:
1. Хөрсний хам шахалтын туршилт: 1. Муруйн
аргаар Р=6,0 кг/см2
хүртэлх ачаалалд,
2. муруйн аргаар Р=6,0 кг/см2
хүртэлх ачаалалд
GB/T50123-1999, MNS
3478:1983
2. Хөрсний шилжээсийн эсэргүүцлийг тодорхойлох MNS 2310:84 GB/T50123-1999
3. Гурван тэнхлэгт шахагдлын туршил GB/T50123-1999
4. Хөрсөнд “КО”-ийн багажаар туршилт явуулах GB/T50123-1999
5. Хөрсний суумтгай байдлыг тодорхойлох MNS 3075:81
6. Нягтруулсан хөрсний ачаа даацын харьцааг
тодорхойлох /CBR-ын туршилт/
MNS ASTM D 1883:2002
7. Стандарт хүчлэл(600кН/м3
)-ээр хөрс ий
нягтралын үзүүлэлтийг тодорхойлох /Прокторын
туршилт/
MNS ASTM D 698:2002
8. Стандарт бус хүчлэл (2700кН/м3
)-ээр хөрсний
нягтралын үзүүлэлтийг тодорхойлох
MNS ASTM D 1557:2002
9. Хөрсний консолидацийн туршилт GB/T50123-1999
10. Хөрсний хөөлтийн зэрэг ба да алт тодорхойлох
туршилт
MNS 3478:1983
11. Цэвдэг хөрсний шахагдал тодорхойлох туршилт MNS 3478:1983
12. Цэвдэгийн гэсэлтийн шахагдал ба итгэлцүүрийг
тодорхойлох туршилт
MNS 3478:1983
13. Хөрсний нуралын өнцгийг тодорхойлох MNS 3478:1983
14. Элсэн конусын аргаар х рсний нягт тодорхойлох MNS ASTM D1556:2002
15. Элсэн хөрсний шүүрэлтийн коэффициент
тодорхойлох туршилт
MNS 2310:84
16. Шаварлаг хөрсний шүүрэлтийн коэффициент
тодорхойлох туршилт
MNS 2310:84
17. Чулуулгийн өгөршлийн зэргийг тодорхойлох GB/T50123-1999 MNS
347 :1983
Дүгнэлт
УБТЗ-ын гол замын тээх, нэвтрүүлэх чадварыг дээшлүүлэхийн тулд тємєр замыг
цахилгаанжуулах явцад зам төмрийн хэлхээгээр хөдөлгөөнтэй цахилгаан ачааллын
хэрэглэгчид зорчих ба галт тэрэгний хөдөлгөөний хурд нэмэгдэхийн хирээр хөдөлгөөний
аюулгүй байдлыг хангаж ажиллахын тулд цахилгаан байгууламжийн газардуулгын
байгууламжийн найдвартай ажиллагааг хангаж ажиллах нь чухал ач холбогдолтой.
Газардуулгын байгууламжийг шинэчлэн сайжруулах, шинээр тавихад дараах судалгааны
ажлыг гүйцэтгэвэл зохино.Үүнд:
1. Цахилгаан байгууламжид тавигдах газардуулгын байгууламжийн зохистой горимыг
боловсруулахад ОУ-ын цахилгаан техникийн комиссийн баталсан NEC-(1987,250-83-3)
стандартын дагуу ЦÁÄ-ийн 43-101-03-ийн 1.6-д заасан заалтыг үндэслэн газардуулгын
эсэргүүцлийг 1, 2, 3, 4, 6, 8 Ом хэмжээтэй байх шинэ заалтуудыг мөрдөж ажиллана.(Хуучин
заалтанд 4 Ом байсан) Шинэчилсэн Цахилгаан байгууламжийн дүрэмд цахилгаан
байгууламжийн газардуулгын байгууламж суурилуулах тухайн газар бүрд хөрсний
шинжилгээний ажлыг зайлшгүй хийх шаардлагатай гэж заасан заалтыг баримталж ажиллах
хэрэгтэй байна.
2. УБТЗ-ын гол замын цахилгаанжуулах хэсгийн төмөр замын зам тємрийн

28. 28
хэлхээний газардуулгын байгууламжийг шинэчлэн сайжруулах ажилд Монгол орны хөрсний
онцлогт тулгуурласан хєрсний суурь судалгааны ажлын ¿р д¿н, хөрсний хэт хуурайшилт,
чийгшилттэй орчны бүрдүүлэлт, хөрсний шинжилгээний лабораторт хөрсний дээж дээр
хийсэн газардлагын гүйдлийн туршилтын үр дүн зэргийг тооцож газардуулгын
байгууламжийн зохистой горимын тооцоог хийнэ.
3. УБТЗ-ын гол замын дагуу байрлах газар нутгийн онцлог байдлыг нь харгалзан
аянгын хамгаалалтын бүсийг тогтоох, контактын с¿лжээний тулгуурт тавигдах газардуулгын
эсэргүүцлийн тооцоонд байгаль цаг уурын х¿чин з¿йлийг тооцож судлахад энэхүү
судалгааны ажил хийх нь зүйтэй байна.
4. Зам төмрийн хэлхээний газардуулгын эсэргүүцлийн нормыг 1-2 Ом-ын хэмжээнд
барьж ажиллахад их хүнд байдаг. Энэ нэмэлт хөрс нь зам төмрийн хэлхээний ул шорооны
хөрсний гулсалтыг багасгаж, бат бэх чадварыг нэмэгдүүлнэ. Хөрсний нэмэлт бүтээгдэхүүн нь
БНСУ, БНХАУ-д үйлдвэрлэсэн усанд уусдаггүй, хөрсний барьцалдагч чанарыг дээшлүүлдэг,
бэхжүүлэгч шинж чанартай GEM маркийн бүтээгдэхүүн юм. УБТЗ-ын Замын –¯үд,
Сайншанд, Айраг, Чойр өртөөдийн хөрс нь говь цөлийн бүс нутгийн хөрс хатуу нягт ихтэй
хужир мараа ихтэй зэрэг нь цахилгаан байгууламжийн газардуулганд муугаар нөлөөлдөг тул
шинэ технологоор гаргаж авсан нэмэлт хөрсийг тохируулан ашиглах ажлыг гүйцэтгэвэл
зохино.
5. Төмөр замын цахилгаан хангамжийн сүлжээн дэхь газардуулгын байгууламжийн
газардуулгын эсэргүүцэл ба хөрсний хувийн цахилгаан эсэргүүцлийг ЦБД-д заагдсаны дагуу
тогтмол хугацаанд хийдэг хэмжилтийн ажил чанарын өндөр түвшинд хийгдэнэ. Хэмжилтийн
үр дүнг компьютерийн мэдээллийн санд хадгалж, компьютерийн программ дээр
газардуулгын эсэргүүцлийн тооцоог гүйцэтгэх замаар, хэвийн найдвартай ажиллагаанд нь
үнэлэлт дүгнэлт өгөх, газардуулгын шинэ техник технологийг нэвтрүүлэхэд шаардлагатай
мэдээлэлээр хангаж ажиллах зэрэг нөхцлийг бүрдүүлнэ.
Эцэст нь тэмдэглэхэд:
Цахилгаанжсан төмөр замын зам төмрийн хэлхээ ба цахилгаан тэжээлийн
газардуулгын байгууламжаар гүйх аюултай гүйдлээс цахилгааны тоног төхөөрөмжийг
хамгаалахаас, гадна төмөр замын бусад зам, холбоо, дохиолол хориглолын байгууламж,
зүтгүүр, вагоны бүхий л салбарт ажил үйлчилгээ явуулж буй хүний амь нас, эд хөрөнгийг
найдвартай хамгаалж чадна.Энэхүү шинэ системийг УБТЗ-ын гол замын дагуух зам төмрийн
хэлхээ ба холбогдох цахилгаан байгууламжид нэвтрүүлэх нь зүйтэй байна.

29. 29
Б.Баасанням, Ч.Баярцэцэг, Д.Чулуунцэцэг
Тээврийн дээд сургуулийн багш
ТЭЭВРИЙН ДЭЭД СУРГУУЛИЙН ОЮУТНЫ ЦАХИМ
БҮРТГЭЛИЙН ПРОГРАМ
Тээврийн Дээд сургуульд оюутан элсүүлэх онлайн бүртгэлийг орчин үеийн
програмчлалын дэвшилтэт Web Service технологи болох SOAP protocol, өгөдлийн сан
удирдах MySQL, баазтай ажиллах PHP програмуудыг ашиглан кодыг бичсэн.
Мөн элсэгчдийн бүртгэлийн мэдээллийг бүрдүүлэх Server компьютерийг Ubuntu
үйлдлийн системээр зохион байгуулж, тохиргоо хийсэн.
Цахим бүртгэл, сервер, Web service, Ubuntu, MySQL, Soap protocol
Мэдээллийн технологийн эрин үед их, дээд сургуулийн оюутнуудын элсэлтийн
бүртгэлийг цаг хугацаа, орон зайнаас үл хамааран цаасгүй технологи нэвтрүүлэх
зорилгоор 2014-2015 оны хичээлийн жилийн элсэлтийг онлайнаар бүртгэх ажлыг туршиж
эхэлсэн.
Цахим бүртгэлийг нэвтрүүлснээр элсэлтийн үйл ажиллагаа бодитой, үнэмшилтэй,
хурдан шуурхай, хувь хүнд хүндрэл зардал багатай, үйл ажиллагаа болсон. Энэ програм
нь өөрийн зорилтот хэрэглэгч рүүгээ хандан цахим хэлбэрээр хүрч чадсанаар эдийн засаг,
цаг хугацааг хэмнэсэн үр дүнтэй алхам болсон.
Элсэлтийн програмын ерөнхий алгоритм
Цахим бүртгэлийн програмыг боловсруулахдаа Монгол Улсын Боловсролын
Яамнаас гаргасан шийдвэрийн дагуу хийсэн болно. Програмын ерөнхий алгоритмыг доорх
зургаар үндэслэн зохиосон.
Програмын ажиллах загвар
Тээврийн дээд сургуульд шинээр элсэн орох хүсэлтэй элсэгчид Монгол улсын
интернэтэд холбогдсон аль ч газраас elselt.insttrans.mn хаягаар хандан ороход дараах
дэлгэц гарна.

30. 30
Дээрх цонхны “Элсэлтийн бүртгэл” гэсэн Button буюу товчийг сонгож Боловсролын
Үнэлгээний төвөөс өгсөн Ерөнхий шалгалтын бүртгэлийн дугаар, нууц үгийг оруулж
“Нэвтрэх” товч дарна.
Элсэгч бүртгүүлэх үед хувийн мэдээллээ зөв оруулсан бол Боловсролын
үнэлгээний төвийн програмтай SOAP протоколоор холбогдож элсэгчийн Овог, нэр,
регистрийн дугаар, ерөнхий шалгалтын математик, физик, гадаад хэлний оноог элсэгч
өөрөө оруулах боломжгүйгээр, автоматаар дэлгэцэнд дараах байдалтай гарч ирнэ.
Элсэгч цааш нь дэлгэцнээс өөрийн дутуу мэдээллүүдийг асуултын дагуу зөв
хариулж дуусаад “Оруулах” товчийг дарахад сургуулийн Server компьютерийн oyutan1
өгөгдлийн баазад бичигдээд дараах дэлгэц гарна.

31. 31
Хэрэв элсэгч бүртгэлийн дугаар, нууц үгээ буруу оруулсан тохиолдолд дахин
бүртгүүлэх оролдлого хийвэл дэлгэцэнд:
мэдээлэл гарна.
Мэдээллийн сангийн бүрдүүлэлт
Элсэгчдийн бүртгэлийн мэдээллийн баазыг MySQL өгөгдлийн сангийн програм
ашиглаж үүсгэсэн.
MySQL өгөгдлийн сангийн програмд oyutan1.sql бааз үүсгэсэн.

32. 32
Oyutan1.sql баазын талбаруудын нэр, төрөл, хэмжээ дараах зургаар харагдаж байна.
Дараах зурганд MySQL баазад бичигдсэн бичлэгийн хэлбэр харагдаж байна.
Програмын хэсэг
Цахим бүртгэлийн програмд бид Web service технологийн Soap ( Simple Object Access
Protocol ) ашигласан. Энэхүү Soap нь: Soap server, Soap client үүсгэж, xml-ээр мэдээлэл
солилцдог. Боловсролын үнэлгээний төв soap server-ийг, бид soap client-ийн кодыг бичиж,
Боловсролын үнэлгээний төвийн баазруу хандаж, төгсөгчдийн сүүлийн гурван жилийн
мэдээллийг авах боломжтой болсон.

33. 33
Цахим бүртгэлийн програмыг дараах байдалд хувааж болно.
Програмын ерөнхий бүдүүвч
Програмын тайлбар
№ Програмын нэр Програмчлалын хэл Зориулалт
1. index.html
1. Easy button menu
maker
2. Html кодчлол
Элсэгч elselt.insttrans.mn
ороход ажиллана
2. burtgel.php php
Элсэгч бүртгэлийн дугаар,
нууц дугаараа оруулж,
baasan90b1.php-ийг GET-
ээр дуудах
3. baasan90b1.php php
Soap-ийн client програм,
Элсэгчийн бүртгэлийн,
нууц дугаараар
http://eyesh.eec.mn/
серверээс дүн ба бусад
мэдээллийг татах
4. burtgel1.php php
Далайн тээврийн
мэргэжлээр бүртгүүлсэн
элсэгчдийн жагсаалт
5. burtgel2.php php Далайн тээврээс бусад
HTML
1. index.html
PHP
3.baasan90b1.ph
p
PHP
2. burtgel.php
PHP
5. burtgel2.php
PHP
7. tolbor.php
PHP
8. print1.php
PHP
9. print2.php
PHP
4. burtgel1.php
PHP
6. zasvar.php
Server
Ubuntu Server 12.1