Submit Search
Upload
Tac gia nhung phat minh 458
âą
0 likes
âą
45 views
Quoc Nguyen
Follow
Tac gia nhung phat minh 458
Read less
Read more
Science
Report
Share
Report
Share
1 of 34
Download now
Download to read offline
Recommended
Cau truyen hoa hoc
Cau truyen hoa hoc
vjt_chjen
Â
Ke chuyen ve kim loai 1
Ke chuyen ve kim loai 1
Tiáșżn Äá»ng Sá»č
Â
Nhung kham pha khoa hoc
Nhung kham pha khoa hoc
manhdat270192
Â
Thien than nho cua toi 626
Thien than nho cua toi 626
Quoc Nguyen
Â
Napoleon 1
Napoleon 1
buiduongduong
Â
Ke Chuyen Ve Kim Loai(Q1) 783
Ke Chuyen Ve Kim Loai(Q1) 783
bstuananh
Â
Truyen co cac dan toc it nguoi viet nam
Truyen co cac dan toc it nguoi viet nam
nhatthai1969
Â
Canh buom do tham
Canh buom do tham
hikaru_1015
Â
Recommended
Cau truyen hoa hoc
Cau truyen hoa hoc
vjt_chjen
Â
Ke chuyen ve kim loai 1
Ke chuyen ve kim loai 1
Tiáșżn Äá»ng Sá»č
Â
Nhung kham pha khoa hoc
Nhung kham pha khoa hoc
manhdat270192
Â
Thien than nho cua toi 626
Thien than nho cua toi 626
Quoc Nguyen
Â
Napoleon 1
Napoleon 1
buiduongduong
Â
Ke Chuyen Ve Kim Loai(Q1) 783
Ke Chuyen Ve Kim Loai(Q1) 783
bstuananh
Â
Truyen co cac dan toc it nguoi viet nam
Truyen co cac dan toc it nguoi viet nam
nhatthai1969
Â
Canh buom do tham
Canh buom do tham
hikaru_1015
Â
Nhat ky vu tru cua ion lang le 932
Nhat ky vu tru cua ion lang le 932
Quoc Nguyen
Â
Cac con vat
Cac con vat
Tiáșżn Äá»ng Sá»č
Â
Thuyet tuong doi_cho_moi_nguoi
Thuyet tuong doi_cho_moi_nguoi
Phuong Tran
Â
Nhung buyoc duong tu tuong cua toi 961
Nhung buyoc duong tu tuong cua toi 961
Nguyá» n Thá» Chi
Â
Ke chuyen ve kim loai 2
Ke chuyen ve kim loai 2
Tiáșżn Äá»ng Sá»č
Â
Ke Chuyen Ve Kim Loai(Q2) 784
Ke Chuyen Ve Kim Loai(Q2) 784
bstuananh
Â
Tuyen tap tac pham bang son 690
Tuyen tap tac pham bang son 690
Quoc Nguyen
Â
Tuyen tap truyen ngan thai ba tan(q2) 816
Tuyen tap truyen ngan thai ba tan(q2) 816
Quoc Nguyen
Â
kimcang
kimcang
VĆ© NguyĂȘn
Â
Tuyen tap truyen ngan thai ba tan 812
Tuyen tap truyen ngan thai ba tan 812
Quoc Nguyen
Â
Dam chap-nhan
Dam chap-nhan
tan_td
Â
Thuong de thi cuoi 661
Thuong de thi cuoi 661
Quoc Nguyen
Â
Tam hon cao thuong
Tam hon cao thuong
Nguyá» n Thá» Chi
Â
Ke chuyen ve kim loai(q1) 783
Ke chuyen ve kim loai(q1) 783
ntquangbs
Â
[Hoa hocthpt]kechuyenvekimloai quyen1
[Hoa hocthpt]kechuyenvekimloai quyen1
tomoya12
Â
Thuyet tuong doi cho moi nguoi 810
Thuyet tuong doi cho moi nguoi 810
Quoc Nguyen
Â
Nhung kham pha khoa hoc
Nhung kham pha khoa hoc
Quoc Nguyen
Â
Tay trang lam_nen
Tay trang lam_nen
Xuan Le
Â
Tay trang lam nen( 3 chia khoa de tc) 900
Tay trang lam nen( 3 chia khoa de tc) 900
tan_td
Â
Hoi dap ve_van_hoa_phong_tuc_nguoi_viet_1_
Hoi dap ve_van_hoa_phong_tuc_nguoi_viet_1_
Viá»t Long Plaza
Â
Kham pha nhung bi an khoa hoc
Kham pha nhung bi an khoa hoc
anhkuchuoi
Â
Kham Pha Nhung Bi An Khoa Hoc
Kham Pha Nhung Bi An Khoa Hoc
kimlien1608
Â
More Related Content
What's hot
Nhat ky vu tru cua ion lang le 932
Nhat ky vu tru cua ion lang le 932
Quoc Nguyen
Â
Cac con vat
Cac con vat
Tiáșżn Äá»ng Sá»č
Â
Thuyet tuong doi_cho_moi_nguoi
Thuyet tuong doi_cho_moi_nguoi
Phuong Tran
Â
Nhung buyoc duong tu tuong cua toi 961
Nhung buyoc duong tu tuong cua toi 961
Nguyá» n Thá» Chi
Â
Ke chuyen ve kim loai 2
Ke chuyen ve kim loai 2
Tiáșżn Äá»ng Sá»č
Â
Ke Chuyen Ve Kim Loai(Q2) 784
Ke Chuyen Ve Kim Loai(Q2) 784
bstuananh
Â
Tuyen tap tac pham bang son 690
Tuyen tap tac pham bang son 690
Quoc Nguyen
Â
Tuyen tap truyen ngan thai ba tan(q2) 816
Tuyen tap truyen ngan thai ba tan(q2) 816
Quoc Nguyen
Â
kimcang
kimcang
VĆ© NguyĂȘn
Â
Tuyen tap truyen ngan thai ba tan 812
Tuyen tap truyen ngan thai ba tan 812
Quoc Nguyen
Â
Dam chap-nhan
Dam chap-nhan
tan_td
Â
Thuong de thi cuoi 661
Thuong de thi cuoi 661
Quoc Nguyen
Â
Tam hon cao thuong
Tam hon cao thuong
Nguyá» n Thá» Chi
Â
What's hot
(13)
Nhat ky vu tru cua ion lang le 932
Nhat ky vu tru cua ion lang le 932
Â
Cac con vat
Cac con vat
Â
Thuyet tuong doi_cho_moi_nguoi
Thuyet tuong doi_cho_moi_nguoi
Â
Nhung buyoc duong tu tuong cua toi 961
Nhung buyoc duong tu tuong cua toi 961
Â
Ke chuyen ve kim loai 2
Ke chuyen ve kim loai 2
Â
Ke Chuyen Ve Kim Loai(Q2) 784
Ke Chuyen Ve Kim Loai(Q2) 784
Â
Tuyen tap tac pham bang son 690
Tuyen tap tac pham bang son 690
Â
Tuyen tap truyen ngan thai ba tan(q2) 816
Tuyen tap truyen ngan thai ba tan(q2) 816
Â
kimcang
kimcang
Â
Tuyen tap truyen ngan thai ba tan 812
Tuyen tap truyen ngan thai ba tan 812
Â
Dam chap-nhan
Dam chap-nhan
Â
Thuong de thi cuoi 661
Thuong de thi cuoi 661
Â
Tam hon cao thuong
Tam hon cao thuong
Â
Similar to Tac gia nhung phat minh 458
Ke chuyen ve kim loai(q1) 783
Ke chuyen ve kim loai(q1) 783
ntquangbs
Â
[Hoa hocthpt]kechuyenvekimloai quyen1
[Hoa hocthpt]kechuyenvekimloai quyen1
tomoya12
Â
Thuyet tuong doi cho moi nguoi 810
Thuyet tuong doi cho moi nguoi 810
Quoc Nguyen
Â
Nhung kham pha khoa hoc
Nhung kham pha khoa hoc
Quoc Nguyen
Â
Tay trang lam_nen
Tay trang lam_nen
Xuan Le
Â
Tay trang lam nen( 3 chia khoa de tc) 900
Tay trang lam nen( 3 chia khoa de tc) 900
tan_td
Â
Hoi dap ve_van_hoa_phong_tuc_nguoi_viet_1_
Hoi dap ve_van_hoa_phong_tuc_nguoi_viet_1_
Viá»t Long Plaza
Â
Kham pha nhung bi an khoa hoc
Kham pha nhung bi an khoa hoc
anhkuchuoi
Â
Kham Pha Nhung Bi An Khoa Hoc
Kham Pha Nhung Bi An Khoa Hoc
kimlien1608
Â
SĂĄch khĂŽng nao sá»n pdf
SĂĄch khĂŽng nao sá»n pdf
luuqui_moscow
Â
Dinhduong
Dinhduong
huynhquoccuong
Â
Ke chuyen ve kim loai(q2) 784
Ke chuyen ve kim loai(q2) 784
Quoc Nguyen
Â
Ke chuyen ve kim loai 2
Ke chuyen ve kim loai 2
Tiáșżn Äá»ng Sá»č
Â
Truyen co cac dan toc it nguoi vn
Truyen co cac dan toc it nguoi vn
Quoc Nguyen
Â
Truyá»n cá» cĂĄc dĂąn tá»c Ăt ngÆ°á»i VN
Truyá»n cá» cĂĄc dĂąn tá»c Ăt ngÆ°á»i VN
Long Nguyen
Â
Äá»i giĂł hĂș
Äá»i giĂł hĂș
Alolove Nguyá» n
Â
Tay tráșŻng lĂ m nĂȘn
Tay tráșŻng lĂ m nĂȘn
HáșŁi Finiks Huỳnh
Â
Tay trang lam_nen
Tay trang lam_nen
khosachdientu2015
Â
Tuyen tap truyen ngan lang man(q2) 688
Tuyen tap truyen ngan lang man(q2) 688
Quoc Nguyen
Â
Nguoi thuong gap 740
Nguoi thuong gap 740
Quoc Nguyen
Â
Similar to Tac gia nhung phat minh 458
(20)
Ke chuyen ve kim loai(q1) 783
Ke chuyen ve kim loai(q1) 783
Â
[Hoa hocthpt]kechuyenvekimloai quyen1
[Hoa hocthpt]kechuyenvekimloai quyen1
Â
Thuyet tuong doi cho moi nguoi 810
Thuyet tuong doi cho moi nguoi 810
Â
Nhung kham pha khoa hoc
Nhung kham pha khoa hoc
Â
Tay trang lam_nen
Tay trang lam_nen
Â
Tay trang lam nen( 3 chia khoa de tc) 900
Tay trang lam nen( 3 chia khoa de tc) 900
Â
Hoi dap ve_van_hoa_phong_tuc_nguoi_viet_1_
Hoi dap ve_van_hoa_phong_tuc_nguoi_viet_1_
Â
Kham pha nhung bi an khoa hoc
Kham pha nhung bi an khoa hoc
Â
Kham Pha Nhung Bi An Khoa Hoc
Kham Pha Nhung Bi An Khoa Hoc
Â
SĂĄch khĂŽng nao sá»n pdf
SĂĄch khĂŽng nao sá»n pdf
Â
Dinhduong
Dinhduong
Â
Ke chuyen ve kim loai(q2) 784
Ke chuyen ve kim loai(q2) 784
Â
Ke chuyen ve kim loai 2
Ke chuyen ve kim loai 2
Â
Truyen co cac dan toc it nguoi vn
Truyen co cac dan toc it nguoi vn
Â
Truyá»n cá» cĂĄc dĂąn tá»c Ăt ngÆ°á»i VN
Truyá»n cá» cĂĄc dĂąn tá»c Ăt ngÆ°á»i VN
Â
Äá»i giĂł hĂș
Äá»i giĂł hĂș
Â
Tay tráșŻng lĂ m nĂȘn
Tay tráșŻng lĂ m nĂȘn
Â
Tay trang lam_nen
Tay trang lam_nen
Â
Tuyen tap truyen ngan lang man(q2) 688
Tuyen tap truyen ngan lang man(q2) 688
Â
Nguoi thuong gap 740
Nguoi thuong gap 740
Â
Tac gia nhung phat minh 458
1.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 1 http://www.ebooks.vdcmedia.com MUĂ C LUĂ C Ai laĂą ngĂ»ĂșĂąi Ă aĂ€ phaĂĄt minh ra doĂąng Ă iĂŻĂ„n? ....................................... 3 Ai laĂą ngĂ»ĂșĂąi Ă aĂ€ saĂĄng chĂŻĂ« ra que diĂŻm? ........................................... 4 Ai laĂą taĂĄc giaĂŁ cuĂŁa chiĂŻĂ«c maĂĄy chûÀ Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn?..................................... 5 Ai Ă aĂ€ laĂąm ra bĂș Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn? ............................................................... 6 Ai Ă aĂ€ laĂąm ra giĂȘĂ«y? ........................................................................... 7 Ai Ă aĂ€ laĂąm ra haĂąn thûã biĂŻĂu? ............................................................ 8 Ai Ă aĂ€ laĂąm ra nhûÀng chiĂŻĂ«c kñnh Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn? ..................................... 8 Ai Ă aĂ€ laĂąm ra nĂ»ĂșĂĄc hoa?................................................................... 9 Ai Ă aĂ€ laĂąm ra quyĂŻĂn tûù Ă iĂŻĂn tiĂŻĂ«ng anh Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn?....................... 11 Ai Ă aĂ€ laĂąm ra à öi giaĂąy Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn?.................................................... 12 Ai Ă aĂ€ nghĂŽ ra baĂŁng chûÀ caĂĄi Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn? .......................................... 13 Ai Ă aĂ€ nghĂŽ ra buĂĄt viĂŻĂ«t?.................................................................. 14 Ai Ă aĂ€ nghĂŽ ra chiĂŻĂ«c buĂĄt chĂČ Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn? .......................................... 15 Ai Ă aĂ€ nghĂŽ ra kñnh hiĂŻĂn vi?........................................................... 16 Ai Ă aĂ€ nghĂŽ ra la baĂąn?..................................................................... 17 Ai Ă aĂ€ nghĂŽ ra mön nhĂȘĂy duĂą ?........................................................ 18 Ai Ă aĂ€ nghĂŽ ra maĂĄy aĂŁnh ?............................................................... 19 Ai Ă aĂ€ nghĂŽ ra nhûÀng con tem?...................................................... 20 Ai Ă aĂ€ nghĂŽ ra troĂą Ă aĂĄnh baĂąi? .......................................................... 21 Ai Ă aĂ€ nghĂŽ ra tĂȘĂ«m baĂŁn à öÏ Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn?............................................. 22 Ai Ă aĂ€ phaĂĄt hiĂŻĂ„n ra caĂą phĂŻ? ........................................................... 23
2.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 2 http://www.ebooks.vdcmedia.com Ai Ă aĂ€ phaĂĄt minh ra nguyĂŻn tûã?.................................................... 24 Ai Ă aĂ€ saĂĄng taĂ„o ra maĂĄy bay?.......................................................... 26 Ai Ă aĂ€ saĂĄng taĂ„o ra tĂȘĂŹu ngĂȘĂŹm?........................................................ 27 Ai Ă aĂ€ saĂĄng taĂ„o ra ötö? ................................................................... 28 Ai Ă aĂ€ saĂĄng taĂ„o ra Ă aĂąn dĂ»Ășng cĂȘĂŹm? .............................................. 29 Ai Ă aĂ€ tĂČm ra chĂȘĂ«t dinamit( thuöëc nöĂ)?......................................... 30 Ai Ă aĂ€ viĂŻĂ«t baĂĄch khoa toaĂąn thĂ» Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn?..................................... 31 Ai Ă aĂ€ xĂȘy dûÄng chiĂŻĂ«c cĂȘĂŹu Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn?............................................. 32 Ai Ă aĂ€ xĂȘy ngoĂ„n haĂŁi Ă Ăčng Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn?.............................................. 33
3.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 3 http://www.ebooks.vdcmedia.com AI LAĂ NGĂĂĂI ĂAĂ PHAĂT MINH RA DOĂNG ĂIĂĂ N? Con ngĂ»ĂșĂąi Ă aĂ€ nghiĂŻn cûåu vĂŻĂŹ Ă iĂŻĂ„n tûù haĂąng ngaĂąn nĂčm nay, nhĂ»ng cho Ă ĂŻĂ«n bĂȘy giĂșĂą chuĂĄng ta vĂȘĂźn chĂ»a biĂŻĂ«t chñnh xaĂĄc thĂŻĂ« naĂąo laĂą Ă iĂŻĂ„n. NgĂ»ĂșĂąi ta cho rĂčçng Ă iĂŻĂ„n Ă Ă»ĂșĂ„c cĂȘĂ«u taĂ„o tûù nhûÀng phĂȘĂŹn nhoĂŁ tñch Ă iĂŻĂ„n. Theo lyĂĄ thuyĂŻĂ«t naĂąy thĂČ Ă iĂŻĂ„n laĂą doĂąng chuyĂŻĂn à öÄng cuĂŁa caĂĄc electron hay caĂĄc phĂȘn tñch Ă iĂŻĂ„n khaĂĄc. Tûù Ă iĂŻĂ„n trong tiĂŻĂ«ng Anh (electricity) bĂčĂŠt nguöÏn tûù tiĂŻĂ«ng Hy LaĂ„p "electron". BaĂ„n coĂĄ biĂŻĂ«t tûù naĂąy coĂĄ nghĂŽa laĂą gĂČ khöng? NoĂĄ coĂĄ nghĂŽa laĂą höà phaĂĄch. Tûù nĂčm 600 trĂ»ĂșĂĄc cöng nguyĂŻn nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi Hy LaĂ„p cöà à aĂ€ biĂŻĂ«t rĂčçng nĂŻĂ«u coĂ„ xaĂĄt höà phaĂĄch thĂČ noĂĄ coĂĄ thĂŻĂ huĂĄt Ă Ă»ĂșĂ„c nhûÀng mĂȘĂu giĂȘĂ«y. Cho Ă ĂŻĂ«n trĂ»ĂșĂĄc nĂčm 1672 cuĂ€ng chĂ»a coĂĄ möÄt tiĂŻĂ«n böÄ naĂąo trong viĂŻĂ„c nghiĂŻn cûåu vĂŻĂŹ Ă iĂŻĂ„n. VaĂąo nĂčm 1672 öng Otto Fon Gerryk khi Ă ĂŻĂ tay bĂŻn caĂ„nh quaĂŁ cĂȘĂŹu bĂčçng lĂ»u huyĂąnh Ă ang quay Ă aĂ€ nhĂȘĂ„n Ă Ă»ĂșĂ„c sûÄ tñch Ă iĂŻĂ„n lĂșĂĄn hĂșn. VaĂąo nĂčm 1729 öng Stefan Grey Ă aĂ€ tĂČm ra rĂčçng coĂĄ 1 söë chĂȘĂ«t, trong Ă oĂĄ coĂĄ kim loaĂ„i, coĂĄ thĂŻĂ dĂȘĂźn Ă iĂŻĂ„n. NhĂ»ng chĂȘĂ«t nhĂ» vĂȘĂ„y goĂ„i laĂą nhûÀng chĂȘĂ«t dĂȘĂźn Ă iĂŻĂ„n. Ăng ta cuĂ€ng phaĂĄt hiĂŻĂ„n ra rĂčçng nhûÀng chĂȘĂ«t khaĂĄc nhĂ» thuyĂŁ tinh, lĂ»u huyĂąnh, höà phaĂĄch vaĂą saĂĄp khöng dĂȘĂźn Ă iĂŻĂ„n. NhûÀng chĂȘĂ«t Ă oĂĄ Ă Ă»ĂșĂ„c goĂ„i laĂą nhûÀng chĂȘĂ«t caĂĄch Ă iĂŻĂ„n. BĂ»ĂșĂĄc tiĂŻĂ«n tiĂŻĂ«p theo trong viĂŻĂ„c nghiĂŻn cûåu vĂŻĂŹ doĂąng Ă iĂŻĂ„n laĂą vaĂąo nĂčm 1733 khi möÄt ngĂ»ĂșĂąi PhaĂĄp coĂĄ tĂŻn laĂą Duy Phey tĂČm ra vĂȘĂ„t tñch Ă iĂŻĂ„n dĂ»Ășng vaĂą vĂȘĂ„t tñch Ă iĂŻĂ„n ĂȘm, mĂčĂ„c duĂą öng cho rĂčçng Ă oĂĄ laĂą 2 loaĂ„i Ă iĂŻĂ„n khaĂĄc nhau. Bedzamin Franklin laĂą ngĂ»ĂșĂąi Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn thûã giaĂŁi thñch thĂŻĂ« naĂąo laĂą doĂąng Ă iĂŻĂ„n. Theo öng tĂȘĂ«t caĂŁ caĂĄc chĂȘĂ«t trong tûÄ nhiĂŻn Ă ĂŻĂŹu coĂĄ chûåa "chĂȘĂ«t loĂŁng Ă iĂŻĂ„n". Khi 2 chĂȘĂ«t va chaĂ„m vaĂąo nhau thĂČ möÄt söë "chĂȘĂ«t loĂŁng" cuĂŁa chĂȘĂ«t naĂąy seĂ€ bĂ” lĂȘĂ«y sang chĂȘĂ«t khaĂĄc. NgaĂąy nay chuĂĄng ta noĂĄi "chĂȘĂ«t loĂŁng" Ă Ă»ĂșĂ„c cĂȘĂ«u taĂ„o tûù nhûÀng Ă iĂŻĂ„n tûã mang Ă iĂŻĂ„n tñch ĂȘm. BöÄ mön khoa hoĂ„c nghiĂŻn cûåu vĂŻĂŹ Ă iĂŻĂ„n phaĂĄt triĂŻĂn rĂȘĂŹm röÄ tûù nĂčm 1880 khi maĂą Alexandro Volta Ă aĂ€ saĂĄng chĂŻĂ« ra pin. PhaĂĄt minh naĂąy Ă aĂ€ mang Ă ĂŻĂ«n cho
4.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 4 http://www.ebooks.vdcmedia.com loaĂąi ngĂ»ĂșĂąi nguöÏn nĂčng lĂ»ĂșĂ„ng thĂ»ĂșĂąng xuyĂŻn vaĂą keĂĄo theo noĂĄ tĂȘĂ«t caĂŁ nhûÀng phaĂĄt minh quan troĂ„ng nhĂȘĂ«t trong lĂŽnh vûÄc naĂąy. AI LAĂ NGĂĂĂI ĂAĂ SAĂNG CHĂĂ RA QUE DIĂM? ĂĂșĂĄc mĂș hoĂ„c caĂĄch taĂ„o ra lûãa Ă ĂŻĂ sĂ»ĂșĂŁi ĂȘĂ«m vaĂą nĂȘĂ«u chñn thûåc Ăčn Ă aĂ€ dĂȘĂźn Ă ĂŻĂ«n viĂŻĂ„c con ngĂ»ĂșĂąi laĂąm ra nhiĂŻĂŹu loaĂ„i "diĂŻm" khaĂĄc nhau. NgĂ»ĂșĂąi nguyĂŻn thuyĂŁ Ă aĂĄnh ra lûãa tûù chĂȘĂ«t Silic vaĂą hy voĂ„ng rĂčçng noĂĄ coĂĄ thïà à öët chaĂĄy dĂ»ĂșĂ„c laĂĄ khö. HaĂąng nghĂČn nĂčm sau nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi La MaĂ€ cöà cuĂ€ng chĂčĂšng tiĂŻĂ«n thĂŻm dĂ»ĂșĂ„c mĂȘĂ«y trong viĂŻĂ„c taĂ„o ra lûãa. HoĂ„ Ă aĂĄnh hai hoĂąn Ă aĂĄ vaĂąo nhau vaĂą nhûÀng tia lûãa thu Ă Ă»ĂșĂ„c thĂČ cöë gĂčĂŠng à öët chaĂĄy nhûÀng que Ă oĂĄm tĂȘĂm lĂ»u huyĂąnh. VaĂąo thĂșĂąi trung cöà ngĂ»ĂșĂąi ta cöë gĂčĂŠng à öët chaĂĄy nhûÀng miĂŻĂ«ng gieĂŁ khö bĂčçng nhûÀng tia lûãa thu Ă Ă»ĂșĂ„c bĂčçng caĂĄch Ă aĂĄnh Silic vaĂą sĂčĂŠt. NhûÀng chĂȘĂ«t liĂŻĂ„u dĂŻĂź chaĂĄy naĂąy Ă Ă»ĂșĂ„c goĂ„i laĂą caĂĄc "dĂȘy chaĂĄy". NhûÀng que diĂŻm hiĂŻĂ„n Ă aĂ„i Ă Ă»ĂșĂ„c laĂąm tûù nhûÀng que göß nhoĂŁ boĂ„c phötxpho ĂșĂŁ Ă ĂȘĂŹu. Phötxpho laĂą chĂȘĂ«t rĂȘĂ«t dĂŻĂź chaĂĄy ngay caĂŁ ĂșĂŁ nhiĂŻĂ„t à öÄ rĂȘĂ«t thĂȘĂ«p. VaĂąo nĂčm 1681 möÄt ngĂ»ĂșĂąi Anh tĂŻn laĂą Robert Boie Ă aĂ€ nhuĂĄng que Ă oĂĄm tĂȘĂm lĂ»u huyĂąnh vaĂąo dung dĂ”ch lĂ»u huyĂąnh vaĂą phöëtxpho vaĂą thĂŻĂ« laĂą nhûÀng que diĂŻm Ă aĂ€ ra Ă ĂșĂąi. Tuy nhiĂŻn nhûÀng que diĂŻm naĂąy chaĂĄy quaĂĄ nhanh nĂŻn hiĂŻĂ„u quaĂŁ sûã duĂ„ng khöng cao. NhûÀng que diĂŻm thûÄc sûÄ Ă Ă»ĂșĂ„c laĂąm ĂșĂŁ Anh do baĂąn tay cuĂŁa ngĂ»ĂșĂąi dĂ»ĂșĂ„c sĂŽ coĂĄ tĂŻn laĂą John Walker. Ăïà à öët nhûÀng que diĂŻm naĂąy cĂȘĂŹn phaĂŁi queĂ„t chuĂĄng vaĂąo giûÀa nĂŻĂ«p gĂȘĂ«p cuĂŁa tĂșĂą giĂȘĂ«y maĂą trĂŻn Ă oĂĄ Ă aĂ€ Ă Ă»ĂșĂ„c rĂčĂŠc möÄt lĂșĂĄp böÄt thuyĂŁ tinh . NĂčm 1833 nhûÀng que diĂŻm boĂ„c phötxpho Ă aĂ€ ra Ă ĂșĂąi ĂșĂŁ AoĂĄ vaĂą Ăûåc nhĂ»ng coĂĄ möÄt vĂȘĂ«n Ă ĂŻĂŹ Ă aĂ€ naĂŁy sinh vĂČ phötxpho trĂčĂŠng vaĂą vaĂąng rĂȘĂ«t à öÄc haĂ„i à öëi vĂșĂĄi nhûÀng cöng nhĂȘn saĂŁn xuĂȘĂ«t diĂŻm cho nĂŻn nĂčm 1906 Ă aĂ€ bĂ” cĂȘĂ«m saĂŁn xuĂȘĂ«t trĂŻn toaĂąn thĂŻĂ« giĂșĂĄi. Cuöëi cuĂąng ngĂ»ĂșĂąi ta Ă aĂ€ tĂČm ra möÄt loaĂ„i phötxpho Ă oĂŁ khöng à öÄc Ă ĂŻĂ saĂŁn xuĂȘĂ«t ra nhûÀng que diĂŻm an toaĂąn hĂșn. NhûÀng que diĂŻm an
5.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 5 http://www.ebooks.vdcmedia.com toaĂąn Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn Ă aĂ€ Ă Ă»ĂșĂ„c saĂŁn xuĂȘĂ«t ĂșĂŁ ThuyĂ„ SyĂ€ vaĂąo nĂčm 1844. GiĂșĂą Ă ĂȘy thay vĂČ boĂ„c lĂŻn Ă ĂȘĂŹu que diĂŻm tĂȘĂ«t caĂŁ nhûÀng chĂȘĂ«t hoaĂĄ hoĂ„c cĂȘĂŹn thiĂŻĂ«t thĂČ ngaĂąy nay ngĂ»ĂșĂąi ta böi phöëtxpho Ă oĂŁ lĂŻn bĂŻĂŹ mĂčĂ„t cuĂŁa höÄp vaĂą ta chĂł cĂȘĂŹn queĂ„t que diĂŻm vaĂąo Ă oĂĄ. VaĂąo thĂșĂąi kĂČ thĂŻĂ« chiĂŻĂ«n lĂȘĂŹn thûå hai coĂĄ rĂȘĂ«t nhiĂŻĂŹu Ă oaĂąn quĂȘn chinh chiĂŻĂ«n ĂșĂŁ vuĂąng ThaĂĄi BĂČnh DĂ»Ășng nĂși rĂȘĂ«t hay coĂĄ mĂ»a nĂŻn nhûÀng que diĂŻm bĂČnh thĂ»ĂșĂąng toĂŁ ra keĂĄm hiĂŻĂ„u quaĂŁ. LuĂĄc bĂȘĂ«y giĂșĂą öng Raimön KaĂ i Ă aĂ€ laĂąm ra möÄt chĂȘĂ«t boĂ„c lĂŻn nhûÀng que diĂŻm Ă ĂŻĂ coĂĄ thïà à öët Ă Ă»ĂșĂ„c ngay caĂŁ trong trĂșĂąi mĂ»a. AI LAĂ TAĂC GIAĂ CUĂA CHIĂĂC MAĂY CHĂĂ ĂĂĂU TIĂN? MaĂĄy chûÀ laĂą möÄt phaĂĄt kiĂŻĂ«n rĂȘĂ«t mĂșĂĄi vaĂą cho Ă ĂŻĂ«n bĂȘy giĂșĂą ngĂ»ĂșĂąi ta vĂȘĂźn khöng ngûùng hoaĂąn thiĂŻĂ„n noĂĄ. Tuy nhiĂŻn bĂčçng phaĂĄt minh saĂĄng chĂŻĂ« ra maĂĄy chûÀ laĂ„i thuöÄc vĂŻĂŹ ngĂ»ĂșĂąi Anh coĂĄ tĂŻn laĂą Henri Mill tûù nĂčm 1714 mĂčĂ„c duĂą chiĂŻĂ«c maĂĄy chûÀ Ă oĂĄ chĂ»a Ă Ă»ĂșĂ„c laĂąm möÄt caĂĄch hoaĂąn thiĂŻĂ„n. NhûÀng chiĂŻĂ«c maĂĄy chûÀ Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn Ă Ă»ĂșĂ„c saĂŁn xuĂȘĂ«t cho nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi muĂą ĂșĂŁ MyĂ€, öng William Bert vaĂąo nĂčm 1829 Ă aĂ€ Ă Ă»ĂșĂ„c cĂȘĂ«p bĂčçng phaĂĄt minh saĂĄng chĂŻĂ« cho chiĂŻĂ«c maĂĄy chûÀ Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn, chiĂŻĂ«c maĂĄy coĂĄ tĂŻn laĂą "MaĂĄy chûÀ cho ngĂ»ĂșĂąi muĂą". NgaĂąy nay, nhûÀng chiĂŻĂ«c maĂĄy nhĂ» vĂȘĂ„y khöng coĂąn töÏn taĂ„i nûÀa. BaĂ„n coĂĄ thĂŻĂ tin chĂčĂŠc rĂčçng Ă aĂ€ coĂĄ rĂȘĂ«t nhiĂŻĂŹu nhaĂą phaĂĄt minh saĂĄng chĂŻĂ« Ă oĂĄng goĂĄp sûåc cuĂŁa mĂČnh vaĂąo sûÄ phaĂĄt triĂŻĂn cuĂŁa chiĂŻĂ«c maĂĄy chûÀ. VaĂąo nĂčm 1833, möÄt ngĂ»ĂșĂąi PhaĂĄp coĂĄ tĂŻn laĂą Cksave Progen Ă aĂ€ laĂąm ra möÄt chiĂŻĂ«c maĂĄy chûÀ vĂșĂĄi baĂąn phñm vaĂą caĂĄc Ă oĂąn bĂȘĂy cho tûùng kyĂĄ hiĂŻĂ„u. VaĂąo nĂčm 1843 öng Tracterobe, ngĂ»ĂșĂąi MyĂ€ Ă aĂ€ laĂąm ra möÄt chiĂŻĂ«c maĂĄy chûÀ vĂșĂĄi caĂĄc phñm kyĂĄ hiĂŻĂ„u Ă Ă»ĂșĂ„c sĂčĂŠp xĂŻĂ«p xung quanh möÄt chiĂŻĂ«c voĂąng bĂčçng à öÏng coĂĄ truĂ„c ĂșĂŁ giûÀa. Ăng ta duĂąng tay quay Ă ĂŻĂ«n chûÀ cĂȘĂŹn thiĂŻĂ«t vaĂą phuĂŁ mûÄc lĂŻn kyĂĄ hiĂŻĂ„u Ă ĂŻĂ Ă aĂĄnh ra giĂȘĂ«y, tuy nhiĂŻn nĂŻĂ«u sûã duĂ„ng chiĂŻĂ«c maĂĄy chûÀ kiĂŻĂu naĂąy thĂČ rĂȘĂ«t chĂȘĂ„m. NĂčm 1856 möÄt chiĂŻĂ«c maĂĄy chûÀ kiĂŻĂu mĂșĂĄi Ă aĂ€ ra Ă ĂșĂąi vĂșĂĄi caĂĄc phñm Ă Ă»ĂșĂ„c böë trñ theo hĂČnh troĂąn vaĂą mößi möÄt lĂȘĂŹn goĂ€ möÄt kyĂĄ hiĂŻĂ„u thĂČ chûÀ seĂ€ Ă Ă»ĂșĂ„c Ă aĂĄnh vaĂąo möÄt Ă iĂŻĂm ĂșĂŁ giûÀa. NguyĂŻn tĂčĂŠc hoaĂ„t à öÄng naĂąy Ă aĂ€ Ă Ă»ĂșĂ„c sûã duĂ„ng trong caĂĄc maĂĄy chûÀ hiĂŻĂ„n Ă aĂ„i. ChiĂŻĂ«c maĂĄy chûÀ Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn Ă Ă»ĂșĂ„c
6.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 6 http://www.ebooks.vdcmedia.com Ă Ă»a vaĂąo saĂŁn xuĂȘĂ«t haĂąng loaĂ„t. ĂĂ»ĂșĂ„c saĂĄng taĂ„o bĂșĂŁi ba ngĂ»ĂșĂąi MyĂ€ öng Criptophe Shoilz, Semuen Soil, Carlot Glidden vaĂąo nĂčm 1873 ĂșĂŁ chiĂŻĂ«c maĂĄy chûÀ naĂąy coĂĄ rĂȘĂ«t nhiĂŻĂŹu Ă ĂčĂ„c Ă iĂŻĂm Ă ĂčĂ„c biĂŻĂ„t, giĂȘĂ«y Ă Ă»ĂșĂ„c Ă ĂčĂ„t vaĂąo möÄt truĂ„c troĂąn bĂčçng cao su coĂĄ dĂȘy mûÄc, coĂĄ loĂ€i quĂȘĂ«n dĂȘy Ă aĂŁo chiĂŻĂŹu duĂąng cho bĂčng mûÄc vaĂą tay keĂĄo coĂĄ thĂŻĂ chuyĂŻĂn à öÄng Ă Ă»ĂșĂ„c. NgaĂąy höm nay chuĂĄng ta Ă aĂ€ coĂĄ caĂŁ nhûÀng chiĂŻĂ«c maĂĄy chûÀ saĂĄch tay, nhûÀng chiĂŻĂ«c maĂĄy chûÀ chaĂ„y bĂčçng Ă iĂŻĂ„n, tuy nhiĂŻn vaĂąo nhûÀng nĂčm gĂȘĂŹn Ă ĂȘy maĂĄy chûÀ Ă aĂ€ phaĂŁi nhĂ»ĂșĂąng chöß cho maĂĄy tñnh. AI ĂAĂ LAĂM RA BĂ ĂĂĂU TIĂN? BĂș laĂą möÄt trong nhûÀng loaĂ„i thûÄc phĂȘĂm lĂȘu Ă ĂșĂąi nhĂȘĂ«t maĂą con ngĂ»ĂșĂąi biĂŻĂ«t Ă ĂŻĂ«n vaĂą sûã duĂ„ng röÄng raĂ€i. CoĂĄ möÄt Ă iĂŻĂŹu khaĂĄ ngaĂ„c nhiĂŻn laĂą thĂșĂąi xa xĂ»a ĂșĂŁ möÄt söë nĂși trĂŻn traĂĄi Ă ĂȘĂ«t ngĂ»ĂșĂąi ta khöng duĂąng bĂș laĂąm thûåc Ăčn! NhûÀng ngĂ»ĂșĂąi Do thaĂĄi duĂąng bĂș Ă ĂŻĂ laĂąm vĂȘĂ„t tĂŻĂ« thĂȘĂŹn trong nhûÀng thuĂŁ tuĂ„c tön giaĂĄo. NhûÀng ngĂ»ĂșĂąi Hy laĂ„p vaĂą La maĂ€ cöà à aĂ„i duĂąng bĂș Ă ĂŻĂ chûÀa caĂĄc bĂŻĂ„nh vĂŻĂŹ da. HoĂ„ coĂąn tin rĂčçng böÏ hoĂĄng cuĂŁa bĂș Ă un chaĂĄy rĂȘĂ«t coĂĄ lĂșĂ„i cho mĂčĂŠt. NgoaĂąi ra ngĂ»ĂșĂąi La maĂ€ coĂąn duĂąng bĂș Ă ĂŻĂ böi trĂșn toĂĄc vaĂą da. TaĂ„i TĂȘy Ban Nha hĂșn 300 nĂčm trĂ»ĂșĂĄc Ă ĂȘy bĂș chĂł Ă Ă»ĂșĂ„c baĂĄn trong caĂĄc hiĂŻĂ„u thuöëc. ThĂșĂąi bĂȘĂ«y giĂșĂą cuĂ€ng coĂĄ möÄt söë ngĂ»ĂșĂąi duĂąng bĂș Ă ĂŻĂ nĂȘĂ«u Ăčn nhĂ»ng tuyĂŻĂ„t nhiĂŻn khöng coĂĄ ai Ăčn bĂș söëng. BĂș Ă Ă»ĂșĂ„c baĂŁo quaĂŁn ĂșĂŁ daĂ„ng nhuyĂŻĂźn vaĂą coĂĄ caĂŁ loaĂ„i bĂș trĂčm tuöĂi. CoĂĄ ngĂ»ĂșĂąi cho rĂčçng cöng nghĂŻĂ„ saĂŁn xuĂȘĂ«t bĂș Ăčn Ă Ă»ĂșĂ„c chuyĂŻĂn tûù caĂĄc nĂ»ĂșĂĄc XcĂčn Ă i navĂș sang ChĂȘu Ău. NgaĂąy nay bĂș laĂą möÄt thûÄc phĂȘĂm vö cuĂąng quan troĂ„ng. BĂș laĂą thûÄc phĂȘĂm coĂĄ chûåa haĂąm lĂ»ĂșĂ„ng Ă aĂ„m cao vaĂą cĂș thĂŻĂ dĂŻĂź hĂȘĂ«p thuĂ„. Trong thaĂąnh phĂȘĂŹn cuĂŁa bĂș coĂĄ nhiĂŻĂŹu chĂȘĂ«t cĂȘĂŹn thiĂŻĂ«t giuĂĄp noĂĄ ĂșĂŁ laĂ„i lĂȘu trong daĂ„ daĂąy vaĂą tûù tûù cung cĂȘĂ«p nĂčng lĂ»ĂșĂ„ng cho cĂș thĂŻĂ. Cöng nghiĂŻĂ„p saĂŁn xuĂȘĂ«t bĂș coĂĄ tûù khi ngĂ»ĂșĂąi ta bĂčĂŠt Ă ĂȘĂŹu vĂčĂŠt sûÀa boĂą. ĂĂȘĂŹu tiĂŻn ngĂ»ĂșĂąi ta hĂșĂĄt lĂȘĂ«y lĂșĂĄp vaĂĄng sûÀa röÏi Ă ĂŻĂ ĂșĂŁ nhiĂŻĂ„t à öÄ phoĂąng cho lĂŻn men. ĂiĂŻĂŹu naĂąy giuĂĄp cho bĂș giûÀ Ă Ă»ĂșĂ„c hĂ»Ășng vĂ” vaĂą Ă Ășn giaĂŁn hoaĂĄ quaĂĄ trĂČnh Ă aĂĄnh bĂș. TiĂŻĂ«p theo Ă oĂĄ laĂą cöng Ă oaĂ„n thanh loĂ„c Ă ĂŻĂ diĂŻĂ„t khuĂȘĂn giuĂĄp bĂș coĂĄ haĂ„n sûã duĂ„ng lĂȘu hĂșn. BĂș Ă Ă»ĂșĂ„c Ă aĂĄnh trong maĂĄy Ă aĂĄnh bĂș Ă ĂŻĂ taĂĄch lĂȘĂ«y phĂȘĂŹn nĂ»ĂșĂĄc trong.
7.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 7 http://www.ebooks.vdcmedia.com Trong nĂ»ĂșĂĄc sûÀa naĂąy khöng chûåa möÄt chuĂĄt chĂȘĂ«t beĂĄo naĂąo. Sau Ă oĂĄ ngĂ»ĂșĂąi ta laĂ„i cho tiĂŻĂ«p nĂ»ĂșĂĄc vaĂąo vaĂą tiĂŻĂ«p tuĂ„c Ă aĂĄnh trong maĂĄy Ă aĂĄnh bĂș cho Ă ĂŻĂ«n khi loaĂ„i hĂŻĂ«t caĂĄc chĂȘĂ«t khöng cĂȘĂŹn thiĂŻĂ«t ra Ă ĂŻĂ thu Ă Ă»ĂșĂ„c bĂș tinh khiĂŻĂ«t. Sau cuĂąng ngĂ»ĂșĂąi ta cho bĂș Ă i qua nhûÀng truĂ„c quay lĂșĂĄn cho bĂș mĂŻĂŹm ra vaĂą à öÏng Ă ĂŻĂŹu nhau vĂŻĂŹ maĂąu vaĂą vĂ” röÏi Ă em Ă oĂĄng goĂĄi. AI ĂAĂ LAĂM RA GIĂĂY? BaĂ„n haĂ€y lĂȘĂ«y möÄt tĂșĂą giĂȘĂ«y vaĂą thûã xeĂĄ noĂĄ theo hai chiĂŻĂŹu ngang vaĂą doĂ„c. BaĂ„n seĂ€ thĂȘĂ«y rĂčçng coĂĄ möÄt chiĂŻĂŹu dĂŻĂź xeĂĄ hĂșn, vaĂą ĂșĂŁ chöß tĂșĂą giĂȘĂ«y raĂĄch ra baĂ„n seĂ€ nhĂČn thĂȘĂ«y nhûÀng sĂșĂ„i moĂŁng nhĂ» toĂĄc. ĂiĂŻĂŹu Ă oĂĄ noĂĄi lĂŻn Ă iĂŻĂŹu gĂČ? Thûå nhĂȘĂ«t giĂȘĂ«y Ă Ă»ĂșĂ„c saĂŁn xuĂȘĂ«t bĂčçng maĂĄy vĂČ nĂŻĂ«u khöng baĂ„n Ă aĂ€ coĂĄ thĂŻĂ xeĂĄ dĂŻĂź daĂąng ĂșĂŁ caĂŁ hai chiĂŻĂŹu. Thûå hai laĂą giĂȘĂ«y Ă Ă»ĂșĂ„c cĂȘĂ«u taĂ„o tûù nhûÀng haĂ„t xenlulo nhoĂŁ trong loĂ€i cuĂŁa cĂȘy. TrĂ»ĂșĂĄc khi giĂȘĂ«y xuĂȘĂ«t hiĂŻĂ„n thĂČ con ngĂ»ĂșĂąi Ă aĂ€ laĂąm ra rĂȘĂ«t nhiĂŻĂŹu chĂȘĂ«t liĂŻĂ„u Ă ĂŻĂ viĂŻĂ«t. 4000 nĂčm trĂ»ĂșĂĄc Ă ĂȘy nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi Ai CĂȘĂ„p cöà à aĂ€ lĂȘĂ«y nhûÀng thĂȘn cĂȘy tĂ»ĂșĂĄc lĂȘĂ«y phĂȘĂŹn voĂŁ vaĂą neĂĄn cho phĂčĂšng Ă ĂŻĂ laĂąm giĂȘĂ«y viĂŻĂ«t. Sau naĂąy ngĂ»ĂșĂąi ta Ă aĂ€ Ă ĂčĂ„t chöÏng nhûÀng voĂŁ cĂȘy lĂŻn nhau, neĂĄn röÏi daĂĄn chuĂĄng laĂ„i, sau khi sĂȘĂ«y khö coĂĄ thĂŻĂ duĂąng Ă ĂŻĂ viĂŻĂ«t. NhĂ»ng Ă oĂĄ vĂȘĂźn chĂ»a Ă Ă»ĂșĂ„c coi laĂą giĂȘĂ«y. NgĂ»ĂșĂąi Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn laĂąm ra giĂȘĂ«y laĂą öng Sai Lun, ngĂ»ĂșĂąi Trung Quöëc, vaĂąo nĂčm 105 öng Ă aĂ€ nghĂŽ ra phĂ»Ășng thûåc laĂąm giĂȘĂ«y tûù nhûÀng sĂșĂ„i bĂŻn trong cuĂŁa voĂŁ cĂȘy dĂȘu. NgĂ»ĂșĂąi Trung Quöëc Ă aĂ€ hoĂ„c caĂĄch nghiĂŻĂŹn naĂĄt voĂŁ cĂȘy vaĂą nĂ»ĂșĂĄc Ă ĂŻĂ taĂĄch lĂȘĂ«y sĂșĂ„i, sau Ă oĂĄ hoĂ„ à öà hößn hĂșĂ„p naĂąy ra nhûÀng khay to trĂŻn Ă oĂĄ coĂĄ dĂčĂ„t nhûÀng öëng tre nhoĂŁ, khi nĂ»ĂșĂĄc chaĂŁy hĂŻĂ«t Ă i ngĂ»ĂșĂąi ta mang caĂĄc tĂȘĂ«m giĂȘĂ«y moĂŁng Ă i phĂși khö trĂŻn bĂŻĂŹ mĂčĂ„t bĂčçng phĂčĂšng. Sau naĂąy Ă ĂŻĂ nĂȘng cao chĂȘĂ«t lĂ»ĂșĂ„ng cuĂŁa giĂȘĂ«y coĂĄ ngĂ»ĂșĂąi Ă aĂ€ nghĂŽ ra caĂĄch cho thĂŻm tinh böÄt vaĂąo. NhûÀng nhaĂą buön cuĂŁa Trung Quöëc Ă aĂ€ Ă i khĂčĂŠp moĂ„i nĂși, lĂŻn phĂ»Ășng BĂčĂŠc xuöëng phĂ»Ășng Nam röÏi Ă ĂŻĂ«n thaĂąnh phöë Samarcan. ĂșĂŁ Ă ĂȘy ngĂ»ĂșĂąi aĂŁ RĂȘĂ„p Ă aĂ€ Ă aĂĄnh cĂčĂŠp bñ quyĂŻĂ«t cuĂŁa hoĂ„ vaĂą mang Ă ĂŻĂ«n TĂȘy Ban Nha, tûù Ă oĂĄ nghĂŻĂ„ thuĂȘĂ„t laĂąm giĂȘĂ«y lan truyĂŻĂŹn khĂčĂŠp thĂŻĂ« giĂșĂĄi. CaĂąng ngaĂąy con ngĂ»ĂșĂąi caĂąng tĂČm ra nhiĂŻĂŹu phĂ»Ășng phaĂĄp Ă ĂŻĂ saĂŁn xuĂȘĂ«t giĂȘĂ«y, ngĂ»ĂșĂąi ta laĂąm ra chiĂŻĂ«c maĂĄy coĂĄ thĂŻĂ laĂąm ra nhûÀng tĂșĂą giĂȘĂ«y rĂȘĂ«t daĂąi vaĂą rĂȘĂ«t moĂŁng ĂșĂŁ nĂ»ĂșĂĄc PhaĂĄp nĂčm 1798.
8.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 8 http://www.ebooks.vdcmedia.com AI ĂAĂ LAĂM RA HAĂN THĂĂ BIĂĂU? HaĂąn thûã biĂŻĂu Ă Ă»ĂșĂ„c laĂąm ra Ă ĂŻĂ xaĂĄc Ă Ă”nh nhiĂŻĂ„t à öÄ. NhaĂą khoa hoĂ„c ngĂ»ĂșĂąi yĂĄ GalilĂŻ Ă aĂ€ laĂąm nhûÀng thñ nghiĂŻĂ„m vĂŻĂŹ caĂĄch Ă o nhiĂŻĂ„t à öÄ vaĂąo nĂčm 1592 (100 nĂčm sau khi Critop Colongbo phaĂĄt minh ra ChĂȘu MyĂ€) GalilĂŻ Ă aĂ€ laĂąm ra vaĂąi loaĂ„i haĂąn thûã biĂŻĂu khaĂĄc nhau, noĂĄ Ă Ă»ĂșĂ„c cĂȘĂ«u taĂ„o bĂșĂŁi möÄt öëng thuyĂŁ tinh vaĂą möÄt quaĂŁ cĂȘĂŹu rößng chûåa Ă ĂȘĂŹy khöng khñ. ChuĂĄng Ă Ă»ĂșĂ„c Ă un noĂĄng lĂŻn Ă ĂŻĂ khöng khñ bĂŻn trong nĂșĂŁ ra sau Ă oĂĄ nhuĂĄng Ă ĂȘĂŹu mĂșĂŁ kia cuĂŁa öëng vaĂąo möÄt chĂȘĂ«t loĂŁng vñ duĂ„ nhĂ» nĂ»ĂșĂĄc chĂčĂšng haĂ„n. Khöng khñ trong öëng co laĂ„i vĂČ nĂ»ĂșĂĄc laĂ„nh vaĂą chĂȘĂ«t loĂŁng traĂąn vaĂąo öëng chiĂŻĂ«m chöß cuĂŁa khöng khñ, sûÄ thay à öĂi nhiĂŻĂ„t à öÄ seĂ€ dĂȘĂźn Ă ĂŻĂ«n sûÄ tĂčng giaĂŁm cuĂŁa mûÄc chĂȘĂ«t loĂŁng trong öëng vĂȘĂ„y laĂą chiĂŻĂ«c nhiĂŻĂ„t kĂŻĂ« Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn Ă aĂ€ ra Ă ĂșĂąi. BaĂ„n haĂ€y lĂ»u yĂĄ rĂčçng noĂĄ Ă aĂ€ coĂĄ thĂŻĂ Ă Ă”nh vĂ” Ă Ă»ĂșĂ„c sûÄ daĂ€n nĂșĂŁ cuĂŁa khöng khñ trong öëng tuy nhiĂŻn chiĂŻĂ«c nhiĂŻĂ„t kĂŻĂ« naĂąy cuĂ€ng khöng Ă Ă»ĂșĂ„c chñnh xaĂĄc tuyĂŻĂ„t à öëi vĂČ noĂĄ coĂąn chĂ”u sûÄ aĂŁnh hĂ»ĂșĂŁng cuĂŁa sûÄ thay à öĂi aĂĄp suĂȘĂ«t khñ quyĂŻĂn. ChiĂŻĂ«c nhiĂŻĂ„t kĂŻĂ« hiĂŻĂ„n Ă aĂ„i sûã duĂ„ng sûÄ giaĂ€n nĂșĂŁ cuĂŁa chĂȘĂ«t loĂŁng Ă ĂŻĂ Ă o nhiĂŻĂ„t à öÄ, chĂȘĂ«t loĂŁng naĂąy Ă Ă»ĂșĂ„c haĂąn kñn trong möÄt quaĂŁ cĂȘĂŹu thuyĂŁ tinh Ă Ă»ĂșĂ„c gĂčĂŠn vaĂąo möÄt öëng nhoĂŁ khi nhiĂŻĂ„t à öÄ tĂčng lĂŻn seĂ€ laĂąm chĂȘĂ«t loĂŁng daĂ€n ra vaĂą dĂȘng lĂŻn trong öëng, ngĂ»ĂșĂ„c laĂ„i khi nhiĂŻĂ„t à öÄ haĂ„n xuöëng thĂČ chĂȘĂ«t loĂŁng co laĂ„i vaĂą tuĂ„t xuöëng trĂŻn chiĂŻĂ«c nhiĂŻĂ„t kĂŻĂ« naĂąy coĂĄ gĂčĂŠn baĂŁng chia à öÄ giuĂĄp chuĂĄng ta xaĂĄc Ă Ă”nh Ă Ă»ĂșĂ„c nhiĂŻĂ„t à öÄ. ChiĂŻĂ«c nhiĂŻĂ„t kĂŻĂ« naĂąy lĂȘĂŹn Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn Ă Ă»ĂșĂ„c cöng tĂ»ĂșĂĄc Tötxcan Phedinan II sûã duĂ„ng vaĂąo nĂčm 1654. AI ĂAĂ LAĂM RA NHĂĂNG CHIĂĂC KĂNH ĂĂĂU TIĂN? NgaĂąy nay hĂȘĂŹu hĂŻĂ«t caĂĄc chñnh khaĂĄch vaĂą nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi nöĂi tiĂŻĂ«ng Ă ĂŻĂŹu Ă eo kñnh thĂČ phaĂŁi. ThĂȘĂ„t thuĂĄ vĂ” nĂŻĂ«u biĂŻĂ«t Ă Ă»ĂșĂ„c rĂčçng lĂ”ch sûã seĂ€ Ă i theo hĂ»ĂșĂĄng naĂąo nĂŻĂ«u ngaĂąy xĂ»a caĂĄc bĂȘĂ„c vua chuĂĄa Ă ĂŻĂŹu Ă eo kñnh (tĂȘĂ«t nhiĂŻn nĂŻĂ«u nhĂ» thĂȘĂ„t sûÄ hoĂ„ cĂȘĂŹn Ă ĂŻĂ«n kñnh). VĂČ nhĂ» vĂȘĂ„y hoĂ„ Ă aĂ€ coĂĄ thĂŻĂ
9.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 9 http://www.ebooks.vdcmedia.com nhĂČn moĂ„i vĂȘĂ„t, moĂ„i viĂŻĂ„c töët hĂșn vaĂą chĂčĂŠc hĂčĂšn Ă aĂ€ trĂ” vĂČ caĂĄc quöëc gia töët hĂșn! Khöng ai biĂŻĂ«t tĂŻn cuĂŁa ngĂ»ĂșĂąi laĂąm ra cĂčĂ„p kñnh Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn. ChĂł biĂŻĂ«t rĂčçng vaĂąo nĂčm 1266 öng Rodger Becon Ă aĂ€ duĂąng chiĂŻĂ«c kñnh luĂĄp Ă ĂŻĂ coĂĄ thĂŻĂ nhĂČn roĂ€ hĂșn caĂĄc chûÀ caĂĄi trĂŻn trang saĂĄch. CoĂąn vaĂąo nĂčm 1352 trĂŻn möÄt bûåc chĂȘn dung ngĂ»ĂșĂąi ta nhĂČn thĂȘĂ«y höÏng y giaĂĄo chuĂŁ Jugon coĂĄ Ă eo möÄt à öi kñnh coĂĄ hai mĂčĂŠt kñnh Ă Ă»ĂșĂ„c buöÄc vaĂąo möÄt caĂĄi goĂ„ng. NhĂ» vĂȘĂ„y chuĂĄng ta chĂł coĂĄ thĂŻĂ biĂŻĂ«t Ă Ă»ĂșĂ„c rĂčçng à öi kñnh Ă Ă»ĂșĂ„c laĂąm ra Ă ĂȘu Ă oĂĄ giûÀa nĂčm 1266 vaĂą 1352. Khi nhûÀng cuöën saĂĄnh in ra Ă ĂșĂąi thĂČ nhûÀng à öi kñnh cuĂ€ng trĂșĂŁ nĂŻn rĂȘĂ«t cĂȘĂŹn thiĂŻĂ«t. VaĂąo thĂŻĂ« kyĂŁ XV nhûÀng cĂčp kñnh chuĂŁ yĂŻĂ«u Ă Ă»ĂșĂ„c saĂŁn xuĂȘĂ«t taĂ„i miĂŻĂŹn bĂčĂŠc nĂ»ĂșĂĄc yĂĄ vaĂą miĂŻĂŹn nam nĂ»ĂșĂĄc Ăûåc, laĂą nhûÀng nĂși tĂȘĂ„p trung nhiĂŻĂŹu ngĂ»ĂșĂąi thĂșĂ„ gioĂŁi. NĂčm 1629 vua Charles I cuĂŁa nĂ»ĂșĂĄc Anh Ă aĂ€ kyĂĄ sĂčĂŠc lĂŻĂ„nh thaĂąnh lĂȘĂ„p hiĂŻĂ„p höÄi cuĂŁa caĂĄc thĂșĂ„ laĂąm kñnh mĂčĂŠt. CoĂąn vaĂąo nĂčm 1784 Bedzamin Franklin Ă aĂ€ saĂĄng taĂ„o ra nhûÀng à öi kñnh coĂĄ hai tiĂŻu Ă iĂŻĂm. NgaĂąy nay ngoaĂąi viĂŻĂ„c giuĂĄp con ngĂ»ĂșĂąi Ă oĂ„c vaĂą nhĂČn töët hĂșn , nhûÀng chiĂŻĂ«c kñnh coĂąn Ă Ă»ĂșĂ„c sûã duĂ„ng vaĂąo nhûÀng muĂ„c à ñch khaĂĄc nhau. NhûÀng chiĂŻĂ«c kñnh dĂȘm giuĂĄp chuĂĄng ta Ă ĂșĂ€ choĂĄi mĂčĂŠt vaĂą caĂŁn nhûÀng tia nĂčĂŠng mĂčĂ„t trĂșĂąi coĂĄ thĂŻĂ laĂąm haĂ„i mĂčĂŠt. NgĂ»ĂșĂąi ta coĂąn saĂŁn xuĂȘĂ«t nhûÀng chiĂŻĂ«c kñnh Ă ĂčĂ„c biĂŻĂ„t cho nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi thĂșĂ„ thöĂi thuyĂŁ tinh, nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi trĂ»ĂșĂ„t tuyĂŻĂ«t, caĂĄc phi cöng, caĂĄc nhaĂą thaĂĄm hiĂŻĂm vuĂąng cûÄc... Ă ĂŻĂ baĂŁo vĂŻĂ„ mĂčĂŠt khoĂŁi nhûÀng tia cûÄc tñm vaĂą tia höÏng ngoaĂ„i. ChuĂĄng ta coĂąn coĂĄ thĂŻĂ kĂŻĂ ra Ă ĂȘy rĂȘĂ«t nhiĂŻĂŹu ngaĂąnh nghĂŻĂŹ cĂȘĂŹn coĂĄ nhûÀng à öi kñnh Ă ĂčĂ„c biĂŻĂ„t Ă ĂŻĂ Ă aĂŁm baĂŁo sûåc khoeĂŁ vaĂą an toaĂąn lao à öÄng. AI ĂAĂ LAĂM RA NĂĂĂC HOA? CoĂĄ leĂ€ cuĂąng vĂșĂĄi sûÄ xuĂȘĂ«t hiĂŻĂ„n cuĂŁa sûÄ söëng trĂŻn traĂĄi Ă ĂȘĂ«t nĂ»ĂșĂĄc hoa Ă aĂ€ ra Ă ĂșĂąi. Tûù "nĂ»ĂșĂĄc hoa" coĂĄ nguöÏn göëc tûù tiĂŻĂ«ng La tinh "fumus" coĂĄ nghĂŽa laĂą khoĂĄi. ĂiĂŻĂŹu naĂąy laĂąm chuĂĄng ta coĂĄ yĂĄ nghĂŽ phaĂŁi chĂčng ngaĂąy xĂ»a
10.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 10 http://www.ebooks.vdcmedia.com nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi nguyĂŻn thuyĂŁ Ă aĂ€ à öët göß, nhûÄa cĂȘy vaĂą laĂĄ cĂȘy coĂĄ muĂąi thĂșm Ă ĂŻĂ taĂ„o ra nĂ»ĂșĂĄc hoa? ChuĂĄng ta biĂŻĂ«t rĂčçng ngĂ»ĂșĂąi Ai cĂȘĂ„p cöà à aĂ„i Ă aĂ€ duĂąng nĂ»ĂșĂĄc hoa tûù hĂșn 5000 nĂčm trĂ»ĂșĂĄc Ă ĂȘy. NhĂ»ng phaĂĄt minh ra caĂĄch chiĂŻĂ«t xuĂȘĂ«t tinh dĂȘĂŹu tûù nhûÀng caĂĄnh hoa höÏng laĂ„i thuöÄc vĂŻĂŹ ngĂ»ĂșĂąi aĂŁ rĂȘĂ„p. ĂaĂ€ tûù hĂșn 1300 nĂčm nay taĂ„i Ă ĂȘĂ«t nĂ»ĂșĂĄc cuĂŁa cĂȘu chuyĂŻĂ„n "NghĂČn leĂŁ möÄt Ă ĂŻm", tinh dĂȘĂŹu hoa höÏng khöng nhûÀng Ă Ă»ĂșĂ„c duĂąng laĂąm myĂ€ phĂȘĂm maĂą coĂąn Ă ĂŻĂ laĂąm thuöëc nûÀa. Cûå nûãa heĂĄcta hoa höÏng seĂ€ cho ta 1 tĂȘĂ«n caĂĄnh hoa, tûù möÄt tĂȘĂ«n caĂĄnh hoa naĂąy laĂ„i chĂł cho ta veĂŁn veĂ„n coĂĄ 0,5 kg tinh dĂȘĂŹu. ThĂŻĂ« mĂșĂĄi biĂŻĂ«t vĂČ sao loaĂ„i tinh dĂȘĂŹu naĂąy laĂ„i quyĂĄ hiĂŻĂ«m Ă ĂŻĂ«n vĂȘĂ„y. NgaĂąy xĂ»a Ă ĂŻĂ thu Ă Ă»ĂșĂ„c tinh dĂȘĂŹu ngĂ»ĂșĂąi ta xĂŻĂ«p nhûÀng tĂȘĂ«m kñnh vaĂąo nhûÀng chiĂŻĂ«c khung göß. TrĂŻn Ă oĂĄ Ă ĂčĂ„t möÄt lĂșĂĄp mĂșĂ€ lĂșĂ„n röÏi xĂŻĂ«p tûùng lĂșĂĄp caĂĄnh hoa lĂŻn nhau. NgĂ»ĂșĂąi ta thay dĂȘĂŹn nhûÀng lĂșĂĄp caĂĄnh hoa cho tĂșĂĄi khi miĂŻĂ«ng mĂșĂ€ huĂĄt Ă uĂŁ söë tinh dĂȘĂŹu cĂȘĂŹn thiĂŻĂ«t. NgaĂąy nay Ă ĂŻĂ chiĂŻĂ«t xuĂȘĂ«t ra tinh dĂȘĂŹu thay vĂČ mĂșĂ€ lĂșĂ„n chuĂĄng ta duĂąng möÄt loaĂ„i dung dĂ”ch Ă Ă»ĂșĂ„c lĂȘĂ«y tûù dĂȘĂŹu lûãa. Ăöà dung dĂ”ch naĂąy lĂŻn caĂĄc caĂĄnh hoa tĂ»Ăși cho tĂșĂĄi khi thĂȘĂ«m hĂŻĂ«t tinh dĂȘĂŹu cuĂŁa caĂĄnh hoa. Hößn hĂșĂ„p thu Ă Ă»ĂșĂ„c Ă em taĂĄch boĂŁ dung dĂ”ch Ă ĂȘĂŹu röÏi duĂąng cöÏn loĂ„c lĂȘĂ«y tinh dĂȘĂŹu. NgaĂąy nay Ă ĂŻĂ saĂŁn xuĂȘĂ«t nĂ»ĂșĂĄc hoa ngĂ»ĂșĂąi ta coĂąn duĂąng rĂȘĂ«t nhiĂŻĂŹu loaĂ„i hoa nhĂ»: hoa nhaĂąi, hoa violet, hoa hoa thuyĂŁ tiĂŻn, hoa cam . . .BaĂ„n coĂĄ biĂŻĂ«t khöng thĂȘĂ„m chñ göß cuĂŁa cĂȘy tuĂąng, cĂȘy baĂ„ch Ă aĂąn, laĂĄ cĂȘy baĂ„c haĂą ,laĂĄ cĂȘy thiĂŻn truĂĄc quyĂą vaĂą rĂŻĂź cuĂŁ gûùng cuĂ€ng Ă Ă»ĂșĂ„c duĂąng laĂąm nĂ»ĂșĂĄc hoa Ă ĂȘĂ«y. HiĂŻĂ„n nay khoa hoĂ„c Ă ang khöng ngûùng chaĂ„y Ă ua vĂșĂĄi thiĂŻn nhiĂŻn trong viĂŻĂ„c saĂĄng taĂ„o ra nhĂ»ng muĂąi nĂ»ĂșĂĄc hoa mĂșĂĄi. CaĂĄc chuyĂŻn gia myĂ€ phĂȘĂm coĂĄ thĂŻĂ saĂĄng taĂ„o ra nhûÀng muĂąi nĂ»ĂșĂĄc hoa mĂșĂĄi laĂ„ vaĂą thĂșm ngaĂĄt Ă ĂŻĂ«n nößi nhûÀng böng hoa tĂ»Ăși cuĂ€ng phaĂŁi ghen tĂ” vĂČ hĂ»Ășng quyĂŻĂ«n ruĂ€ cuĂŁa chuĂĄng.
11.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 11 http://www.ebooks.vdcmedia.com AI ĂAĂ LAĂM RA QUYĂĂN TĂĂ ĂIĂĂN TIĂĂNG ANH ĂĂĂU TIĂN? BaĂ„n coĂĄ biĂŻĂ«t tûù Ă iĂŻĂn ra Ă ĂșĂąi khi naĂąo khöng? Trong tiĂŻĂ«ng La Tinh coĂĄ tûù "diccionarius" coĂĄ nghĂŽa laĂą "sĂ»u tĂȘĂ„p caĂĄc tûù". MöÄt thaĂąy giaĂĄo ngĂ»ĂșĂąi Anh tĂŻn lĂȘĂŹ Jonh Garland Ă aĂ€ tuyĂŻĂn tĂȘĂ„p möÄt söë tûù tiĂŻĂ«ng La Tinh vaĂąo "diccionarius" Ă ĂŻĂ bĂčĂŠt buöÄc caĂĄc hoĂ„c sinh cuĂŁa mĂČnh phaĂŁi hoĂ„c thuöÄc. ĂoĂĄ laĂą vaĂąo khoaĂŁng nĂčm 1225. TĂŻn goĂ„i cuĂŁa cuöën tûù Ă iĂŻĂn giaĂŁi nghĂŽa tiĂŻĂ«ng Anh cuĂ€ng bĂčĂŠt nguöÏn tûù "diccionarius" cuĂŁa tiĂŻĂ«ng La Tinh. HĂșn 300 nĂčm trĂ»ĂșĂĄc trĂŻn traĂĄi Ă ĂȘĂ«t chĂ»a hĂŻĂŹ coĂĄ bĂȘĂ«t kyĂą möÄt cuöën tûù Ă iĂŻĂn tiĂŻĂ«ng Anh naĂąo. PhĂȘĂŹn lĂșĂĄn caĂĄc tûù Ă iĂŻĂn ĂșĂŁ nĂ»ĂșĂĄc Anh Ă Ă»ĂșĂ„c viĂŻĂ«t ra nhĂčçm giuĂĄp Ă ĂșĂ€ moĂ„i ngĂ»ĂșĂąi hoĂ„c tiĂŻĂ«ng La Tinh. NhûÀng quyĂŻĂn tûù Ă iĂŻĂn nhĂ» vĂȘĂ„y thöng thĂ»ĂșĂąng coĂĄ nhûÀng caĂĄi tĂŻn rĂȘĂ«t giaĂąu hĂČnh aĂŁnh nhĂ» "khu vĂ»ĂșĂąn tûù ngûÀ". PhaĂŁi Ă ĂŻĂ«n nĂčm 1552 thĂČ cuöën tûù Ă iĂŻĂn tiĂŻĂ«ng Anh Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn mĂșĂĄi thûÄc sûÄ ra Ă ĂșĂąi. TaĂĄc giaĂŁ cuĂŁa noĂĄ laĂą öng Richard Haloet. Cuöën tûù Ă iĂŻĂn naĂąy coĂĄ caĂĄc tĂŻn La tinh rĂȘĂ«t daĂąi "Absedarium Anglico - Latinium pro Tirunculus". SûÄ khaĂĄc biĂŻĂ„t cuĂŁa noĂĄ so vĂșĂĄi nhûÀng cuöën tûù Ă iĂŻĂn khaĂĄc laĂą ĂșĂŁ Ă ĂȘy ngĂ»ĂșĂąi ta giaĂŁi nghĂŽa caĂĄc tûù bĂčçng tiĂŻĂ«ng Anh röÏi sau Ă oĂĄ mĂșĂĄi dĂ”ch san g tiĂŻĂ«ng La Tinh. "Absedarium" Ă Ă»ĂșĂ„c coi laĂą quyĂŻĂn tûù Ă iĂŻĂn giaĂŁi nghĂŽa Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn cuĂŁa tiĂŻĂ«ng Anh. NoĂĄ göÏm 26.000 tûù. LuĂĄc bĂȘĂ«y giĂșĂą ai ai cuĂ€ng biĂŻĂ«t Ă ĂŻĂ«n cuöën tûù Ă iĂŻĂn naĂąy tuy giaĂĄ cuĂŁa noĂĄ rĂȘĂ«t Ă ĂčĂŠt. Ăïà à öng Ă aĂŁo nhĂȘn dĂȘn coĂĄ thĂŻĂ sûã duĂ„ng Ă Ă»ĂșĂ„c ngĂ»ĂșĂąi ta Ă aĂ€ soaĂ„n möÄt cuöën tûù Ă iĂŻĂn mĂșĂĄi ñt tûù hĂșn, dĂŻĂź hiĂŻĂu hĂșn vaĂą in vĂșĂĄi söë lĂ»ĂșĂ„ng lĂșĂĄn, giaĂĄ thaĂąnh haĂ„. VaĂąo thĂșĂąi bĂȘĂ«y giĂșĂą caĂĄc taĂĄc giaĂŁ khöng chuĂŁ trĂ»Ășng Ă Ă»a hĂŻĂ«t tĂȘĂ«t caĂŁ caĂĄc tûù coĂĄ trong tiĂŻĂ«ng Anh vaĂąo tûù Ă iĂŻĂn maĂą hoĂ„ chĂł giaĂŁi thñch nghĂŽa cuĂŁa nhûÀng tûù khoĂĄ nhĂȘĂ«t . QuyĂŻĂn tûù Ă iĂŻĂn giaĂŁi nghĂŽa tiĂŻĂ«ng Anh Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn(coĂĄ tĂŻn tiĂŻĂ«ng Anh chûå khöng phaĂŁi tĂŻn La Tinh) Ă Ă»ĂșĂ„c ra Ă ĂșĂąi vaĂąo nĂčm 1623 cuĂŁa taĂĄc giaĂŁ Henry Cokerem. BĂčĂŠt Ă ĂȘĂŹu tûù nĂčm 1807 ĂșĂŁ MyĂ€ öng N.Webster Ă aĂ€ bĂčĂŠt Ă ĂȘĂŹu biĂŻn soaĂ„n möÄt böÄ tûù Ă iĂŻĂn à öÏ söÄ göÏm 12.000 nghĂČn tûù vaĂą 40.000 chuĂĄ thñch vaĂą cho tĂșĂĄi nĂčm 1828 mĂșĂĄi hoaĂąn thaĂąnh vaĂą xuĂȘĂ«t baĂŁn.
12.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 12 http://www.ebooks.vdcmedia.com TrĂ»ĂșĂĄc Webster chĂ»a coĂĄ ai laĂąm nöĂi cöng viĂŻĂ„c vĂŽ Ă aĂ„i ĂȘĂ«y. NgoaĂąi viĂŻĂ„c biĂŻn soaĂ„n öng coĂąn laĂąm thĂŻm möÄt viĂŻĂ„c nûÀa laĂą Ă Ășn giaĂŁn hoaĂĄ chñnh taĂŁ cuĂŁa möÄt söë tûù khoĂĄ. Chñnh vĂČ vĂȘĂ„y maĂą sau naĂąy ta thĂȘĂ«y tiĂŻĂ«ng Anh vaĂą tiĂŻĂ«ng MyĂ€ (English vaĂą American English) coĂĄ nhûÀng Ă iĂŻĂm khaĂĄc nhau. AI ĂAĂ LAĂM RA ĂĂI GIAĂY ĂĂĂU TIĂN? Khi nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi nguyĂŻn thuyĂŁ phaĂŁi vĂ»ĂșĂ„t qua nhûÀng con Ă Ă»ĂșĂąng Ă ĂȘĂŹy gai nhoĂ„n vaĂą Ă aĂĄ cûång thĂČ hoĂ„ hiĂŻĂu rĂčçng cĂȘĂŹn phaĂŁi kiĂŻĂ«m möÄt thûå gĂČ Ă oĂĄ Ă ĂŻĂ boĂ„c lĂȘĂ«y à öi chĂȘn cuĂŁa mĂČnh. CoĂĄ leĂ€ nhûÀng à öi giaĂąy Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn maĂą ngĂ»ĂșĂąi nguyĂŻn thuyĂŁ laĂąm ra tröng giöëng nhûÀng à öi deĂĄp quai hĂȘĂ„u. ChĂȘĂ«t liĂŻĂ„u maĂą hoĂ„ duĂąng Ă ĂŻĂ taĂ„o ra nhûÀng à öi giaĂąy nhĂ» thĂŻĂ« vö cuĂąng Ă a daĂ„ng, tûù coĂŁ, da, hoĂčĂ„c thĂȘĂ„m chñ caĂŁ nhûÀng miĂŻĂ«ng göß. HoĂ„ buöÄc chuĂĄng vaĂąo caĂĄc ngoĂĄn chĂȘn bĂčçng nhûÀng sĂșĂ„i dĂȘy vaĂą voĂąng qua goĂĄt chĂȘn. ĂșĂŁ caĂĄc vuĂąng giaĂĄ laĂ„nh, caĂĄc à öi deĂĄp quai hĂȘĂ„u moĂŁng maĂŁnh kia khöng thĂŻĂ chĂ”u Ă Ă»ĂșĂ„c reĂĄt mĂ»ĂșĂĄt nĂŻn con ngĂ»ĂșĂąi Ă aĂ€ thĂŻm vaĂąo Ă oĂĄ nhûÀng chĂȘĂ«t liĂŻĂ„u khaĂĄc dĂȘĂŹy dĂčĂ„n vaĂą ĂȘĂ«m aĂĄp hĂșn Ă ĂŻĂ taĂ„o thaĂąnh nhûÀng à öi giaĂąy. NgĂ»ĂșĂąi Ai cĂȘĂ„p cöà à aĂ„i laĂą nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn sûã duĂ„ng röÄng raĂ€i nhûÀng à öi giaĂąy Ă Ă»ĂșĂ„c laĂąm tûù nhûÀng miĂŻĂ«ng da hoĂčĂ„c göß coĂĄ dĂȘy chĂčçng quanh chĂȘn. ĂĂŻĂ baĂŁo vĂŻĂ„ ngoĂĄn chĂȘn caĂĄi nhûÀng chiĂŻĂ«c giaĂąy Ă Ă»ĂșĂ„c uöën cong ĂșĂŁ phña trĂ»ĂșĂĄc. NhûÀng ngĂ»ĂșĂąi La maĂ€ coĂąn tiĂŻĂ«n xa hĂșn. hoĂ„ Ă aĂ€ laĂąm ra nhûÀng à öi giaĂąy coĂĄ Ă uĂ„c löß ĂșĂŁ hai bĂŻn Ă ĂŻĂ luöÏn dĂȘy qua vaĂą buöÄc laĂ„i ĂșĂŁ giûÀa. NhûÀng ngĂ»ĂșĂąi ĂșĂŁ caĂĄc giai tĂȘĂŹng khaĂĄc nhau trong xaĂ€ höÄi Ă i nhûÀng à öi giaĂąy khaĂĄc nhau. ĂșĂŁ nhûÀng nĂ»ĂșĂĄc coĂĄ khñ hĂȘĂ„u laĂ„nh hĂșn, ngĂ»ĂșĂąi ta Ă aĂ€ duĂąng coĂŁ nhöÏi vaĂąo nhûÀng chiĂŻĂ«c bao nhoĂŁ coĂĄ dĂȘy thĂčĂŠt laĂ„i Ă ĂŻĂ laĂąm giaĂąy à öng. DĂȘĂŹn dĂȘĂŹn nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi eskimo vaĂą nhûÀng thöà dĂȘn da Ă oĂŁ tûù nhûÀng à öi giaĂąy thö sĂș naĂąy Ă aĂ€ taĂ„o ra nhûÀng à öi giaĂąy möca. NhûÀng à öi giaĂąy coĂĄ hĂČnh thuĂą hiĂŻĂ„n Ă aĂ„i nhĂ» ngaĂąy nay Ă Ă»ĂșĂ„c taĂ„o bĂșĂŁi baĂąn tay cuĂŁa nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi lñnh thĂȘĂ„p tûÄ. ĂĂŻĂ baĂŁo vĂŻĂ„ à öi chĂȘn cuĂŁa mĂČnh trong caĂĄc cuöÄc trinh phaĂ„t keĂĄo daĂąi Ă Ăčçng Ă ĂčĂ©ng hoĂ„ Ă aĂ€ phaĂŁi laĂąm ra nhûÀng à öi giaĂąy vûùa bĂŻĂŹn vûùa ĂȘĂ«m. NhûÀng à öi giaĂąy "möà en" lĂȘĂŹn Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn xuĂȘĂ«t hiĂŻĂ„n ĂșĂŁ PhaĂĄp, röÏi ĂșĂŁ Anh, ĂșĂŁ yĂĄ. Theo thĂșĂąi gian giaĂąy cuĂ€ng luön thay à öĂi möët. Vñ duĂ„ nhĂ» ĂșĂŁ Anh vaĂąo thĂșĂąi kyĂą trĂ” vĂČ cuĂŁa vua James I nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi thuöÄc tĂȘĂŹng lĂșĂĄp quyĂĄ töÄc Ă i nhûÀng à öi giaĂąy goĂĄt nhoĂ„n, laĂąm tûù möÄt loaĂ„i da
13.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 13 http://www.ebooks.vdcmedia.com moĂŁng. Ăi nhûÀng à öi giaĂąy naĂąy thĂȘĂ„t laĂą bĂȘĂ«t tiĂŻĂ„n nhĂ»ng ngĂ»ĂșĂąi ta vĂȘĂźn tiĂŻĂ«p tuĂ„c sûã duĂ„ng noĂĄ trong möÄt thĂșĂąi gian daĂąi. TrĂ»ĂșĂĄc khi coĂĄ möët Ă i giaĂąy cao ngĂ»ĂșĂąi Anh Ă aĂ€ Ă i nhûÀng à öi giaĂąy heĂ„p vaĂą coĂĄ muĂ€i daĂąi rĂȘĂ«t daĂąi khoaĂŁng 12- 15cm, vaĂą hĂși cong lĂŻn trĂŻn. CoĂąn ĂșĂŁ MyĂ€ nghĂŻĂ„ thuĂȘĂ„t Ă oĂĄng giaĂąy bĂčĂŠt Ă ĂȘĂŹu xuĂȘĂ«t hiĂŻĂ„n tûù nĂčm 1629. AI ĂAĂ NGHĂ RA BAĂNG CHĂĂ CAĂI ĂĂĂU TIĂN? CaĂĄc chûÀ trong baĂŁng chûÀ caĂĄi thûÄc ra laĂą kñ hiĂŻĂ„u cuĂŁa caĂĄc ĂȘm. CaĂĄc chûÀ caĂĄi trong baĂŁng chûÀ caĂĄi TiĂŻĂ«ng Anh dûÄa trĂŻn baĂŁng chûÀ caĂĄi La MaĂ€ Ă aĂ€ coĂĄ tûù 2500 nĂčm trĂ»ĂșĂĄc. CaĂĄc chûÀ in hoa rĂȘĂ«t giöëng vĂșĂĄi nhûÀng chûÀ La MaĂ€ Ă Ă»ĂșĂ„c sûã duĂ„ng vaĂąo thĂŻĂ« kĂł 3 trĂ»ĂșĂĄc cöng nguyĂŻn. TrĂ»ĂșĂĄc khi coĂĄ baĂŁng chûÀ caĂĄi con ngĂ»ĂșĂąi thĂ»ĂșĂąng duĂąng caĂĄch veĂ€ Ă ĂŻĂ ghi laĂ„i nhûÀng sûÄ vĂȘĂ„t hoĂčĂ„c truyĂŻĂŹn thöng tin cho nhau, vñ duĂ„ hĂČnh möÄt vaĂąi con Ă Ășn dĂ»Ășng coĂĄ thĂŻĂ hiĂŻĂu laĂą ĂșĂŁ Ă ĂȘy coĂĄ thĂŻĂ Ă i sĂčn töët. LoaĂ„i chûÀ viĂŻĂ«t bĂčçng tranh naĂąy Ă aĂ€ rĂȘĂ«t phöà biĂŻĂ«n ĂșĂŁ BabyĂ„lon cöà à aĂ„i, ĂșĂŁ Ai CĂȘĂ„p vaĂą Trung Quöëc. DĂȘĂŹn dĂȘĂŹn theo thĂșĂąi gian thĂČ loaĂ„i chûÀ viĂŻĂ«t naĂąy cuĂ€ng coĂĄ nhiĂŻĂŹu thay à öĂi. TrĂ»ĂșĂĄc Ă ĂȘy nĂŻĂ«u trĂŻn bûåc tranh ngĂ»ĂșĂąi ta chĂł veĂ€ möÄt vĂȘĂ„t thĂČ bĂȘy giĂșĂą bûåc tranh chuyĂŻĂn taĂŁi caĂŁ yĂĄ tĂ»ĂșĂŁng gĂčĂŠn vĂșĂĄi khaĂĄch thĂŻĂ Ă oĂĄ, vñ duĂ„ khi ngĂ»ĂșĂąi ta veĂ€ à öi chĂȘn thĂČ coĂĄ nghĂŽa laĂą "Ă i". LoaĂ„i chûÀ viĂŻĂ«t naĂąy Ă Ă»ĂșĂ„c goĂ„i laĂą loaĂ„i chûÀ viĂŻĂ«t ghi yĂĄ. Tuy nhiĂŻn coĂĄ möÄt söë vĂȘĂ«n Ă ĂŻĂŹ naĂŁy sinh à öëi vĂșĂĄi loaĂ„i chûÀ viĂŻĂ«t naĂąy bĂșĂŁi vĂČ mößi ngĂ»ĂșĂąi hiĂŻĂu theo nhiĂŻĂŹu caĂĄch khaĂĄc nhau duĂą laĂą cuĂąng möÄt laĂĄ thĂ». DĂȘĂŹn dĂȘĂŹn phĂ»Ășng phaĂĄp naĂąy Ă Ă»ĂșĂ„c chuyĂŻĂn thaĂąnh chûÀ viĂŻĂ«t theo ĂȘm tiĂŻĂ«t, vñ duĂ„ chûÀ X coĂĄ nghĂŽa laĂą caĂĄi tay thĂČ bûåc tranh veĂ€ baĂąn tay seĂ€ thĂŻĂ hiĂŻĂ„n caĂĄi ĂȘm X Ă oĂĄ. Cho nĂŻn mößi möÄt lĂȘĂŹn khi ngĂ»ĂșĂąi ta noĂĄ Ă ĂŻĂ«n ĂȘm X thĂČ ngĂ»ĂșĂąi ta laĂ„i sûã duĂ„ng bûåc tranh coĂĄ veĂ€ hĂČnh caĂĄi tay. ĂșĂŁ Babylon vaĂą Trung Quöëc sûÄ phaĂĄt triĂŻĂn cuĂŁa chûÀ viĂŻĂ«t cuĂ€ng khöng vĂ»ĂșĂ„t qua giĂșĂĄi haĂ„n naĂąy. NgĂ»ĂșĂąi Ai CĂȘĂ„p tûÄ saĂĄng taĂ„o ra baĂŁng chûÀ caĂĄi cuĂŁa mĂČnh göÏm 24 kñ hiĂŻĂ„u biĂŻĂu hiĂŻĂ„n nhûÀng ĂȘm hoĂčĂ„c nhûÀng tûù riĂŻng biĂŻĂ„t göÏm möÄt phuĂ„ ĂȘm. Tuy nhiĂŻn luĂĄc bĂȘĂ«y giĂșĂą hoĂ„ Ă aĂ€ khöng hiĂŻĂu Ă Ă»ĂșĂ„c yĂĄ nghĂŽa cuĂŁa phaĂĄt minh ĂȘĂ«y. GĂȘĂŹn 3500 nĂčm trĂ»ĂșĂĄc Ă ĂȘy caĂĄc dĂȘn töÄc söëng ĂșĂŁ bĂșĂą Ăöng ĂĂ”a Trung HaĂŁi Ă aĂ€ gĂȘĂŹn nhĂ» phaĂĄt minh ra baĂŁng chûÀ caĂĄi. HoĂ„ hiĂŻĂu rĂčçng möÄt kñ hiĂŻĂ„u
14.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 14 http://www.ebooks.vdcmedia.com coĂĄ thĂŻĂ sûã duĂ„ng Ă ĂŻĂ biĂŻĂu thĂ” möÄt ĂȘm trong tĂȘĂ«t caĂŁ caĂĄc tûù khaĂĄc nhau, vĂČ vĂȘĂ„y hoĂ„ Ă aĂ€ sûã duĂ„ng möÄt söë lĂ»ĂșĂ„ng kñ hiĂŻĂ„u nhĂȘĂ«t Ă Ă”nh vaĂą nhûÀng kñ hiĂŻĂ„u ĂȘĂ«y Ă aĂ€ trĂșĂŁ thaĂąnh baĂŁng chûÀ caĂĄi. NhûÀng ngĂ»ĂșĂąi Do ThaĂĄi cöà vaĂą nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi Phiniki Ă aĂ€ sûã duĂ„ng baĂŁng chûÀ caĂĄi Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn, sau naĂąy nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi Phiniki truyĂŻĂŹn baĂŁng chûÀ caĂĄi naĂąy cho ngĂ»ĂșĂąi Hy LaĂ„p. NhûÀng ngĂ»oĂąi La MaĂ€ cöà à aĂ€ tiĂŻĂ«p nhĂȘĂ„n baĂŁng chûÀ caĂĄi Hy LaĂ„p vaĂą Ă Ă»a vaĂąo möÄt söë sûãa à öĂi, böà xung. Tûù Ă oĂĄ baĂŁng chûÀ caĂĄi La Tinh Ă aĂ€ ra Ă ĂșĂąi vaĂą Ă Ă»ĂșĂ„c ngĂ»ĂșĂąi dĂȘn caĂĄc nĂ»ĂșĂĄc TĂȘy Ău sûã duĂ„ng röÄng raĂ€i. AI ĂAĂ NGHĂ RA BUĂT VIĂĂT? ChûÀ viĂŻĂ«t laĂą möÄt Ă oĂĄng goĂĄp cuĂŁa loaĂąi ngĂ»ĂșĂąi vaĂąo sûÄ phaĂĄt triĂŻĂn cuĂŁa nĂŻĂŹn vĂčn minh. ChûÀ viĂŻĂ«t giuĂĄp chuĂĄng ta ghi laĂ„i nhûÀng yĂĄ nghĂŽ vaĂą cöng viĂŻĂ„c. TrĂ»ĂșĂĄc khi cĂȘy buĂĄt ra Ă ĂșĂąi thĂČ con ngĂ»ĂșĂąi Ă aĂ€ sûã duĂ„ng rĂȘĂ«t nhiĂŻĂŹu thûå khaĂĄc nhau Ă ĂŻĂ viĂŻĂ«t chûÀ. Vñ duĂ„ nhĂ» ngĂ»ĂșĂąi nguyĂŻn thuyĂŁ Ă aĂ€ duĂąng nhûÀng hoĂąn Ă aĂĄ nhoĂ„n Ă ĂȘĂŹu Ă ĂŻĂ khĂčĂŠc nhûÀng hĂČnh veĂ€ lĂŻn tĂ»ĂșĂąng hoĂčĂ„c trong hang à öÄng, hoĂčĂ„c nhuĂĄng nhûÀng Ă ĂȘĂŹu ngoĂĄn tay vaĂąo nhûÄa cĂȘy, hay thĂȘĂ„m chñ vaĂąo maĂĄu cuĂŁa à öÄng vĂȘĂ„t röÏi veĂ€ lĂŻn nhûÀng bûåc tĂ»ĂșĂąng. Sau naĂąy con ngĂ»ĂșĂąi Ă aĂ€ biĂŻĂ«t duĂąng phĂȘĂ«n hoĂčĂ„c Ă ĂȘĂ«t seĂĄt Ă ĂŻĂ viĂŻĂ«t. ĂșĂŁ Trung Quöëc ngĂ»ĂșĂąi ta duĂąng nhûÀng chiĂŻĂ«c buĂĄt löng laĂąm tûù löng laĂ„c Ă aĂą Ă ĂŻĂ ghi cheĂĄp. CoĂĄ leĂ€ nhûÀng cĂȘy buĂĄt Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn Ă Ă»ĂșĂ„c laĂąm ĂșĂŁ Ai CĂȘĂ„p. NhûÀng ngĂ»ĂșĂąi Ai CĂȘĂ„p Ă aĂ€ laĂąm ra cĂȘy buĂĄt tûù nhûÀng cĂȘy sĂȘĂ„y rößng ruöÄt vaĂą boĂ„c möÄt miĂŻĂ«ng à öÏng ĂșĂŁ phĂȘĂŹn Ă ĂȘĂŹu. ChûÀ viĂŻĂ«t xuĂȘĂ«t hiĂŻĂ„n ĂșĂŁ Hy LaĂ„p gĂȘĂŹn 4000 nĂčm trĂ»ĂșĂĄc Ă ĂȘy vaĂą ngĂ»ĂșĂąi ta Ă aĂ€ duĂąng nhûÀng miĂŻĂ«ng kim loaĂ„i hoĂčĂ„c xĂ»Ășng voi Ă ĂŻĂ viĂŻĂ«t lĂŻn nhûÀng tĂȘĂ«m baĂŁng phuĂŁ saĂĄp. Sau naĂąy ngĂ»ĂșĂąi ta coĂąn voĂĄt nhoĂ„n nhûÀng thĂȘn cĂȘy caĂąnh cĂȘy Ă ĂŻĂ laĂąm buĂĄt, nhûÀng chiĂŻĂ«c buĂĄt naĂąy Ă Ă»ĂșĂ„c chĂȘĂ«m vaĂąo dung dĂ”ch coĂĄ maĂąu vaĂą viĂŻĂ«t lĂŻn voĂŁ cĂȘy. CuĂąng vĂșĂĄi viĂŻĂ„c giĂȘĂ«y viĂŻĂ«t ra Ă ĂșĂąi vaĂąo thĂșĂąi kĂČ trung cöà con ngĂ»ĂșĂąi Ă aĂ€ duĂąng löng ngößng, löng quaĂ„, löng thiĂŻn nga Ă ĂŻĂ viĂŻĂ«t. NgoĂąi buĂĄt Ă Ă»ĂșĂ„c maĂąi nhoĂ„n vaĂą mûÄc chaĂŁy doĂ„c theo ruöÄt buĂĄt tûù trĂŻn xuöëng dĂ»ĂșĂĄi. NhûÀng chiĂŻĂ«c buĂĄt löng chim Ă aĂ€ Ă Ă»ĂșĂ„c con ngĂ»ĂșĂąi sûã duĂ„ng trong voĂąng haĂąng ngaĂąn nĂčm.. NhûÀng chiĂŻĂ«c buĂĄt bĂčçng theĂĄp xuĂȘĂ«t hiĂŻĂ„n ĂșĂŁ Anh vaĂąo nĂčm 1780,
15.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 15 http://www.ebooks.vdcmedia.com nhĂ»ng trong suöët 40 nĂčm cuĂ€ng khöng Ă Ă»ĂșĂ„c chuöÄng cho lĂčĂŠm. BuĂĄt maĂĄy lĂȘĂŹn Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn xuĂȘĂ«t hiĂŻĂ„n ĂșĂŁ nĂ»ĂșĂĄc MyĂ€ vaĂąo khoaĂŁng nĂčm 1880. NgoĂąi buĂĄt dĂ»ĂșĂ„c laĂąm bĂčçng vaĂąng maĂ„ hĂșĂ„p kim osimi -iriĂ i hoĂčĂ„c iriĂ i Ă ĂŻĂ khöng bĂ” xĂ»ĂșĂĄc. BĂŻn trong ruöÄt buĂĄt coĂĄ möÄt öëng nhoĂŁ bĂčçng nhûÄa hoĂčĂ„c cao su à ûÄng mûÄc. BuĂĄt bi laĂą phaĂĄt kiĂŻĂ«n cuĂŁa thĂŻĂ« kĂł XX. QuaĂŁ bi Ă Ă»ĂșĂ„c maĂ„ cröm coĂĄ Ă Ă»ĂșĂąng kñnh gĂȘĂŹn bĂčçng 1 mm. Khi ta viĂŻĂ«t quaĂŁ bi xoay troĂąn vaĂą keĂĄo mûÄc xuöëng. AI ĂAĂ NGHĂ RA CHIĂĂC BUĂT CHĂ ĂĂĂU TIĂN? CĂȘy buĂĄt chĂČ Ă aĂ€ coĂĄ caĂĄch Ă ĂȘy khöng dĂ»ĂșĂĄi 200 nĂčm. KhoaĂŁng 500 nĂčm trĂ»ĂșĂĄc Ă ĂȘy trong caĂĄc hĂȘĂŹm moĂŁ cuĂŁa thaĂąnh phöë Cambland nĂ»ĂșĂĄc Anh ngĂ»ĂșĂąi ta Ă aĂ€ tĂČm ra than chĂČ. NgĂ»ĂșĂąi ta cho rĂčçng cuĂ€ng bĂčĂŠt Ă ĂȘĂŹu tûù Ă oĂĄ con ngĂ»ĂșĂąi bĂčĂŠt Ă ĂȘĂŹu saĂŁn xuĂȘĂ«t ra nhûÀng chiĂŻĂ«c buĂĄt than chĂČ. Tûù nĂčm 1760 ĂșĂŁ thaĂąnh phöë Nuyn-beĂĄc coĂĄ gia Ă ĂČnh Pharber Ă aĂ€ bĂčĂŠt Ă ĂȘĂŹu saĂŁn xuĂȘĂ«t buĂĄt chĂČ sûã duĂ„ng böÄt than chĂČ, nhĂ»ng khöng Ă Ă»ĂșĂ„c thaĂąnh cöng cho lĂčĂŠm. Cuöëi cuĂąng vaĂąo nĂčm 1795 coĂĄ möÄt ngĂ»ĂșĂąi Ă aĂąn öng tĂŻn laĂą Cont Ă aĂ€ laĂąm ra chiĂŻĂ«c buĂĄt chĂČ bĂčçng caĂĄch tröÄn than chĂČ vĂșĂĄi möÄt söë loaĂ„i Ă ĂȘĂ«t seĂĄt röÏi Ă em nung vaĂąo trong loĂą. Cöng nghĂŻĂ„ cuĂŁa öng Ă Ă»ĂșĂ„c sûã duĂ„ng cho tĂșĂĄi ngaĂąy höm nay. NhûÀng chiĂŻĂ«c buĂĄt chĂČ Ă Ă»ĂșĂ„c laĂąm bĂčçng than chĂČ viĂŻĂ«t ra maĂąu xaĂĄm thĂȘĂźm trĂŻn giĂȘĂ«y. ĂĂŻĂ saĂŁn xuĂȘĂ«t buĂĄt chĂČ ngĂ»ĂșĂąi ta tröÄn böÄt than chĂČ khö vĂșĂĄi Ă ĂȘĂ«t seĂĄt vaĂą nĂ»ĂșĂĄc, caĂąng nhiĂŻĂŹu Ă ĂȘĂ«t seĂĄt thĂČ buĂĄt seĂ€ caĂąng cûång, caĂąng nhiĂŻĂŹu than chĂČ thĂČ buĂĄt seĂ€ caĂąng mĂŻĂŹm. Sau khi tröÄn than chĂČ vĂșĂĄi Ă ĂȘĂ«t vaĂą nĂ»ĂșĂĄc ngĂ»ĂșĂąi ta à öà hößn hĂșĂ„p naĂąy vaĂąo khuön vaĂą seĂ€ thu Ă Ă»ĂșĂ„c nhĂ»ngx sĂșĂ„i daĂąi maĂŁnh, dñnh nhĂșĂĄp nhaĂĄp. Sau Ă oĂĄ ngĂ»ĂșĂąi ta nĂčĂŠn thĂčĂšng chuĂĄng röÏi cĂčĂŠt theo tûùng Ă oaĂ„n khaĂĄc nhau, sĂȘĂ«y khö röÏi Ă em nung ĂșĂŁ trong loĂą. NgĂ»ĂșĂąi ta tiĂŻĂ„n nhûÀng thanh göß troĂąn sau Ă oĂĄ xeĂŁ à öi Ă ĂŻĂ nheĂĄt than chĂČ vaĂąo röÏi daĂĄn hai phĂȘĂŹn laĂ„i. Cöng Ă oaĂ„n cuöëi cuĂąng laĂą ngĂ»ĂșĂąi ta sĂșn voĂŁ cuĂŁa buĂĄt chĂČ. NgaĂąy nay chuĂĄng ta saĂŁn xuĂȘĂ«t Ă Ă»ĂșĂ„c hĂșn 300 loaĂ„i buĂĄt chĂČ khaĂĄc nhau Ă ĂŻĂ duĂąng cho nhûÀng muĂ„c à ñch khaĂĄc nhau. CoĂĄ thĂŻĂ tĂČm thĂȘĂ«y
16.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 16 http://www.ebooks.vdcmedia.com nhûÀng chiĂŻĂ«c buĂĄt chĂČ coĂĄ à öÄ cûång khaĂĄc nhau, vĂșĂĄi maĂąu sĂčĂŠc vö cuĂąng phong phuĂĄ. CoĂĄ caĂŁ nhûÀng höÄp buĂĄt göÏm 72 maĂąu. CoĂĄ nhûÀng loaĂ„i buĂĄt chĂČ duĂąng Ă ĂŻĂ viĂŻĂ«t lĂŻn thuyĂŁ tinh, viĂŻĂ«t lĂŻn vaĂŁi, nhûÄa phim, coĂĄ caĂŁ nhûÀng loaĂ„i buĂĄt chĂČ duĂąng trong xĂȘy dûÄng. AI ĂAĂ NGHĂ RA KĂNH HIĂĂN VI? Tûù kñnh hiĂŻĂn vi - microscop trong tiĂŻĂ«ng Hy LaĂ„p coĂĄ nghĂŽa laĂą ?ngĂ»ĂșĂąi nhĂČn thĂȘĂ«y nhûÀng vĂȘĂ„t nhoĂŁ?. ThiĂŻĂ«t bĂ” naĂąy duĂąng Ă ĂŻĂ nhĂČn nhûÀng vĂȘĂ„t beĂĄ tñ xñu maĂą mĂčĂŠt thĂ»ĂșĂąng khöng nhĂČn thĂȘĂ«y Ă Ă»ĂșĂ„c. ThĂ»ĂșĂąng thĂČ nĂŻĂ«u baĂ„n caĂąng Ă ĂŻĂ gĂȘĂŹn mĂčĂŠt möÄt vĂȘĂ„t thĂČ baĂ„n caĂąng thĂȘĂ«y noĂĄ roĂ€ hĂșn nhĂ»ng nĂŻĂ«u baĂ„n Ă ĂŻĂ noĂĄ caĂĄch mĂčĂŠt 25cm thĂČ laĂ„i nhĂČn khöng roĂ€ khi Ă oĂĄ ngĂ»ĂșĂąi ta noĂĄi rĂčçng noĂĄ khöng thuöÄc tiĂŻu cûÄ. ĂiĂŻĂŹu gĂČ seĂ€ xaĂŁy ra nĂŻĂ«u nhĂ» chuĂĄng ta Ă ĂŻĂ vaĂąo giûÀa mĂčĂŠt vaĂą vĂȘĂ„t Ă oĂĄ möÄt miĂŻĂ«ng kñnh löÏi khi Ă oĂĄ vĂȘĂ„t Ă oĂĄ seĂ€ ĂșĂŁ gĂȘĂŹn mĂčĂŠt hĂșn 25cm vaĂą seĂ€ ĂșĂŁ trong tiĂŻu cûÄ. NgaĂąy nay chuĂĄng ta mö taĂŁ hiĂŻĂ„n tĂ»ĂșĂ„ng naĂąy thĂȘĂ„t laĂą Ă Ășn giaĂŁn nhĂ» laĂą viĂŻĂ„c sûã duĂ„ng kñnh luĂĄp. NhûÀng chiĂŻĂ«c kñnh luĂĄp thûÄc ra laĂą nhûÀng chiĂŻĂ«c "kñnh hiĂŻĂn vi Ă Ășn giaĂŁn". NhûÀng "chiĂŻĂ«c kñnh hiĂŻĂn vi Ă Ășn giaĂŁn" ĂȘĂ«y Ă aĂ€ coĂĄ tûù thĂșĂąi xa xĂ»a nhĂ»ng ĂșĂŁ Ă ĂȘy cuĂĄng ta muöën Ă ĂŻĂŹ cĂȘĂ„p Ă ĂŻĂ«n nhûÀng chiĂŻĂ«c kñnh hiĂŻĂn vi phûåc taĂ„p. VĂȘĂ„y nhûÀng chiĂŻĂ«c kñnh hiĂŻĂn vi phûåc taĂ„p laĂą gĂČ? NhĂșĂą hai thĂȘĂ«u kñnh, vĂȘĂ„t quan saĂĄt Ă Ă»ĂșĂ„c nhĂȘn to lĂŻn hai lĂȘĂŹn, möÄt trong hai thĂȘĂ«u kñnh Ă oĂĄ Ă Ă»ĂșĂ„c goĂ„i tĂŻn laĂą vĂȘĂ„t kñnh, noĂĄ phoĂĄng Ă aĂ„i hĂČnh aĂŁnh lĂŻn lĂȘĂŹn thûå nhĂȘĂ«t, thĂȘĂ«u kñnh thûå hai Ă Ă»ĂșĂ„c goĂ„i laĂą thĂ” kñnh phoĂĄng Ă aĂ„i hĂČnh aĂŁnh lĂŻn lĂȘĂŹn thûå hai. ThûÄc ra trĂ»ĂșĂĄc Ă ĂȘy kñnh hiĂŻĂn vi coĂĄ vaĂąi thĂȘĂ«u kñnh vûùa Ă Ă»ĂșĂ„c sûã duĂ„ng nhĂ» thĂ” kñnh, vûùa Ă ĂŻĂ duĂąng nhĂ» vĂȘĂ„t kñnh nhĂ»ng Ă iĂŻĂŹu quan troĂ„ng laĂą tĂȘĂ«t caĂŁ caĂĄc loaĂ„i kñnh hiĂŻĂn vi naĂąy Ă Ă»ĂșĂ„c dûÄa trĂŻn nguyĂŻn tĂčĂŠc phoĂĄng Ă aĂ„i keĂĄp. ChiĂŻĂ«c kñnh hiĂŻĂn vi phûåc taĂ„p Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn Ă Ă»ĂșĂ„c laĂąm ra vaĂąo khoaĂŁng giûÀa nhûÀng nĂčm 1510 vaĂą 1610. NgĂ»ĂșĂąi ta khöng biĂŻĂ«t à ñch xaĂĄc ai laĂą taĂĄc giaĂŁ cuĂŁa noĂĄ nhĂ»ng rĂȘĂ«t nhiĂŻĂŹu ngĂ»ĂșĂąi cho rĂčçng baĂŁn quyĂŻĂŹn saĂĄng chĂŻĂ« kñnh hiĂŻĂn vi thuöÄc vĂŻĂŹ GalilĂŻ.
17.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 17 http://www.ebooks.vdcmedia.com Ăöi khi ngĂ»ĂșĂąi ta goĂ„i nhaĂą khoa hoĂ„c ngĂ»ĂșĂąi Ăan MaĂ„ch LĂŻvenguc laĂą öng töà cuĂŁa kñnh hiĂŻĂn vi nhĂ»ng khöng phaĂŁi vĂČ Ă¶ng laĂą ngĂ»ĂșĂąi saĂĄng chĂŻĂ« ra noĂĄ maĂą vĂČ Ă¶ng Ă aĂ€ phaĂĄt minh ra rĂȘĂ«t nhiĂŻĂŹu thûå vĂČ coĂĄ sûÄ giuĂĄp Ă ĂșĂ€ cuĂŁa kñnh hiĂŻĂn vi. LĂŻvenguc Ă aĂ€ chĂł ra rĂčçng nhûÀng con moĂ„t, nhûÀng con boĂ„ choĂĄ vaĂą nhûÀng sinh vĂȘĂ„t nhoĂŁ beĂĄ khaĂĄc nĂșĂŁ ra tûù trûång khöng phaĂŁi laĂą caĂĄc loaĂąi coĂĄ khaĂŁ nĂčng tûÄ sinh saĂŁn, öng laĂą ngĂ»ĂșĂąi Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn Ă aĂ€ nhĂČn thĂȘĂ«y qua kñnh hiĂŻĂn vi caĂĄc daĂ„ng cuĂŁa sûÄ söëng nhĂ»: nhûÀng cĂș thĂŻĂ Ă Ășn baĂąo vaĂą vi khuĂȘĂn. BĂčçng chñnh à öi baĂąn tay mĂČnh öng Ă aĂ€ chĂŻĂ« taĂ„o ra möÄt chiĂŻĂ«c kñnh hiĂŻĂn vi vaĂą qua chiĂŻĂ«c kñnh hiĂŻĂn vi Ă oĂĄ öng Ă aĂ€ nhĂČn thĂȘĂ«y toaĂąn böÄ quaĂĄ trĂČnh tuĂȘĂŹn hoaĂąn cuĂŁa sûÄ söëng. NgaĂąy nay con ngĂ»ĂșĂąi trong moĂ„i lĂŽnh vûÄc khoa hoĂ„c vaĂą cöng nghiĂŻĂ„p Ă ĂŻĂŹu khöng thĂŻĂ laĂąm viĂŻĂ„c Ă Ă»ĂșĂ„c nĂŻĂ«u thiĂŻĂ«u kñnh hiĂŻĂn vi. AI ĂAĂ NGHĂ RA LA BAĂN? DaĂ„ng Ă Ășn giaĂŁn nhĂȘĂ«t cuĂŁa la baĂąn laĂą möÄt chiĂŻĂ«c kim nam chĂȘm Ă Ă»ĂșĂ„c gĂčĂŠn lĂŻn möÄt caĂĄi cöÄt sao cho noĂĄ coĂĄ thĂŻĂ quay theo moĂ„i hĂ»ĂșĂĄng. ChiĂŻĂ«c kim nam chĂȘm naĂąy seĂ€ chĂł vĂŻĂŹ phĂ»Ășng bĂčĂŠc chñnh xaĂĄc hĂșn laĂą tûù cûÄc bĂčĂŠc cuĂŁa traĂĄi Ă ĂȘĂ«t. Tûù Ă oĂĄ baĂ„n coĂĄ thĂŻĂ xaĂĄc Ă Ă”nh Ă Ă»ĂșĂ„c caĂĄc phĂ»Ășng hĂ»ĂșĂĄng vaĂą caĂĄc Ă Ă”a Ă iĂŻĂm maĂą baĂ„n mong muöën. La baĂąn laĂą möÄt vĂȘĂ„t khöng thĂŻĂ thiĂŻĂ«u Ă Ă»ĂșĂ„c à öëi vĂșĂĄi nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi du lĂ”ch trĂŻn khĂčĂŠp thĂŻĂ« giĂșĂĄi, khöng ai biĂŻĂ«t rĂčçng ngĂ»ĂșĂąi ta Ă aĂ€ tĂČm thĂȘĂ«y kim nam chĂȘm quay vaĂą chĂł vĂŻĂŹ phĂ»Ășng bĂčĂŠc tûù khi naĂąo vaĂą ĂșĂŁ Ă ĂȘu suöët möÄt thĂșĂąi gian daĂąi ngĂ»ĂșĂąi ta cho rĂčçng Ă oĂĄ laĂą phaĂĄt minh cuĂŁa ngĂ»ĂșĂąi trung quöëc tûù 4500 nĂčm trĂ»ĂșĂĄc Ă ĂȘy. Tuy nhiĂŻn gĂȘĂŹn Ă ĂȘy giaĂŁ thiĂŻĂ«t naĂąy bĂ” nhiĂŻĂŹu ngĂ»ĂșĂąi baĂĄc boĂŁ song duĂą thĂŻĂ« naĂąo Ă i chĂčng nûÀa nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi Trung Quöëc vĂȘĂźn Ă Ă»ĂșĂ„c coi laĂą nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn biĂŻĂ«t Ă ĂŻĂ«n nguyĂŻn lyĂĄ hoaĂ„t à öÄng cuĂŁa la baĂąn. Sau ngĂ»ĂșĂąi Trung Quöëc laĂą Ă ĂŻĂ«n nhûÀng thĂ»Ășng gia aĂŁ RĂȘĂ„p biĂŻĂ«t Ă ĂŻĂ«n la baĂąn vaĂą du nhĂȘĂ„p chuĂĄng vaĂąo ChĂȘu Ău. NgĂ»ĂșĂąi ta cuĂ€ng biĂŻĂ«t chñnh xaĂĄc rĂčçng vaĂąo khoaĂŁng thĂŻĂ« kyĂŁ thûå 12 la baĂąn Ă aĂ€ rĂȘĂ«t phöà biĂŻĂ«n ĂșĂŁ ChĂȘu Ău, coĂĄ leĂ€ daĂ„ng sĂșĂĄm nhĂȘĂ«t cuĂŁa la baĂąn laĂą Ă Ă»ĂșĂ„c cĂȘĂ«u taĂ„o tûù möÄt caĂĄi kim nhiĂŻĂźm tûù Ă Ă»ĂșĂ„c gĂčĂŠn vaĂąo möÄt miĂŻĂ«ng göß thaĂŁ bĂși trong möÄt cöëc nĂ»ĂșĂĄc. Sau Ă oĂĄ ngĂ»ĂșĂąi ta Ă aĂ€ nghĂŽ caĂĄch gĂčĂŠn nhûÀng
18.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 18 http://www.ebooks.vdcmedia.com chiĂŻĂ«c kim lĂŻn truĂ„c vaĂą coĂĄ thĂŻĂ xoay troĂąn Ă Ă»ĂșĂ„c trong Ă aĂĄy cöëc. LuĂĄc Ă ĂȘĂŹu ngĂ»ĂșĂąi ta chĂł duĂąng la baĂąn Ă ĂŻĂ xaĂĄc Ă Ă”nh hĂ»ĂșĂĄng BĂčĂŠc, hĂ»ĂșĂĄng Nam vaĂą ngĂ»ĂșĂąi ta thĂ»ĂșĂąng quay caĂĄi cöëc sao cho Ă iĂŻĂm cuöëi cuĂŁa caĂĄi kim chĂł phĂ»Ășng bĂčĂŠc nĂčçm Ă uĂĄng vĂșĂĄi vaĂ„ch chĂł phĂ»Ășng bĂčĂŠc trĂŻn caĂĄi cöëc. VĂŻĂŹ sau nûÀa thĂČ trĂŻn nhûÀng caĂĄi la baĂąn ngĂ»ĂșĂąi ta Ă ĂčĂ„t möÄt miĂŻĂ«ng giĂȘĂ«y coĂĄ Ă aĂĄnh dĂȘĂ«u BĂčĂŠc, Nam, Ăöng, TĂȘy. ChĂčĂŠc hĂčĂšn caĂĄc baĂ„n cuĂ€ng biĂŻĂ«t tûù cûÄc bĂčĂŠc khöng truĂąng vĂșĂĄi bĂčĂŠc cûÄc, tûù cûÄc bĂčĂŠc nĂčçm ĂșĂŁ Ă iĂŻĂm cao nhĂȘĂ«t cuĂŁa bĂșĂą bĂčĂŠc cuĂŁa bĂčĂŠc MyĂ€ trĂŻn baĂĄn Ă aĂŁo Butia. CaĂĄc kim nam chĂȘm cuĂŁa tĂȘĂ«t caĂŁ caĂĄc la baĂąn ĂșĂŁ bĂčĂŠc baĂĄn cĂȘĂŹu Ă ĂŻĂŹu chĂł vaĂąo Ă iĂŻĂm naĂąy. NhûÀng ngĂ»ĂșĂąi cöà xĂ»a khöng biĂŻĂ«t Ă Ă»ĂșĂ„c sûÄ khaĂĄc nhau giûÀa tûù cûÄc bĂčĂŠc vaĂą bĂčĂŠc cûÄc, hoĂ„ chĂł nghĂŽ rĂčçng kim cuĂŁa la baĂąn luön luön chĂł vĂŻĂŹ hĂ»ĂșĂĄng bĂčĂŠc. VĂŻĂŹ sau naĂąy nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi thuyĂŁ thuĂŁ lĂŻn taĂąu ra khĂși xa vaĂą hoĂ„ Ă aĂ€ nhĂȘĂ„n thĂȘĂ«y sûÄ khaĂĄc nhau naĂąy chĂčĂŠc hĂčĂšn baĂ„n cuĂ€ng coĂĄ thĂŻĂ hĂČnh dung Ă Ă»ĂșĂ„c nößi bĂčn khoĂčn thĂčĂŠc mĂčĂŠc cuĂŁa nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi ScanĂ inavĂș cöà khi hoĂ„ chu du ĂșĂŁ caĂĄc biĂŻĂn bĂčĂŠc xung quanh Greenland vaĂą nhĂȘĂ„n thĂȘĂ«y rĂčçng ĂșĂŁ möÄt vaĂąi nĂși kim la baĂąn laĂ„i chĂł vĂŻĂŹ phĂ»Ășng tĂȘy. AI ĂAĂ NGHĂ RA MĂN NHĂĂY DUĂ ? BaĂ„n haĂ€y thûã tĂ»ĂșĂŁng tĂ»ĂșĂ„ng mĂČnh Ă ang lĂș lûãng ĂșĂŁ à öÄ cao 5m sau Ă oĂĄ tûù tûù haĂ„ caĂĄnh xuöëng mĂčĂ„t Ă ĂȘĂ«t. ĂiĂŻĂŹu Ă oĂĄ giöëng nhĂ» baĂ„n nhaĂŁy tûù bĂșĂą tĂ»ĂșĂąng cao 3m xuöëng vĂȘĂ„y. ĂĂŻĂ laĂąm Ă Ă»ĂșĂ„c viĂŻĂ„c Ă oĂĄ maĂą khöng hĂŻĂŹ bĂ” xĂȘy xaĂĄt baĂ„n phaĂŁi nhĂșĂą Ă ĂŻĂ«n sûÄ giuĂĄp Ă ĂșĂ€ cuĂŁa chiĂŻĂ«c duĂą. ChiĂŻĂ«c duĂą chĂčĂšng qua chĂł laĂą möÄt chiĂŻĂ«c ö to coĂĄ khaĂŁ nĂčng taĂ„o ra lûÄc caĂŁn à öëi vĂșĂĄi khöng khñ. NhĂșĂą coĂĄ chiĂŻĂ«c duĂą chuĂĄng ta coĂĄ thĂŻĂ rĂși trong khöng gian maĂą khöng sĂșĂ„ bĂ” thĂ»Ășng khi haĂ„ xuöëng mĂčĂ„t Ă ĂȘĂ«t. ChiĂŻĂ«c duĂą thûÄc ra laĂą thiĂŻĂ«t bĂ” bay Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn. NĂčm 1514 Leonard De Vinchi Ă aĂ€ phaĂĄc hoaĂ„ chiĂŻĂ«c duĂą trong quyĂŻĂn vĂșĂŁ veĂ€ cuĂŁa mĂČnh. VaĂąo nĂčm 1595 FaustĂș Verasio Ă aĂ€ coĂĄ möÄt baĂąi miĂŻu taĂŁ vĂŻĂŹ chiĂŻĂ«c duĂą coĂĄ khaĂŁ nĂčng hoaĂ„t à öÄng Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn. Ăng Z. Blanzar, ngĂ»ĂșĂąi PhaĂĄp laĂą ngĂ»ĂșĂąi Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn sûã duĂ„ng chiĂŻĂ«c duĂą. NĂčm 1785 öng naĂąy Ă aĂ€ cho möÄt con choĂĄ vaĂąo möÄt chiĂŻĂ«c gioĂŁ, buöÄc vaĂąo möÄt caĂĄi duĂą röÏi thaĂŁ tûù khñ cĂȘĂŹu xuöëng. Ăng Blanzar coĂąn khĂčĂšng Ă Ă”nh rĂčçng vaĂąo nĂčm 1793 tûù trĂŻn kinh khñ cĂȘĂŹu öng Ă aĂ€ nhaĂŁy duĂą xuöëng mĂčĂ„t Ă ĂȘĂ«t vaĂą kĂŻĂ«t quaĂŁ laĂą bĂ” gaĂ€y mĂȘĂ«t möÄt chĂȘn.
19.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 19 http://www.ebooks.vdcmedia.com MöÄt ngĂ»ĂșĂąi PhaĂĄp khaĂĄc, öng Z. Garneri Ă aĂ€ Ă Ă»ĂșĂ„c cöng nhĂȘĂ„n laĂą ngĂ»ĂșĂąi Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn sûã duĂ„ng duĂą thĂ»ĂșĂąng xuyĂŻn nhĂȘĂ«t. CuöÄc biĂŻĂu diĂŻĂźn nhaĂŁy duĂą Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn cuĂŁa öng Ă aĂ€ diĂŻĂźn ra ĂșĂŁ Pari vaĂąo ngaĂąy 22/10/1797, khi maĂą öng Ă aĂ€ nhaĂŁy thaĂąnh cöng tûù à öÄ cao hĂșn 600m. ChiĂŻĂ«c duĂą cuĂŁa öng Garneri tröng giöëng nhĂ» möÄt caĂĄi ö Ă Ă»ĂșĂ„c laĂąm tûù vaĂŁi baĂ„t trĂčĂŠng coĂĄ Ă Ă»ĂșĂąng kñnh khoaĂŁng 7m. ĂșĂŁ giûÀa noĂĄc duĂą coĂĄ möÄt miĂŻĂ«ng göß hĂČnh caĂĄi Ă ĂŽa coĂĄ tiĂŻĂ«t diĂŻĂ„n khoaĂŁng 25cm coĂĄ Ă uĂ„c löß ĂșĂŁ giûÀa cho khöng khñ loĂ„t qua. ChiĂŻĂ«c Ă ĂŽa Ă Ă»ĂșĂ„c gĂčĂŠn vĂșĂĄi miĂŻĂ«ng vaĂŁi baĂ„t bĂčçng nhiĂŻĂŹu daĂŁi ruy bĂčng nhoĂŁ. CuĂĄ nhaĂŁy duĂą tûù maĂĄy bay thaĂąnh cöng Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn Ă Ă»ĂșĂ„c thûÄc hiĂŻĂ„n bĂșĂŁi Ă aĂ„i uyĂĄ Berry vaĂąo nĂčm 1912 taĂ„i Saint-Luiz thuöÄc bang Missuri. Trong nhûÀng nĂčm 1913-14 Ă aĂ€ xaĂŁy ra rĂȘĂ«t nhiĂŻĂŹu cuöÄc tranh luĂȘĂ„n xung quanh viĂŻĂ„c nĂŻn hay khöng nĂŻn sûã duĂ„ng duĂą vaĂąo muĂ„c à ñch cûåu höÄ. Cho Ă ĂŻĂ«n Ă ĂȘĂŹu thĂŻĂ« chiĂŻĂ«n thûå nhĂȘĂ«t vĂȘĂ«n Ă ĂŻĂŹ naĂąy vĂȘĂźn chĂ»a ngaĂ€ nguĂ€. NhûÀng vĂȘĂ«n Ă ĂŻĂŹ baĂąn caĂ€i chñnh liĂŻn quan Ă ĂŻĂ«n kñch thĂ»ĂșĂĄc cuĂŁa duĂą vaĂą viĂŻĂ„c liĂŻĂ„u caĂĄc phi cöng coĂĄ thĂŻĂ nhaĂŁy duĂą an toaĂąn maĂą khöng va chaĂ„m vĂșĂĄi maĂĄy bay hay khöng. AI ĂAĂ NGHĂ RA MAĂY AĂNH ? NgaĂąy höm nay chuĂĄng ta coĂĄ thĂŻĂ in traĂĄng aĂŁnh trong giĂȘy laĂĄt nhĂ»ng Ă ĂŻĂ laĂąm Ă Ă»ĂșĂ„c nhĂ» vĂȘĂ„y thĂČ ngĂ»ĂșĂąi ta Ă aĂ€ phaĂŁi mĂȘĂ«t haĂąng trĂčm nĂčm nghiĂŻn cûåu tĂČm toĂąi. ChuĂĄng ta haĂ€y cuĂąng nhau laĂąm quen vĂșĂĄi lĂ”ch sûã cuĂŁa maĂĄy aĂŁnh, vaĂąo giûÀa thĂŻĂ« kyĂŁ XI vaĂą XVI, con ngĂ»ĂșĂąi Ă aĂ€ bĂčĂŠt Ă ĂȘĂŹu sûã duĂ„ng möÄt loaĂ„i maĂĄy aĂŁnh thö sĂș Ă Ă»ĂșĂ„c goĂ„i laĂą "HöÄp töëi", noĂĄ cho pheĂĄp chuĂĄng ta in ra giĂȘĂ«y nhûÀng hĂČnh aĂŁnh röÏi sau Ă oĂĄ qua möÄt vaĂąi khĂȘu xûã lyĂĄ ta seĂ€ nhĂȘĂ„n Ă Ă»ĂșĂ„c hĂČnh aĂŁnh chñnh xaĂĄc cuĂŁa vĂȘĂ„t chuĂ„p. VaĂąo nĂčm 1568 öng Danielo Barbaro Ă aĂ€ saĂĄng chĂŻĂ« ra möÄt chiĂŻĂ«c maĂĄy aĂŁnh coĂĄ möÄt thĂȘĂ«u kñnh vaĂą möÄt löß coĂĄ thĂŻĂ thay à öĂi Ă Ă»ĂșĂąng kñnh Ă ĂŻĂ tĂčng à öÄ neĂĄt cuĂŁa aĂŁnh. NĂčm 1802 öng Tomas Erdward vaĂą öng Gamphri Devid bĂčçng caĂĄch in tiĂŻĂ«p xuĂĄc Ă aĂ€ thu Ă Ă»ĂșĂ„c hĂČnh aĂŁnh trĂŻn möÄt loaĂ„i giĂȘĂ«y Ă ĂčĂ„c biĂŻĂ„t tuy nhiĂŻn nhûÀng bûåc aĂŁnh naĂąy khöng bĂŻĂŹn.
20.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 20 http://www.ebooks.vdcmedia.com VaĂąo nĂčm 1816 öng Zozep Nips Ă aĂ€ laĂąm ra möÄt chiĂŻĂ«c maĂĄy aĂŁnh kiĂŻĂu höÄp vaĂą vĂȘĂ„t kñnh Ă Ă»ĂșĂ„c lĂȘĂ«y ra tûù kñnh hiĂŻĂn vi vaĂą Ă aĂ€ thu Ă Ă»ĂșĂ„c aĂŁnh ĂȘm baĂŁn. NĂčm 1835 öng William Tabot laĂą ngĂ»ĂșĂąi Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn Ă aĂ€ laĂąm ra dĂ»Ășng baĂŁn tûù aĂŁnh ĂȘm vaĂą cuĂ€ng thu Ă Ă»ĂșĂ„c nhûÀng bûåc aĂŁnh rĂȘĂ«t neĂĄt. NĂčm 1839 öng Luis Ăage Ă aĂ€ cöng böë phaĂĄt minh cuĂŁa mĂČnh vĂŻĂŹ möÄt quaĂĄ trĂČnh Ă Ă”nh vĂ” aĂŁnh trĂŻn caĂĄc miĂŻĂ«ng baĂ„c thĂșĂąi gian qua Ă i vaĂą Ă aĂ€ coĂĄ rĂȘĂ«t nhiĂŻĂŹu ngĂ»ĂșĂąi Ă oĂĄng goĂĄp yĂĄ tĂ»ĂșĂŁng vaĂą cöng sûåc vaĂąo viĂŻĂ„c hoaĂąn thiĂŻĂ„n chiĂŻĂ«c maĂĄy aĂŁnh. Cuöëi cuĂąng vaĂąo nĂčm 1888 ngĂ»ĂșĂąi ta Ă aĂ€ thĂȘĂ«y trĂŻn thĂ” trĂ»ĂșĂąng nhûÀng chiĂŻĂ«c maĂĄy aĂŁnh hiĂŻĂ„n Ă aĂ„i cuĂŁa haĂ€ng Eastman Dry Play and Film sûã duĂ„ng hĂŻĂ„ thöëng Kodak. ChiĂŻĂ«c maĂĄy aĂŁnh Ă aĂ€ naĂ„p sĂčĂ©n phim röÄng 6cm Ă uĂŁ cho 100 kiĂŻĂu. Sau khi sûã duĂ„ng hĂŻĂ«t phim maĂĄy aĂŁnh Ă Ă»ĂșĂ„c traĂŁ vĂŻĂŹ cho cöng ty ĂșĂŁ RotchetĂș, cuöën phim naĂąy Ă Ă»ĂșĂ„c lĂȘĂ«y ra vaĂą in traĂĄng. ChiĂŻĂ«c maĂĄy aĂŁnh naĂąy laĂ„i Ă Ă»ĂșĂ„c naĂ„p laĂ„i phim vaĂą traĂŁ laĂ„i cho khaĂĄch haĂąng. Tûù Ă oĂĄ Ă ĂŻĂ«n nay chiĂŻĂ«c maĂĄy aĂŁnh khöng ngûùng Ă Ă»ĂșĂ„c caĂŁi tiĂŻĂ«n cho Ă eĂ„p hĂșn, nhoĂŁ hĂșn, thuĂȘĂ„n tiĂŻĂ„n hĂșn vaĂą noĂĄ Ă Ă»ĂșĂ„c sûã duĂ„ng röÄng raĂ€i trĂŻn toaĂąn thĂŻĂ« giĂșĂĄi AI ĂAĂ NGHĂ RA NHĂĂNG CON TEM? NgaĂąy xa xĂ»a con ngĂ»ĂșĂąi Ă aĂ€ truyĂŻĂŹn thĂ» bĂčçng möÄt caĂĄch hĂŻĂ«t sûåc thö sĂș. CaĂĄc baĂ„n haĂ€y hĂČnh dung noĂĄ giöëng nhĂ» nhûÀng cuöÄc chaĂ„y tiĂŻĂ«p sûåc vĂȘĂ„y, ngĂ»ĂșĂąi noĂ„ chuyĂŻĂŹn cho ngĂ»ĂșĂČ kia. CaĂĄc traĂ„m, nĂși ngĂ»ĂșĂąi trĂ»ĂșĂĄc Ă Ă»a thĂ» cho ngĂ»ĂșĂąi sau Ă Ă»ĂșĂ„c goĂ„i laĂą traĂ„m bĂ»u Ă iĂŻĂ„n (english : post). Tûù con tem trong tiĂŻĂ«ng Anh laĂą "stamp" coĂĄ nghĂŽa laĂą Ă oĂĄng dĂȘĂ«u, bĂčĂŠt Ă ĂȘĂŹu tûù viĂŻĂ„c Ă oĂĄng dĂȘĂ«u niĂŻm thĂ». NgĂ»ĂșĂąi ta böi saĂĄp lĂŻn bĂČ thĂ» vaĂą trong khi saĂĄp chĂ»a khö Ă oĂĄng dĂȘĂ«u lĂŻn Ă oĂĄ Ă ĂŻĂ Ă aĂĄnh dĂȘĂ«u phĂȘn biĂŻĂ„t ngĂ»ĂșĂąi gûãi. yĂĄ tĂ»ĂșĂŁng duĂąng con tem Ă ĂŻĂ chuyĂŻĂn thĂ» thuöÄc vĂŻĂŹ öng RölĂčng Hill, ngĂ»ĂșĂąi Anh. ĂoĂĄ laĂą vaĂąo khoaĂŁng nhûÀng nĂčm 30 cuĂŁa thĂŻĂ« kyĂŁ trĂ»ĂșĂĄc. Theo öng RölĂčng Hill nĂŻĂ«u duĂąng con tem thay cho viĂŻĂ„c Ă oĂĄng cĂ»ĂșĂĄc phñ bĂ»u Ă iĂŻĂ„n seĂ€ coĂĄ nhiĂŻĂŹu thuĂȘĂ„n lĂșĂ„i hĂșn vaĂą söë ngĂ»ĂșĂąi gûãi thĂ» seĂ€ tĂčng lĂŻn, tûåc laĂą tĂčng thĂŻm thu nhĂȘĂ„p cho quöëc gia. Ăng cuĂ€ng chñnh laĂą ngĂ»ĂșĂąi Ă Ă»a ra nhiĂŻĂŹu caĂŁi caĂĄch vĂŻĂŹ cĂ»ĂșĂĄc phñ bĂ»u Ă iĂŻĂ„n. TrĂ»ĂșĂĄc Ă ĂȘy cĂ»ĂșĂĄc phñ bĂ»u Ă iĂŻĂ„n phuĂ„
21.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 21 http://www.ebooks.vdcmedia.com thuöÄc vaĂąo söë trang vaĂą khoaĂŁng caĂĄch giûÀa hai Ă Ă”a Ă iĂŻĂm. KhoaĂŁng caĂĄch caĂąng xa thĂČ cĂ»ĂșĂĄc phñ cho mößi trang thĂ» caĂąng cao. Theo saĂĄng kiĂŻĂ«n cuĂŁa öng RölĂčng Hill tûù luĂĄc bĂȘĂ«y giĂșĂą cĂ»ĂșĂĄc phñ gûãi möÄt bûåc thĂ» chĂł phuĂ„ thuöÄc vaĂąo troĂ„ng lĂ»ĂșĂ„ng cuĂŁa noĂĄ, coĂąn yĂŻĂ«u töë khoaĂŁng caĂĄch khöng cĂȘĂŹn Ă ĂŻĂ yĂĄ tĂșĂĄi. Quöëc gia Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn sûã duĂ„ng con tem laĂą VĂ»Ășng quöëc Anh. Sau Ă oĂĄ Ă Ă»ĂșĂ„c aĂĄp duĂ„ng röÄng raĂ€i vaĂą nhanh choĂĄng taĂ„i hĂȘĂŹu hĂŻĂ«t caĂĄc quöëc gia, thaĂąnh phöë ĂșĂŁ chĂȘu ĂȘu. NĂ»ĂșĂĄc Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn sûã duĂ„ng con tem ĂșĂŁ tĂȘy baĂĄn cĂȘĂŹu khöng phaĂŁi laĂą MyĂ€ maĂą laĂą Braxin vaĂąo nĂčm 1843. NĂ»ĂșĂĄc MyĂ€ chĂȘĂ„m hĂșn möÄt chuĂĄt, Ă ĂŻĂ«n nĂčm 1847 nhaĂą nĂ»ĂșĂĄc mĂșĂĄi chñnh thûåc phaĂĄt haĂąnh caĂĄc con tem, mĂčĂ„c duĂą tûù nĂčm 1842 taĂ„i möÄt söë cĂș sĂșĂŁ bĂ»u Ă iĂŻĂ„n tĂ» nhĂȘn cuĂŁa nĂ»ĂșĂĄc naĂąy Ă aĂ€ coĂĄ nhûÀng con tem riĂŻng cuĂŁa mĂČnh. AI ĂAĂ NGHĂ RA TROĂ ĂAĂNH BAĂI? ChĂčĂŠc hĂčĂšn trong mößi gia Ă ĂČnh trĂŻn thĂŻĂ« giĂșĂĄi baĂ„n Ă ĂŻĂŹu coĂĄ thĂŻĂ tĂČm thĂȘĂ«y möÄt böÄ baĂąi. ĂĂȘy coĂĄ leĂ€ laĂą möÄt troĂą chĂși gia Ă ĂČnh Ă Ă»ĂșĂ„c nhiĂŻĂŹu ngĂ»ĂșĂąi Ă»a chuöÄng nhĂȘĂ«t. VaĂą coĂĄ leĂ€ cuĂ€ng chñnh vĂČ thĂŻĂ« maĂą chuĂĄng ta luön tin rĂčçng böÄ baĂąi Ă aĂ€ coĂĄ tûù lĂȘu lĂčĂŠm röÏi. NgĂ»ĂșĂąi ta khöng coĂąn nhĂșĂĄ caĂĄc cöß baĂąi ra Ă ĂșĂąi luĂĄc naĂąo vaĂą ĂșĂŁ Ă ĂȘu, Trung Quöëc, Ai cĂȘĂ„p, Hy laĂ„p hay ĂȘĂ«n à öÄ, chĂł biĂŻĂ«t rĂčçng chuĂĄng xuĂȘĂ«t hiĂŻĂ„n ngay sau khi nghĂŻĂ„ thuĂȘĂ„t taĂ„o hĂČnh ra Ă ĂșĂąi. MöÄt thĂșĂąi gian daĂąi ngĂ»ĂșĂąi ta cho rĂčçng caĂĄc cöß baĂąi laĂą phaĂĄt minh cuĂŁa ngĂ»ĂșĂąi Trung Quöëc, tuy nhiĂŻn ngĂ»ĂșĂąi dĂȘn nĂ»ĂșĂĄc naĂąy mĂșĂĄi chĂł chĂși baĂąi tûù khoaĂŁng 1000 nĂčm trĂ»ĂșĂĄc Ă ĂȘy. LuĂĄc Ă ĂȘĂŹu khi mĂșĂĄi xuĂȘĂ«t hiĂŻĂ„n böÄ baĂąi khöng phaĂŁi duĂąng Ă ĂŻĂ chĂși maĂą Ă ĂŻĂ caĂĄc thaĂąy boĂĄi dûÄ Ă oaĂĄn tĂ»Ășng lai. MaĂ€i sau naĂąy böÄ baĂąi mĂșĂĄi Ă Ă»ĂșĂ„c duĂąng Ă ĂŻĂ chĂși. CoĂĄ ngĂ»ĂșĂąi cho rĂčçng nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi lñnh thĂȘĂ„p tûÄ chinhlaĂą nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi Ă aĂ€ Ă Ă»a troĂą Ă aĂĄnh baĂąi Ă ĂŻĂ«n ChĂȘu ĂȘu. MöÄt söë ngĂ»ĂșĂąi khaĂĄc laĂ„i cho rĂčçng caĂĄc nhaĂą buön Ă aĂ€ mang troĂą chĂși naĂąy vaĂąo TĂȘy Ban Nha. NhûÀng ngĂ»ĂșĂąi thûå ba laĂ„i khĂčĂšng Ă Ă”nh böÄ baĂąi Ă aĂ€ Ă Ă»ĂșĂ„c nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi Di gan Ă em vaĂąo caĂĄc nĂ»ĂșĂĄc Ăöng ĂȘu. Tuy nhiĂŻn chuĂĄng ta chĂł coĂĄ thĂŻĂ khĂčĂšng Ă Ă”nh möÄt Ă iĂŻĂŹu chĂčĂŠc chĂčĂŠn laĂą nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi dĂȘn ChĂȘu ĂȘu biĂŻĂ«t Ă ĂŻĂ«n böÄ baĂąi tûù thĂŻĂ« kyĂŁ thûå XIII.
22.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 22 http://www.ebooks.vdcmedia.com LuĂĄc Ă ĂȘĂŹu ĂșĂŁ ChĂȘu Ău coĂĄ töÏn taĂ„i rĂȘĂ«t nhiĂŻĂŹu loaĂ„i baĂąi khaĂĄc nhau. CoĂĄ loaĂ„i baĂąi göÏm 21 quĂȘn chĂł coĂĄ hĂČnh khöng coĂĄ söë, laĂ„i coĂĄ nhûÀng böÄ baĂąi coĂĄ 56 quĂȘn coĂĄ söë maĂą laĂ„i khöng coĂĄ hĂČnh. NgĂ»ĂșĂąi PhaĂĄp Ă aĂ€ nghĂŽ ra böÄ baĂąi göÏm 52 quĂȘn. HoĂ„ Ă aĂ€ sûã duĂ„ng nhûÀng laĂĄ baĂąi coĂĄ söë vaĂą giûÀ laĂ„i caĂŁ nhûÀng quĂȘn coĂĄĂĄ hĂČnh nhĂ» quĂȘn aĂĄt (A), quĂȘn vua (K), quĂȘn Ă ĂȘĂŹm (Q), quĂȘn böÏi (J). Anh laĂą quöëc gia thûå hai ĂșĂŁ ChĂȘu ĂȘu tiĂŻĂ«p nhĂȘĂ„n böÄ baĂąi naĂąy. NhûÀng laĂĄ baĂąi Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn Ă Ă»ĂșĂ„c veĂ€ bĂčçng tay rĂȘĂ«t thö sĂș. VĂŻĂŹ sau cuĂąng vĂșĂĄi sûÄ phaĂĄt triĂŻĂn rĂȘĂŹm röÄ cuĂŁa nghĂŻĂŹ khĂčĂŠc göß ngĂ»ĂșĂąi ta Ă aĂ€ saĂŁn xuĂȘĂ«t haĂąng loaĂ„t nhûÀng böÄ baĂČ bĂčçng göß vûùa reĂŁ vûùa Ă eĂ„p. NhûÀng böÄ baĂąi göß naĂąy nhanh choĂĄng Ă Ă»ĂșĂ„c nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi dĂȘn thĂ»ĂșĂąng ĂșĂŁ khĂčĂŠp nĂși hoan nghĂŻnh. AI ĂAĂ NGHĂ RA TĂĂM BAĂN ĂĂĂ ĂĂĂU TIĂN? HaĂ€y tĂ»ĂșĂŁng tĂ»ĂșĂ„ng maĂą xem, thĂȘĂ„t khoĂĄ maĂą duĂąng lĂșĂąi Ă ĂŻĂ taĂŁ Ă Ă»ĂșĂ„c hĂŻĂ«t caĂĄc toaĂą nhaĂą, caĂĄc Ă Ă»ĂșĂąng phöë trong thaĂąnh phöë cuĂŁa baĂ„n. SeĂ€ Ă Ășn giaĂŁn hĂșn nĂŻĂ«u chuĂĄng ta duĂąng buĂĄt vaĂą giĂȘĂ«y Ă ĂŻĂ veĂ€ ra vĂ” trñ cuĂŁa chuĂĄng, cuĂ€ng chñnh vĂČ thĂŻĂ« maĂą tĂȘĂ«m baĂŁn à öÏ Ă aĂ€ ra Ă ĂșĂąi. TĂȘĂ«m baĂŁn à öÏ Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn maĂą loaĂąi ngĂ»ĂșĂąi coĂąn nhĂșĂĄ Ă Ă»ĂșĂ„c veĂ€ trĂŻn möÄt miĂŻĂ«ng Ă ĂȘĂ«t seĂĄt ĂșĂŁ Ai CĂȘĂ„p hĂșn 4000 nĂčm trĂ»ĂșĂĄc Ă ĂȘy vaĂą sau naĂąy Ă aĂ€ bĂ” thiĂŻu huyĂŁ trong möÄt Ă aĂĄm chaĂĄy. ThĂșĂąi cöà nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi chuĂŁ Ă ĂȘĂ«t veĂ€ baĂŁn à öÏ danh giĂșĂĄi nhûÀng phĂȘĂŹn Ă ĂȘĂ«t cuĂŁa mĂČnh. CaĂĄc vĂ” hoaĂąng Ă ĂŻĂ« thĂČ duĂąng baĂŁn à öÏ Ă ĂŻĂ phĂȘn chia Ă Ă»ĂșĂąng biĂŻn giĂșĂĄi cuĂŁa quöëc gia mĂČnh. NhĂ»ng khi con ngĂ»ĂșĂąi thûã mö taĂŁ trĂŻn baĂŁn à öÏ vĂ” trñ cuĂŁa nhûÀng vĂȘĂ„t ĂșĂŁ xa hĂșn thĂČ hoĂ„ gĂčĂ„p phaĂŁi möÄt söë rĂčĂŠc röëi nhĂȘĂ«t Ă Ă”nh, Ă iĂŻĂŹu Ă oĂĄ gĂčĂŠn liĂŻĂŹn vĂșĂĄi viĂŻĂ„c traĂĄi Ă ĂȘĂ«t hĂČnh troĂąn nĂŻn viĂŻĂ„c Ă o chñnh xaĂĄc nhûÀng khoaĂŁng caĂĄch lĂșĂĄn laĂą rĂȘĂ«t khoĂĄ. BuöĂi ban Ă ĂȘĂŹu caĂĄc nhaĂą thiĂŻn vĂčn hoĂ„c Ă aĂ€ giuĂĄp Ă ĂșĂ€ caĂĄc nhaĂą à öÏ hoaĂ„ rĂȘĂ«t nhiĂŻĂŹu vĂČ nhûÀng nghiĂŻn cûåu cuĂŁa hoĂ„ liĂŻn quan tĂșĂĄi kñch thĂ»ĂșĂĄc vaĂą hĂČnh daĂ„ng cuĂŁa traĂĄi Ă ĂȘĂ«t. Ăng eratosphen sinh nĂčm 276 trĂ»ĂșĂĄc cöng nguyĂŻn ĂșĂŁ Hy LaĂ„p Ă aĂ€ Ă o Ă Ă»ĂșĂ„c kñch thĂ»ĂșĂĄc cuĂŁa traĂĄi Ă ĂȘĂ«ĂĄt, nhûÀng con söë maĂą öng Ă Ă»a ra gĂȘĂŹn giöëng vĂșĂĄi thûÄc tĂŻĂ«. PhĂ»Ășng phaĂĄp cuĂŁa öng lĂȘĂŹn Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn Ă aĂ€ cho pheĂĄp con ngĂ»ĂșĂąi tñnh Ă Ă»ĂșĂ„c khoaĂŁng caĂĄch tûù nam Ă ĂŻĂ«n bĂčĂŠc. GĂȘĂŹn nhĂ» cuĂ€ng cuĂąng vĂșĂĄi thĂșĂąi gian Ă oĂĄ Ginnarch Ă aĂ€ Ă Ă»a ra caĂĄch chia baĂŁn à öÏ thĂŻĂ« giĂșĂĄi ra nhûÀng phĂȘĂŹn bĂčçng nhau doĂ„c theo kinh tuyĂŻĂ«n vaĂą vĂŽ
23.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 23 http://www.ebooks.vdcmedia.com tuyĂŻĂ«n, vĂ” trñ chñnh xaĂĄc cuĂŁa nhûÀng Ă Ă»ĂșĂąng naĂąy seĂ€ dûÄa trĂŻn viĂŻĂ„c nghiĂŻn cûåu bĂȘĂŹu trĂșĂąi. VaĂąo thĂŻĂ« kyĂŁ thûå 2 sau cöng nguyĂŻn Plötemei Ă aĂ€ vĂȘĂ„n duĂ„ng yĂĄ tĂ»ĂșĂŁng trĂŻn Ă ĂŻĂ chia baĂŁn à öÏ ra thaĂąnh nhûÀng phĂȘĂŹn bĂčçng nhau bĂčçng caĂĄc Ă Ă»ĂșĂąng kinh tuyĂŻĂ«n vaĂą vĂŽ tuyĂŻĂ«n. Cuöën saĂĄch giaĂĄo khoa Ă Ă”a lyĂĄ cuĂŁa öng Ă aĂ€ trĂșĂŁ thaĂąnh quyĂŻĂn saĂĄch tiĂŻn phong cuĂŁa böÄ mön naĂąy sau khi ngĂ»ĂșĂąi ta tĂČm thĂȘĂ«y nĂ»ĂșĂĄc MyĂ€. SûÄ khaĂĄm phaĂĄ ra ChĂȘu MyĂ€ cuĂŁa Colömbö vaĂą caĂĄc nhaĂą thaĂĄm hiĂŻĂm khaĂĄc caĂąng laĂąm tĂčng sûÄ quan tĂȘm cuĂŁa moĂ„i ngĂ»ĂșĂąi tĂșĂĄi baĂŁn à öÏ. NĂčm 1570 Avram ortelius Ă aĂ€ xuĂȘĂ«t baĂŁn ĂșĂŁ Antverpene tĂȘĂ„p baĂŁn à öÏ Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn. NgĂ»ĂșĂąi saĂĄng lĂȘĂ„p ra ngaĂąnh hoaĂ„ à öÏ hiĂŻĂ„n Ă aĂ„i coĂĄ thĂŻĂ coi laĂą Geradus Mercator . TrĂŻn nhûÀng tĂȘĂ«m baĂŁn à öÏ cuĂŁa öng ta nhûÀng Ă Ă»ĂșĂąng thĂčĂšng seĂ€ tĂ»Ășng ûång vĂșĂĄi nhûÀng Ă Ă»ĂșĂąng cong trĂŻn quaĂŁ Ă Ă”a cĂȘĂŹu. ĂiĂŻĂŹu Ă oĂĄ cho pheĂĄp vaĂ„ch möÄt Ă Ă»ĂșĂąng thĂčĂšng giûÀa hai Ă iĂŻĂm trĂŻn baĂŁn à öÏ vaĂą cuĂ€ng coĂĄ thĂŻĂ xaĂĄc Ă Ă”nh Ă Ă»ĂșĂ„c phĂ»Ășng hĂ»ĂșĂĄng bĂčçng la baĂąn. TĂȘĂ«m baĂŁn à öÏ Ă oĂĄ Ă Ă»ĂșĂ„c goĂ„i laĂą "sûÄ chiĂŻĂ«u hĂČnh". TrĂŻn trang phuĂ„ bĂČa quyĂŻĂn saĂĄch cuĂŁa öng ta coĂĄ in hĂČnh nuĂĄi AtlaĂĄt khöĂng löÏ, chñnh vĂČ vĂȘĂ„y nhûÀng tĂȘĂ«m baĂŁn à öÏ ngaĂąy nay chuĂĄng ta laĂ„i goĂ„i laĂą AtlaĂĄt. AI ĂAĂ PHAĂT HIĂĂ N RA CAĂ PHĂ? Khöng ai biĂŻĂ«t chñnh xaĂĄc tĂŻn cuĂŁa con ngĂ»ĂșĂąi haĂ„nh phuĂĄc Ă aĂ€ Ă Ă»ĂșĂ„c traĂŁi qua nhûÀng caĂŁm giaĂĄc böÏi höÏi khi nhĂȘĂ«p nguĂ„m caĂą phĂŻ Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn. ChĂł biĂŻĂ«t rĂčçng vĂŻĂŹ lĂ”ch sûã xuĂȘĂ«t xûå cuĂŁa caĂą phĂŻ cuĂ€ng coĂĄ thĂȘĂ„t nhiĂŻĂŹu huyĂŻĂŹn thoaĂ„i. MöÄt trong söë nhûÀng huyĂŻĂŹn thoaĂ„i kĂŻĂ laĂ„i rĂčçng möÄt ngaĂąn nĂčm trĂ»ĂșĂĄc Ă ĂȘy möÄt ngĂ»ĂșĂąi dĂȘn Abixini (bĂȘy giĂșĂą laĂą Ethiopña) Ă aĂ€ Ă ĂŻĂ yĂĄ Ă ĂŻĂ«n hĂ»Ășng thĂșm Ă ĂčĂ„c biĂŻĂ„t böëc lĂŻn tûù möÄt buĂ„i cĂȘy Ă ang chaĂĄy. Anh ta beĂąn nhĂčĂ„t cuĂŁa mĂȘĂ«y quaĂŁ trong buĂ„i cĂȘy vaĂą nĂŻĂ«m thûã, thĂȘĂ«y ngon beĂąn mang Ă un lĂȘĂ«y nĂ»ĂșĂĄc uöëng. Anh ta Ă ĂȘu coĂĄ biĂŻĂ«t rĂčçng mĂČnh vûùa khaĂĄm phaĂĄ ra möÄt Ă iĂŻĂŹu hĂŻĂ«t sûåc kyĂą diĂŻĂ„u, vĂČ Ă oĂĄ chñnh laĂą ly caĂą phĂŻ Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn trĂŻn thĂŻĂ« giĂșĂĄi - möÄt thûå nĂ»ĂșĂĄc uöëng seĂ€ maĂ€i Ă Ă»ĂșĂ„c con ngĂ»ĂșĂąi Ă»a chuöÄng.
24.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 24 http://www.ebooks.vdcmedia.com VĂȘĂ„y laĂą nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn biĂŻĂ«t Ă ĂŻĂ«n cĂȘy caĂą phĂŻ vaĂą hĂ»Ășng vĂ” thĂșm ngon cuĂŁ noĂĄ laĂą nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi dĂȘn Abixini, söëng ĂșĂŁ phña à öng cuĂŁa ChĂȘu phi. Cho Ă ĂŻĂ«n thĂŻĂ« kyĂŁ thûå XV chĂł coĂĄ ĂșĂŁ Ă oĂĄ mĂșĂĄi coĂĄ cĂȘy caĂą phĂŻ. VĂŻĂŹ sau ngĂ»ĂșĂąi ta mĂșĂĄi Ă Ă»a giöëng cĂȘy caĂą phĂŻ sang tröÏng ĂșĂŁ caĂĄc nĂ»ĂșĂĄc aĂŁ rĂȘĂ„p. Trong voĂąng 200 nĂčm sau Ă oĂĄ tûù bĂčĂŠc aĂŁ rĂȘĂ„p vaĂą Yemen, cĂȘy caĂą phĂŻ Ă Ă»ĂșĂ„c tröÏng röÄng raĂ€i trĂŻn khĂčĂŠp caĂĄc nĂ»ĂșĂĄc trĂŻn thĂŻĂ« giĂșĂĄi. VaĂąo thĂŻĂ« kyĂŁ XVII Ăan maĂ„ch bĂčĂŠt Ă ĂȘĂŹu tröÏng caĂą phĂŻ trĂŻn Ă aĂŁo Java, röÏi tûù Ă oĂĄ noĂĄ Ă Ă»ĂșĂ„c Ă Ă»a sang gieo tröÏng taĂ„i caĂĄc nĂ»ĂșĂĄc nhiĂŻĂ„t Ă ĂșĂĄi khaĂĄc. CĂȘy caĂą phĂŻ cuĂ€ng Ă Ă»ĂșĂ„c biĂŻĂ«t Ă ĂŻĂ«n ĂșĂŁ Anh vaĂą MyĂ€ sau khi ngĂ»ĂșĂąi Anh lĂȘĂ«y giöëng caĂą phĂŻ tûù Ă aĂŁo Java. CaĂĄc cĂȘy caĂą phĂŻ moĂ„c chuĂŁ yĂŻĂ«u ĂșĂŁ caĂĄc nĂ»ĂșĂĄc coĂĄ khñ hĂȘĂ„u nhiĂŻĂ„t Ă ĂșĂĄi. Tuy nhiĂŻn Ă iĂŻĂŹu kiĂŻĂ„n thuĂȘĂ„n lĂșĂ„i nhĂȘĂ«t cho sûÄ phaĂĄt triĂŻĂn cuĂŁa cĂȘy caĂą phĂŻ laĂą nhûÀng vuĂąng Ă ĂȘĂ«t cao vaĂą khö raĂĄo. LoaĂ„i Ă ĂȘĂ«t tröÏng vaĂą khñ hĂȘĂ„u thñch hĂșĂ„p Ă oĂĄ ngĂ»ĂșĂąi ta Ă aĂ€ tĂČm thĂȘĂ«y ĂșĂŁ vuĂąng nuĂĄi taĂ„i Braxin.Chñnh vĂČ vĂȘĂ„y ngaĂąy nay 3/4 saĂŁn lĂ»ĂșĂ„ng caĂą phĂŻ trĂŻn thĂŻĂ« giĂșĂĄi thuöÄc vĂŻĂŹ Ă ĂȘĂ«t nĂ»ĂșĂĄc naĂąy. ĂșĂŁ Ă ĂȘy coĂĄ nhûÀng à öÏn Ă iĂŻĂŹn caĂą phĂŻ lĂșĂĄn nhĂȘĂ«t thĂŻĂ« giĂșĂĄi. CoĂĄ nhûÀng à öÏn Ă iĂŻĂŹn coĂĄ tĂșĂĄi haĂąng triĂŻĂ„u cĂȘy caĂą phĂŻ vaĂą traĂŁi daĂąi nhiĂŻĂŹu kilömeĂĄt. NgoaĂąi ra cĂȘy caĂą phĂŻ coĂĄ nhiĂŻĂŹu ĂșĂŁ Venexuela, Guatemala, Mexico, vaĂą ĂșĂŁ möÄt söë vuĂąng thuöÄc TĂȘy ĂȘĂ«n à öÄ vaĂą Ă aĂŁo Java. NhûÀng tĂŻn goĂ„i nhĂ» "Mocco", "Java" trĂ»ĂșĂĄc Ă ĂȘy duĂąng Ă ĂŻĂ chĂł nĂși tröÏng caĂą phĂŻ thĂČ nay chuĂĄng Ă Ă»ĂșĂ„c duĂąng Ă ĂŻĂ goĂ„i tĂŻn caĂĄc loaĂ„i caĂą phĂŻ. CaĂŁ hai loaĂ„i naĂąy Ă ĂŻĂŹu laĂą cuĂŁa Braxin, chuĂĄng cuĂ€ng nöĂi tiĂŻĂŹng nhĂ» caĂą phĂŻ "Rio" vaĂą "Santos". CaĂŁng xuĂȘĂ«t khĂȘĂu caĂą phĂŻ lĂșĂĄn nhĂȘĂ«t cuĂŁa Braxin laĂą caĂŁng Santos. QuaĂŁ caĂą phĂŻ tröng giöëng nhĂ» quaĂŁ anh Ă aĂąo, moĂ„c trĂŻn nhûÀng buĂ„i cĂȘy cao vaĂą coĂĄ laĂĄ oĂĄng aĂĄnh. Trong mößi quaĂŁ caĂą phĂŻ coĂĄ möÄt hoĂčĂ„c hai haĂ„t dñnh vaĂąo nhau. MĂčĂ„c duĂą coĂĄ hĂșn 25 loaĂ„i cĂȘy caĂą phĂŻ, song chĂł coĂĄ hai trong söë Ă oĂĄcho quaĂŁ coĂĄ hĂ»Ășng thĂșm mößi khi ta rang chuĂĄng lĂŻn. AI ĂAĂ PHAĂT MINH RA NGUYĂN TĂĂ? NhûÀng ngĂ»ĂșĂąi Hy LaĂ„p cöà cho rĂčçng vaĂ„n vĂȘĂ„t Ă ĂŻĂŹu cĂȘĂ«u taĂ„o tûù caĂĄc nguyĂŻn tûã. ThûÄc chĂȘĂ«t, tûù "nguyĂŻn tûã" bĂčĂŠt nguöÏn tûù tiĂŻĂ«ng Hy LaĂ„p coĂĄ
25.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 25 http://www.ebooks.vdcmedia.com nghĂŽa laĂą khöng thĂŻĂ chia Ă Ă»ĂșĂ„c. NgĂ»ĂșĂąi Hy LaĂ„p cöà cho rĂčçng nĂŻĂ«u Ă em chia möÄt vĂȘĂ„t ra cho Ă ĂŻĂ«n khi naĂąo khöng thĂŻĂ chia Ă Ă»ĂșĂ„c nûÀa thĂČ phĂȘĂŹn thu Ă Ă»ĂșĂ„c goĂ„i laĂą nguyĂŻn tûã. MĂčĂ„c duĂą ngaĂąy nay chuĂĄng ta biĂŻĂ«t rĂčçng ngĂ»ĂșĂąi Hy LaĂ„p cöà rĂȘĂ«t coĂĄ lyĂĄ khi nghĂŽ nhĂ» vĂȘĂ„y, song chuĂĄng ta khöng thĂŻĂ khĂčĂšng Ă Ă”nh laĂą chñnh hoĂ„ Ă aĂ€ tĂČm ra nguyĂŻn tûã. VĂČ niĂŻĂŹm tin cuĂŁa hoĂ„ vaĂąo nguyĂŻn tûã khöng coĂĄ cĂčn cûå khoa hoĂ„c, khöng xuĂȘĂ«t phaĂĄt tûù bĂȘĂ«t cûå thöng tin khoa hoĂ„c naĂąo vaĂą khöng khĂčĂšng Ă Ă”nh Ă Ă»ĂșĂ„c noĂĄ. ĂoĂĄ chĂł Ă Ășn giaĂŁn laĂą nhûÀng "tĂ» tĂ»ĂșĂŁng triĂŻĂ«t hoĂ„c" vĂŻĂŹ thĂŻĂ« giĂșĂĄi vaĂą sûÄ töÏn taĂ„i. NguyĂŻn tûã Ă Ă»ĂșĂ„c phaĂĄt minh ra trĂŻn cĂș sĂșĂŁ cuĂŁa caĂĄc nghiĂŻn cûåu vaĂą lyĂĄ thuyĂŻĂ«t khoa hoĂ„c. VaĂąo Ă ĂȘĂŹu thĂŻĂ« kyĂŁ XIX chĂł coĂĄ nhûÀng nhaĂą triĂŻĂ«t hoĂ„c nghiĂŻn cûåu caĂĄc cĂȘu hoĂŁi vĂŻĂŹ cĂȘĂ«u taĂ„o cuĂŁa vĂȘĂ„t chĂȘĂ«t vaĂą thûÄc thĂŻĂ. VĂŻĂŹ sau naĂąy vaĂąo nĂčm 1803 coĂĄ nhaĂą hoaĂĄ hoĂ„c, toaĂĄn hoĂ„c ngĂ»ĂșĂąi Anh John Dalton laĂą ngĂ»ĂșĂąi Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn phaĂĄt triĂŻĂn lyĂĄ thuyĂŻĂ«t khoa hoĂ„c vĂŻĂŹ nguyĂŻn tûã. Dalton laĂą möÄt nhaĂą thûÄc nghiĂŻĂ„m vö cuĂąng cĂȘĂŹn mĂȘĂźn. Ăng tyĂŁ mĂł cĂȘn caĂĄc mĂȘĂu cuĂŁa caĂĄc chĂȘĂ«t khñ vaĂą nhĂȘĂ„n thĂȘĂ«y sûÄ khaĂĄc nhau vĂŻĂŹ khöëi lĂ»ĂșĂ„ng cuĂŁa chuĂĄng. Ăng cuĂ€ng thĂȘĂ«y rĂčçng chĂȘĂ«t khñ cuĂ€ng nhĂ» caĂĄc chĂȘĂ«t rĂčĂŠn vaĂą chĂȘĂ«t loĂŁng Ă Ă»ĂșĂ„c cĂȘĂ«u taĂ„o tûù nhûÀng phĂȘĂŹn rĂȘĂ«t nhoĂŁ vaĂą öng goĂ„i Ă oĂĄ laĂą caĂĄc nguyĂŻn tûã. Ăng Dalton Ă aĂ€ tñnh Ă Ă»ĂșĂ„c khöëi lĂ»ĂșĂ„ng tĂ»Ășng à öëi cuĂŁa nguyĂŻn tûã cuĂŁa caĂĄc nguyĂŻn töë nĂŻn öng ta biĂŻĂ«t. Khi Dalton xaĂĄc Ă Ă”nh Ă Ă»ĂșĂ„c rĂčçng caĂĄc nguyĂŻn tûã cuĂŁa nhûÀng nguyĂŻn töë khaĂĄc nhau coĂĄ cĂȘĂ«u taĂ„o vaĂą khöëi lĂ»ĂșĂ„ng khaĂĄc nhau, thĂČ Ă¶ng ta thûÄc sûÄ Ă aĂ€ Ă ĂčĂ„t nĂŻĂŹn moĂĄng cho nhûÀng khaĂĄm phaĂĄ vĂŻĂŹ nguyĂŻn tûã. Tuy nhiĂŻn cho Ă ĂŻĂ«n luĂĄc Ă oĂĄ vĂȘĂźn chĂ»a coĂĄ Ă Ă»ĂșĂ„c giaĂŁi thñch chñnh xaĂĄc thĂŻĂ« naĂąo laĂą nguyĂŻn tûã vaĂą vai troĂą cuĂŁa noĂĄ. GĂȘĂŹn 100 nĂčm sau möÄt nhaĂą khoa hoĂ„c khaĂĄc ngĂ»ĂșĂąi Anh tĂŻn laĂą ErneĂĄtxtö Rezerford Ă aĂ€ xĂȘy dûÄng lyĂĄ thuyĂŻĂ«t vĂŻĂŹ nguyĂŻn tûã dûÄa trĂŻn sûÄ miĂŻu taĂŁ hĂŻĂ„ mĂčĂ„t trĂșĂąi : möÄt haĂ„t nhĂȘn ĂșĂŁ giûÀa tñch Ă iĂŻĂ„n dĂ»Ășng vaĂą bao quanh bĂșĂŁi caĂĄc electron tñch Ă iĂŻĂ„n ĂȘm. NgaĂąy nay caĂĄc nhaĂą baĂĄc hoĂ„c cho rĂčçng nguyĂŻn tûã Ă Ă»ĂșĂ„c cĂȘĂ«u taĂ„o tûù caĂĄc electron, frötön, neitrön, pozitron, netrino, mezon, hyperon. ToĂĄm laĂ„i, ta Ă aĂ€ tĂČm ra hĂșn 20 phĂȘĂŹn khaĂĄc nhau trong cĂȘĂ«u taĂ„o caĂĄc nguyĂŻn tûã. Tuy nhiĂŻn coĂĄ möÄt Ă iĂŻĂŹu kyĂą laĂ„ laĂą cho Ă ĂŻĂ«n nay vĂȘĂźn chĂ»a coĂĄ möÄt lĂșĂąi giaĂŁi thñch Ă ĂȘĂŹy Ă uĂŁ vĂŻĂŹ nguyĂŻn tûã.
26.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 26 http://www.ebooks.vdcmedia.com AI ĂAĂ SAĂNG TAĂ O RA MAĂY BAY? Ăöi khi caĂĄc phaĂĄt minh bĂčĂŠt Ă ĂȘĂŹu tûù nhûÀng yĂĄ tĂ»ĂșĂŁng. Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn trong Ă ĂȘĂŹu ta naĂŁy ra yĂĄ Ă Ă”nh phaĂŁi chĂŻĂ« taĂ„o ra möÄt loaĂ„i maĂĄy moĂĄc hay thiĂŻĂ«t bĂ” naĂąo Ă oĂĄ thĂŻĂ« röÏi sau Ă oĂĄ mĂșĂĄi bĂčĂŠt tay vaĂąo thûÄc hiĂŻĂ„n yĂĄ à öÏ à öëi vĂșĂĄi con ngĂ»ĂșĂąi thĂČ yĂĄ tĂ»ĂșĂŁng chĂŻĂ« taĂ„o ra chiĂŻĂ«c maĂĄy bay coĂĄ leĂ€ laĂą möÄt trong nhûÀng mĂș Ă»ĂșĂĄc Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn vaĂą cao caĂŁ nhĂȘĂ«t. yĂĄ nghĂŽ vĂŻĂŹ nhûÀng chuyĂŻĂ«n bay Ă aĂ€ laĂąm cho con ngĂ»ĂșĂąi phaĂŁi Ă iĂŻu à ûång tûù xa xĂ»a. Xung quanh Ă»ĂșĂĄc mĂș Ă Ă»ĂșĂ„c bay cuĂŁa con ngĂ»ĂșĂąi coĂĄ biĂŻĂ«t bao huyĂŻĂŹn thoaĂ„i. MöÄt trong nhûÀng huyĂŻĂŹn thoaĂ„i Ă Ă»ĂșĂ„c nhiĂŻĂŹu ngĂ»ĂșĂąi nhĂșĂĄ nhĂȘĂ«t laĂą cĂȘu chuyĂŻĂ„n vĂŻĂŹ irca, vĂČ muöën bay lĂŻn khöng trung Ă aĂ€ duĂąng saĂĄp gĂčĂŠn lĂŻn mĂČnh à öi caĂĄnh. Khi bay gĂȘĂŹn Ă ĂŻĂ«n mĂčĂ„t trĂșĂąi vĂČ quaĂĄ noĂĄng nĂŻn saĂĄp Ă aĂ€ chaĂŁy ra laĂąm irca ngaĂ€ xuöëng vaĂą hy sinh. MĂčĂ„c duĂą con ngĂ»ĂșĂąi quaĂŁ caĂŁm ĂȘĂ«y Ă aĂ€ chĂŻĂ«t, nhĂ»ng Ă»ĂșĂĄc mĂș cao caĂŁ cuĂŁa con ngĂ»ĂșĂąi laĂą Ă Ă»ĂșĂ„c bay vaĂąo vuĂ€ truĂ„ bao la thĂČ maĂ€i coĂąn ĂșĂŁ laĂ„i. HĂČnh aĂŁnh irca chñnh laĂą biĂŻĂu tĂ»ĂșĂ„ng cho niĂŻĂŹm khaĂĄt khao vĂ»Ășn tĂșĂĄi nhûÀng Ă Ăłnh cao cuĂŁa con ngĂ»ĂșĂąi. Leonard Di Vanchi khöng chĂł laĂą möÄt hoaĂ„ syĂ€ taĂąi ba maĂą coĂąn laĂą möÄt nhaĂą saĂĄng chĂŻĂ«. öng Ă aĂ€ Ă ĂŻĂ laĂ„i cho Ă ĂșĂąi nhûÀng bûåc phaĂĄc hoaĂ„ cuĂŁa thiĂŻĂ«t bĂ” bay sûã duĂ„ng sûåc lûÄc cĂș bĂčĂŠp cuĂŁa con ngĂ»ĂșĂąi. NgoaĂąi öng ra coĂąn biĂŻĂ«t bao nhiĂŻu nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi khaĂĄc nûÀa haĂąng trĂčm nĂčm trĂ»ĂșĂĄc Ă ĂȘy cuĂ€ng tûùng söëng vĂșĂĄi Ă»ĂșĂĄc mĂș Ă Ă»ĂșĂ„c bay. NhûÀng thiĂŻĂ«t bĂ” bay Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn khöng coĂĄ cöng suĂȘĂ«t riĂŻng cuĂŁa mĂČnh. ThûÄc ra Ă oĂĄ chĂł laĂą nhûÀng chñïëc diĂŻĂŹu hay nhûÀng chiĂŻĂ«c tĂȘĂŹu lĂ»ĂșĂ„n khöĂng löÏ. VaĂąo thĂŻĂ« kyĂŁ XIX ngĂ»ĂșĂąi ta Ă aĂ€ laĂąm rĂȘĂ«t nhiĂŻĂŹu cuöÄc thñ nghiĂŻĂ„m vĂșĂĄi nhûÀng thiĂŻĂ«t bĂ” bay thö sĂș ĂȘĂ«y. NhĂ»ng cho Ă ĂŻĂ«n luĂĄc bĂȘĂ«y giĂșĂą vĂȘĂźn chĂ»a coĂĄ ai laĂąm ra Ă Ă»ĂșĂ„c thiĂŻĂ«t bĂ” bay nĂčĂ„ng hĂșn khöng khñ vaĂą coĂĄ cöng suĂȘĂ«t riĂŻng. MöÄt vĂȘĂ«n Ă ĂŻĂŹ Ă Ă»ĂșĂ„c Ă ĂčĂ„t ra laĂą liĂŻĂ„u coĂĄ thĂŻĂ laĂąm ra Ă Ă»ĂșĂ„c möÄt thiĂŻĂ«t bĂ” nhĂ» thĂŻĂ« khöng? NgĂ»ĂșĂąi Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn chûång minh rĂčçng Ă iĂŻĂŹu Ă oĂĄ coĂĄ thĂŻĂ thûÄc hiĂŻĂ„n Ă Ă»ĂșĂ„c laĂą giaĂĄo sĂ» Samuen Langly laĂąm viĂŻĂ„c taĂ„i trĂ»ĂșĂąng Ă aĂ„i hoĂ„c Smñthson ĂșĂŁ Washington. Ăng Ă aĂ€ thiĂŻĂ«t kĂŻĂ« ra hai thiĂŻĂt bĂ” bay, mößi chiĂŻĂ«c daĂąi 4,5m vaĂą röÄng 3,5m, chaĂ„y bĂčçng à öÄng cĂș hĂși nĂ»ĂșĂĄc coĂĄ cöng suĂȘĂ«t laĂą 1,5 maĂ€ lûÄc. VaĂąo nĂčm 1896 hai thiĂŻĂ«t bĂ” naĂąy Ă aĂ€ thûÄc hiĂŻĂ„n thaĂąnh cöng nhûÀng
27.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 27 http://www.ebooks.vdcmedia.com chuyĂŻĂ«n bay Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn. Tuy nhiĂŻn chuyĂŻĂ«n bay thûã nghiĂŻĂ„m cuĂŁa chiĂŻĂ«c maĂĄy bay coĂĄ kñch thĂ»ĂșĂĄc lĂșĂĄn hĂșn Ă aĂ€ khöng thaĂąnh cöng. NoĂĄ Ă aĂ€ bĂ” nöà tung vaĂąo ngaĂąy 07/10/1903. NgaĂąy 17/12 cuĂąng nĂčm anh em nhaĂą orvil vaĂą Wilbur Right Ă aĂ€ thûÄc hiĂŻĂ„n thaĂąnh cöng chuyĂŻĂ«n bay bĂčçng thiĂŻĂ«t bĂ” bay nĂčĂ„ng hĂșn khöng khñ vaĂą coĂĄ cöng suĂȘĂ«t riĂŻng. ĂșĂŁ Kitty Hoke (bang BĂčĂŠc Carolina) hoĂ„ Ă aĂ€ bay lĂŻn à öÄ cao 30m trong voĂąng 12 giĂȘy, vaĂą lĂȘĂŹn thûå hai - 260m trong 59 giĂȘy. ThĂŻĂ« laĂą chiĂŻĂ«c maĂĄy bay Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn Ă aĂ€ ra Ă ĂșĂąi vaĂą Ă»ĂșĂĄc mĂș cao caĂŁ cuĂŁa con ngĂ»ĂșĂąi Ă aĂ€ Ă Ă»ĂșĂ„c thûÄc hiĂŻĂ„n. AI ĂAĂ SAĂNG TAĂ O RA TĂĂU NGĂĂM? ĂaĂ€ tûù rĂȘĂ«t lĂȘu con ngĂ»ĂșĂąi Ă»ĂșĂĄc mong coĂĄ thĂŻĂ chuyĂŻĂn à öÄng dĂ»ĂșĂĄi mĂčĂ„t nĂ»ĂșĂĄc. NhĂ»ng theo nhûÀng taĂąi liĂŻĂ„u ghi cheĂĄp laĂ„i thĂČ chiĂŻĂ«c taĂąu Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn coĂĄ thĂŻĂ chaĂ„y dĂ»ĂșĂĄi nĂ»ĂșĂĄc xuĂȘĂ«t liĂŻĂ„n vaĂąo nĂčm 1578. VaĂąo nĂčm naĂąy nhaĂą toaĂĄn hoĂ„c ngĂ»ĂșĂąi Anh, öng William Born trong möÄt quĂŻĂn saĂĄch coĂĄ in baĂŁn veĂ€ mö hĂČnh möÄt con tĂȘĂŹu Ă Ă»ĂșĂ„c che kñn böën phña Ă ĂŻĂ coĂĄ thĂŻĂ chuyĂŻĂn à öÄng Ă Ă»ĂșĂ„c dĂ»ĂșĂĄi nĂ»ĂșĂĄc. ChiĂŻĂ«c tĂȘĂŹu Ă Ă»ĂșĂ„c laĂąm bĂčçng göß, ĂșĂŁ ngoaĂąi boĂ„c möÄt lĂșĂĄp da khöng ngĂȘĂ«m nĂ»ĂșĂĄc. ChiĂŻĂ«c tĂȘĂŹu naĂąy coĂĄ thĂŻĂ "ngĂȘm mĂČnh trong nĂ»ĂșĂĄc" bĂčçng caĂĄch eĂĄp maĂ„n thuyĂŻĂŹn bĂčçng tay Ă ĂŻĂ giaĂŁm thĂŻĂ tñch cuĂŁa mĂČnh. NhĂ»ng röÏi baĂŁn veĂ€ vĂȘĂźn chĂł nĂčçm trĂŻn trang giĂȘĂ«y vaĂą öng William Ă aĂ€ khöng thûÄc hiĂŻĂ„n Ă Ă»ĂșĂ„c mĂș Ă»ĂșĂĄc bĂȘĂ«y lĂȘu cuĂŁa mĂČnh. VaĂąo nĂčm 1605 möÄt con tĂȘĂŹu giöëng hĂŻĂ„t nhĂ» thĂŻĂ« cuĂŁa möÄt nhaĂą saĂĄng chĂŻĂ« khaĂĄc Ă aĂ€ Ă Ă»ĂșĂ„c haĂ„ thuyĂŁ. Tuy nhiĂŻn baĂŁn quyĂŻĂŹn cuĂŁa chiĂŻĂ«c tiĂŻĂŹm thuyĂŁ Ă Ăłnh Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn laĂ„i thuöÄc vĂŻĂŹ nhaĂą khoa hoĂ„c ngĂ»ĂșĂąi aĂĄo, öng Korneli Van Drebbli. Sau nhiĂŻĂŹu lĂȘĂŹn thûã thaĂĄch à ûåa con tinh thĂȘĂŹn cuĂŁa mĂČnh trĂŻn doĂąng söng ThĂŻm ĂșĂŁ à öÄ sĂȘu 3-4m, vaĂąo nĂčm 1620 öng Ă aĂ€ cöng böë cöng trĂČnh khoa hoĂ„c cuĂŁa mĂČnh vaĂą Ă Ă»ĂșĂ„c cöng nhĂȘĂ„n. Con tĂȘĂŹu cuĂŁa öng Drebbeli chĂł laĂą möÄt khöëi Ă Ă»ĂșĂ„c taĂ„o bĂșĂŁi möÄt khung göß Ă Ă»ĂșĂ„c boĂ„c da khöng ngĂȘĂ«m nĂ»ĂșĂĄc. NoĂĄ chuyĂŻĂn à öÄng Ă Ă»ĂșĂ„c laĂą nhĂșĂą vaĂąo caĂĄc maĂĄi cheĂąo xuyĂŻn qua muĂĄi tĂȘĂŹu vaĂą Ă Ă»ĂșĂ„c eĂĄp chĂčĂ„t vaĂąo nhûÀng tĂȘĂ«m chĂčĂŠn bĂčçng da. SûÄ quan tĂȘm cuĂŁa con ngĂ»ĂșĂąi à öëi vĂșĂĄi tĂȘĂŹu ngĂȘĂŹm ngaĂąy möÄt lĂșĂĄn vaĂą cho Ă ĂŻĂ«n nĂčm 1727 chĂł tñnh riĂŻng ĂșĂŁ nĂ»ĂșĂĄc Anh Ă aĂ€ coĂĄ khöng ñt hĂșn 14
28.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 28 http://www.ebooks.vdcmedia.com cöng trĂČnh saĂĄng chĂŻĂ« tĂȘĂŹu ngĂȘĂŹm Ă Ă»ĂșĂ„c cĂȘĂ«p bĂčçng phaĂĄt minh. NhûÀng chiĂŻĂ«c tĂȘĂŹu ngĂȘĂŹm lĂȘĂŹn Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn Ă Ă»ĂșĂ„c sûã duĂ„nh vĂșĂĄi muĂ„c à ñch quĂȘn sûÄ laĂą vaĂąo thĂșĂąi kyĂą caĂĄch maĂ„ng MyĂ€. Ăng David Bushnel Ă aĂ€ saĂĄng taĂ„o ra möÄt chiĂŻĂ«c tĂȘĂŹu ngĂȘĂŹm möÄt chöß siĂŻu nhoĂŁ coĂĄ biĂŻĂ„t hiĂŻĂ„u laĂą "con ruĂąa". MöÄt lĂȘĂŹn "con ruĂąa" naĂąy Ă aĂ€ nhĂčm nhe Ă aĂĄnh chĂČm möÄt chiĂŻĂ«c tĂȘĂŹu quĂȘn sûÄ cuĂŁa Anh vaĂą buöÄc vaĂąo Ă uöi chiĂŻĂ«c tĂȘĂŹu naĂąy möÄt khöëi thuöëc suĂĄng. NhĂ»ng sûÄ viĂŻĂ„c Ă aĂ€ khöng diĂŻĂźn ra nhĂ» ngĂ»ĂșĂąi ta mong muöën, khöëi thuöëc nöà à aĂ€ khöng hoaĂ„t à öÄng, tuy nhiĂŻn Ă ĂŻĂ thoaĂĄt hiĂŻĂm chiĂŻĂ«c tĂȘĂŹu quĂȘn sûÄ Ă aĂ€ vöÄi vaĂąng tĂČm Ă Ă»ĂșĂąng chaĂ„y ra biĂŻĂn. AI ĂAĂ SAĂNG TAĂ O RA ĂTĂ? Khöng giöëng vĂșĂĄi caĂĄc phaĂĄt minh vĂŽ Ă aĂ„i khaĂĄc, lĂ”ch sûã cuĂŁa chiĂŻĂ«c xe ötö khöng Ă Ășn giaĂŁn vĂČ noĂĄ traĂŁi qua nhiĂŻĂŹu thĂčng trĂȘĂŹm, biĂŻĂ«n cöë. ĂoĂĄng goĂĄp vaĂąo quaĂĄ trĂČnh phaĂĄt triĂŻĂn vaĂą hoaĂąn thiĂŻĂ„n chiĂŻĂ«c xe ötö coĂĄ sûÄ tham gia cuĂŁa rĂȘĂ«t nhiĂŻĂŹu ngĂ»ĂșĂąi vaĂą traĂŁi qua khöng biĂŻĂ«t bao nhiĂŻuthĂșĂąi gian. Khöng coĂĄ ai daĂĄm nhĂȘĂ„n vĂŻĂŹ mĂČnh caĂĄi hĂȘn haĂ„nh laĂą ngĂ»ĂșĂąi Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn Ă aĂ€ saĂĄng taĂ„o ra chiĂŻĂ«c xe ötö. PhĂ»Ășng tiĂŻĂ„n Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn chuyĂŻĂn à öÄng trĂŻn mĂčĂ„t Ă ĂȘĂ«t coĂĄ à öÄng cĂș vaĂą Ă Ă»ĂșĂ„c sûã duĂ„ng röÄng raĂ€i Ă Ă»ĂșĂ„c saĂĄng taĂ„o ra vaĂąo nĂčm 1769. TaĂĄc giaĂŁ cuĂŁa noĂĄ laĂą öng Nicola Cunio, ngĂ»ĂșĂąi PhaĂĄp. ĂoĂĄ laĂą möÄt cöß xe ba baĂĄnh cöÏng kĂŻĂŹnh chaĂ„y bĂčçng à öÄng cĂș hĂși nĂ»ĂșĂĄc vaĂą nöÏi suĂĄp de coĂĄ kñch thĂ»ĂșĂĄc lĂșĂĄn. NoĂĄ chaĂ„y vĂșĂĄi vĂȘĂ„n töëc 5km/h vaĂą cûå 24 tiĂŻĂ«ng laĂ„i phaĂŁi naĂ„p nhiĂŻn liĂŻĂ„u möÄt lĂȘĂŹn. NgĂ»ĂșĂąi Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn ĂșĂŁ nĂ»ĂșĂĄc MyĂ€ Ă Ă»ĂșĂ„c nhĂȘĂ„n bĂčçng phaĂĄt minh cho cöß xe tûÄ chuyĂŻĂn à öÄng laĂą öng Oliver Evans. ĂoĂĄ laĂą vaĂąo nĂčm 1789 khi öng naĂąy saĂĄng chĂŻĂ« ra möÄt chiĂŻĂ«c xe thuĂąng böën baĂĄnh coĂĄ möÄt baĂĄnh caĂĄnh quaĂ„t ĂșĂŁ phña sau, noĂĄ coĂĄ thĂŻĂ chuyĂŻĂn à öÄng caĂŁ trĂŻn caĂ„n lĂȘĂźn dĂ»ĂșĂĄi nĂ»ĂșĂĄc. ChiĂŻĂ«c xe naĂąy nĂčĂ„ng tĂșĂĄi 19 tĂȘĂ«n! GĂȘĂŹn taĂĄm mĂ»Ăși nĂčm sau nhûÀng thñ nghiĂŻĂ„m vĂŻĂŹ nhûÀng cöß xe nhĂ» thĂŻĂ« vĂȘĂźn tiĂŻĂ«p tuĂ„c Ă Ă»ĂșĂ„c thûÄc hiĂŻĂ„n. NhûÀng chiĂŻĂ«c xe Ă Ă»ĂșĂ„c laĂąm ra Ă a phĂȘĂŹn chaĂ„y bĂčçng à öÄng cĂș hĂși nĂ»ĂșĂĄc, mĂčĂ„c duĂą cuĂ€ng coĂĄ vaĂąi chiĂŻĂ«c chaĂ„y bĂčçng Ă iĂŻĂ„n vaĂą ngoaĂąi nhiĂŻĂ„m vuĂ„ chĂșĂŁ khaĂĄch chuĂĄng coĂąn chĂșĂŁ caĂŁ nhûÀng bĂČnh ĂčĂŠc quy
29.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 29 http://www.ebooks.vdcmedia.com nĂčĂ„ng nĂŻĂŹ. Cuöëi cuĂąng vaĂąo nhûÀng nĂčm taĂĄm mĂ»Ăși cuĂŁa thĂŻĂ« kyĂŁ XIX con ngĂ»ĂșĂąi mĂșĂĄi coĂĄ nhûÀng phaĂĄt kiĂŻĂ«n mĂșĂĄi mĂșĂŁ ra triĂŻĂn voĂ„ng taĂ„o ra chiĂŻĂ«c xe ötö hiĂŻĂ„n Ă aĂ„i. ĂoĂĄ laĂą nhûÀng nghiĂŻn cûåu vĂŻĂŹ à öÄng cĂș à öët trong vaĂą sûÄ phaĂĄt minh ra baĂĄnh xe khñ neĂĄn. ChiĂŻĂ«c xe ötö chaĂ„y bĂčçng xĂčng Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn Ă aĂ€ Ă Ă»ĂșĂ„c vĂȘĂ„n haĂąnh vaĂąo nĂčm 1887, taĂĄc giaĂŁ cuĂŁa noĂĄ laĂą öng Gotlib Daimler, ngĂ»ĂșĂąi Ăûåc. VaĂąo nhûÀng nĂčm 1892-93 hai anh em nhaĂą Duiry laĂą Franhk vaĂą charle Ă aĂ€ saĂĄng taĂ„o ra chiĂŻĂ«c xe ötö chaĂ„y bĂčçng xĂčng Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn ĂșĂŁ nĂ»ĂșĂĄc MyĂ€. Sau Ă oĂĄ hĂȘĂŹu hĂŻĂ«t tĂȘĂ«t caĂŁ caĂĄc xe ötö Ă Ă»ĂșĂ„c saĂŁn xuĂȘĂ«t ĂșĂŁ MyĂ€ thĂșĂąi bĂȘĂ«y giĂșĂą Ă ĂŻĂŹu laĂą phiĂŻn baĂŁn cuĂŁa chiĂŻĂ«c xe do anh em Duiry saĂĄng taĂ„o. ChĂčĂšng coĂĄ ai maĂąy moĂą tĂČm ta ra nhûÀng loaĂ„i xe khaĂĄc caĂŁ, nhûÀng sûÄ thay à öĂi duy nhĂȘĂ«t laĂą ngĂ»ĂșĂąi ta Ă aĂ€ thay thĂŻĂ« à öÄng cĂș xĂčng bĂčçng à öÄng cĂș à öët trong vaĂą lĂčĂŠp thĂŻm möÄt böÄ phĂȘĂ„n mĂșĂĄi laĂą Ă ai dĂȘĂźn à öÄng kĂŻĂ«t hĂșĂ„p Ă ĂŻĂ truyĂŻĂŹn lûÄc cho baĂĄnh sau cuĂŁa xe. MöÄt thĂșĂąi gian sau khi chiĂŻĂ«c xe ötö Ă aĂ€ Ă Ă»ĂșĂ„c Ă Ă»a vaĂąo sûã duĂ„ng röÄng raĂ€i nhĂ» möÄt phĂ»Ășng tiĂŻĂ„n giao thöng thĂČ ngĂ»ĂșĂąi ta bĂčĂŠt Ă ĂȘĂŹu nghĂŽ Ă ĂŻĂ«n viĂŻĂ„c tĂčng cöng suĂȘĂ«t cuĂŁa noĂĄ Ă ĂŻĂ thuĂȘĂ„n tiĂŻĂ„n cho viĂŻĂ„c sûã duĂ„ng hĂșn. ngĂ»ĂșĂąi ta cuĂ€ng nhanh choĂĄng hiĂŻĂu ra rĂčçng hĂČnh daĂĄng moĂŁng maĂŁnh cuĂŁa chiĂŻĂ«c xe luĂĄc bĂȘĂ«y giĂșĂą khöng coĂąn phuĂą hĂșĂ„p nûÀa. Sau nhiĂŻĂŹu caĂŁi tiĂŻĂ«n con ngĂ»ĂșĂąi Ă aĂ€ coĂĄ Ă Ă»ĂșĂ„c chiĂŻĂ«c xe ötö coĂĄ hĂČnh daĂĄng hiĂŻĂ„n Ă aĂ„i nhĂ» bĂȘy giĂșĂą. à öÄng cĂș Ă Ă»ĂșĂ„c keĂĄo tûù dĂ»ĂșĂĄi ghĂŻĂ« ra vaĂą Ă ĂȘĂy vĂŻĂŹ phña trĂ»ĂșĂĄc. NhûÀng chiĂŻĂ«c baĂĄnh xe moĂŁng maĂŁnh Ă Ă»ĂșĂ„c thay bĂčçng nhûÀng chiĂŻĂ«c baĂĄnh xe lĂșĂĄn hĂșn, Ă oĂąn bĂȘĂy cuĂ€ng Ă Ă»ĂșĂ„c thay bĂčçng vö lĂčng laĂĄi. VaĂą cuöëi cuĂąng Ă ĂŻĂ tĂčng cĂ»ĂșĂąng kĂŻĂ«t cĂȘĂ«u cuĂŁa chiĂŻĂ«c xe ngĂ»ĂșĂąi ta Ă aĂ€ thay göß bĂčçng theĂĄp. VaĂą thĂŻĂ« laĂą chiĂŻĂ«c xe ötö thûÄc sûÄ Ă aĂ€ ra Ă ĂșĂąi. AI ĂAĂ SAĂNG TAĂ O RA ĂAĂN DĂĂNG CĂĂM? CaĂĄc baĂ„n coĂĄ biĂŻĂ«t Ă aĂąn dĂ»Ășng cĂȘĂŹm laĂą nhaĂ„c cuĂ„ phûåc taĂ„p nhĂȘĂ«t trong caĂĄc loaĂ„i nhaĂ„c cuĂ„ khöng? ĂĂȘy cuĂ€ng laĂą loaĂ„i nhaĂ„c cuĂ„ coĂĄ ĂȘm giai phong phuĂĄ nhĂȘĂ«t. NguöÏn göëc cuĂŁa loaĂ„i nhaĂ„c cuĂ„ naĂąy laĂą möÄt loaĂ„i Ă aĂąn höÄp à öÄc dĂȘy (coĂĄ möÄt dĂȘy) trĂŻn Ă oĂĄ phĂȘn ra caĂĄc quaĂ€ng nhaĂ„c. NoĂĄ cuĂ€ng giöëng nhĂ» chiĂŻĂ«c Ă aĂąn Ximbalium thĂșĂąi CûÄu ĂĂșĂĄc Kinh. CaĂĄc nhaĂ„c cuĂ„ naĂąy Ă ĂŻĂŹu phaĂĄt ra ĂȘm thanh bĂčçng caĂĄch gaĂŁy dĂȘy Ă aĂąn.
30.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 30 http://www.ebooks.vdcmedia.com VaĂąo khoaĂŁng nĂčm 1000 öng Giuà ö de arezz Ă aĂ€ caĂŁi tiĂŻĂ«n höÄp Ă aĂąn naĂąy bĂčçng caĂĄch tĂčng thĂŻm söë dĂȘy vaĂą phñm. NgoaĂąi ra öng coĂąn lĂčĂŠp thĂŻm phĂȘĂŹn baĂĄnh xe Ă ĂŻĂ coĂĄ thĂŻĂ di chuyĂŻĂn Ă Ă»ĂșĂ„c möÄt caĂĄch thuĂȘĂ„n tiĂŻĂ„n. NhûÀng chiĂŻĂ«c Ă aĂąn nhĂ» thĂŻĂ« coĂąn töÏn taĂ„i cho Ă ĂŻĂ«n tĂȘĂ„n thĂŻĂ« kyĂŁ XVI. MöÄt trong nhûÀng nhaĂ„c cuĂ„ Ă Ă»ĂșĂ„c caĂŁi tiĂŻĂ«n tûù Ă aĂąn à öÄc dĂȘy laĂą Klavicord. NhaĂ„c cuĂ„ naĂąy coĂĄ thĂŻm möÄt chi tiĂŻĂ«t bĂčçng à öÏng nûÀa laĂą "baĂąn Ă aĂ„p". Mößi khi ngĂ»ĂșĂąi nghĂŻĂ„ syĂ€ Ă aĂĄnh möÄt baĂŁn nhaĂ„c ngoaĂąi viĂŻĂ„c goĂ€ lĂŻn nhûÀng baĂąn phñm giĂșĂą Ă ĂȘy anh ta coĂąn Ă ĂŻĂ chĂȘn lĂŻn baĂąn Ă aĂ„p vaĂą phuĂ„ thuöÄc vaĂąo à öÄ nhĂȘĂ«n chĂȘn maĂ„nh hay nheĂ„ cuĂŁa ngĂ»ĂșĂąi nghĂŻĂ„ syĂ€ maĂą taĂ„o ra nhûÀng à öÄ rung khaĂĄc nhau cuĂŁa caĂĄc Ă ĂȘy Ă aĂąn. MöÄt nhaĂ„c cuĂ„ khaĂĄc rĂȘĂ«t giöëng vĂșĂĄi klavikord laĂą Ă aĂąn Spinet, möÄt loaĂ„i nhaĂ„c cuĂ„ khaĂĄ daĂąi vĂșĂĄi ĂȘm vûÄc laĂą 4 quaĂ€ng taĂĄm. CuĂ€ng nhĂ» nhûÀng nhaĂ„c cuĂ„ Ă ĂȘĂź nĂŻu ĂșĂŁ trĂŻn Ă aĂąn Spinet cuĂ€ng phaĂĄt ra ĂȘm thanh bĂčçng caĂĄch gaĂŁy dĂȘy. ĂĂŻĂ«n giûÀa thĂŻĂ« kyĂŁ XVII coĂĄ möÄt loaĂ„i nhaĂ„c cuĂ„ mĂșĂĄi Ă aĂ€ xuĂȘĂ«t hiĂŻĂ„n coĂĄ tĂŻn laĂą Ă aĂąn Klavexin. LoaĂ„i Ă aĂąn naĂąy to hĂșn Ă aĂąn Klavikord vaĂą Spinet vaĂą thĂ»ĂșĂąng coĂĄ hai baĂąn phñm. VĂŻĂŹ hĂČnh daĂĄng noĂĄ tröng giöëng chiĂŻĂ«c Ă aĂąn dĂ»Ășng cĂȘĂŹm lĂșĂĄn. Ăm thanh cuĂŁa noĂĄ Ă Ă»ĂșĂ„c phaĂĄt ra tûù bĂčçng caĂĄch duĂąng nhûÀng sĂșĂ„i löng vuĂ€ nhoĂŁ xñu Ă ĂŻĂ keĂĄo nhûÀng sĂșĂ„i dĂȘy Ă aĂąn. Cuöëi cuĂąng vaĂąo nĂčm 1709 öng Bartolomeo Chritstofory Ă aĂ€ nghĂŽ ra hĂŻĂ„ thöëng "nhûÀng chiĂŻĂ«c buĂĄa nhoĂŁ" vaĂą biĂŻĂ«n cĂȘy Ă aĂąn Klavexin thaĂąnh möÄt nhaĂ„c cuĂ„ mĂșĂĄi coĂĄ tĂŻn laĂą Fortepiano (Ă aĂąn dĂ»Ășng cĂȘĂŹm). NhĂșĂą coĂĄ hĂŻĂ„ thöëng buĂĄa naĂąy maĂą cĂȘy Ă aĂąn khöng coĂąn phaĂĄt ra nhûÀng ĂȘm thanh keĂąn keĂ„t nhĂ» trĂ»ĂșĂĄc nûÀa. nhaĂ„c syĂ€ Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn Ă Ă»a Ă aĂąn dĂ»Ășng cĂȘĂŹm lĂŻn ngöi chñnh laĂą Bethoven. AI ĂAĂ TĂM RA CHĂĂT DINAMIT( THUĂĂC NĂĂ)? ViĂŻĂ„c phaĂĄt hiĂŻĂ„n ra thuöëc nöà laĂą möÄt trong nhûÀng phaĂĄt kiĂŻĂ«n vö cuĂąng quan troĂ„ng trong lĂ”ch sûã loaĂąi ngĂ»ĂșĂąi. NgĂ»ĂșĂąi ta vĂȘĂźn cho rĂčçng ngĂ»ĂșĂąi Trung quöëc Ă aĂ€ tĂČm ra thuöëc nöà tûù trĂ»ĂșĂĄc cöng nguyĂŻn trong khi Ă oĂĄ ngĂ»ĂșĂąi ChĂȘu Ău chĂł bĂčĂŠt Ă ĂȘĂŹu sûã duĂ„ng thuöëc nöà tûù thĂŻĂ« kyĂŁ thûå 14 vaĂą sau Ă oĂĄ thuöëc nöà à aĂ€ gĂȘy Ă Ă»ĂșĂ„c tiĂŻĂ«ng vang lĂșĂĄn trĂŻn toaĂąn traĂĄi Ă ĂȘĂ«t.
31.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 31 http://www.ebooks.vdcmedia.com Thuöëc nöà kiĂŻĂu cuĂ€ Ă oĂĄ laĂą möÄt hößn hĂșĂ„p cuĂŁa kali nitraĂĄt, than göß vaĂą lĂ»u huyĂąnh, loaĂ„i thuöëc nöà naĂąy phöà biĂŻĂ«n röÄng raĂ€i khĂčĂŠp nĂși trĂŻn traĂĄi Ă ĂȘĂ«t cho Ă ĂŻĂ«n cuöëi thĂŻĂ« kyĂŁ 19. VaĂąo nĂčm 1845 nhaĂą hoaĂĄ hoĂ„c ngĂ»ĂșĂąi Ăûåc tĂŻn laĂą Senbain Ă aĂ€ laĂąm möÄt thñ nghiĂŻĂ„m vĂșĂĄi sĂșĂ„i tĂș vaĂą hößn hĂșĂ„p axñt nitĂșric vaĂą axñt xunphuric Ă ĂȘĂ„m Ă ĂčĂ„c, kĂŻĂ«t quaĂŁ Ă aĂ€ thu Ă Ă»ĂșĂ„c möÄt saĂŁn phĂȘĂm tĂș trĂčĂŠng giöëng nhĂ» böng vaĂą nöĂi tiĂŻĂ«ng Ă ĂŻĂ«n ngaĂąy höm nay nhĂ» laĂą nitro xenluloza hay laĂą pirocxilin vaĂą Ă oĂĄ chñnh laĂą thuöëc nöĂ. GĂȘĂŹn nhĂ» cuĂąng thĂșĂąi gian Ă oĂĄ möÄt ngĂ»ĂșĂąi yĂĄ coĂĄ tĂŻn laĂą Axcanio Sopbrero Ă aĂ€ laĂąm thñ nghiĂŻĂ„m vĂșĂĄi gliserin. Ăng cĂȘĂn thĂȘĂ„n nhoĂŁ tûùng gioĂ„t glyserin vaĂąo dung dĂ”ch axñt nitĂșric vaĂą axits sunphuric Ă ĂȘĂ„m Ă ĂčĂ„c, kĂŻĂ«t quaĂŁ thu Ă Ă»ĂșĂ„c laĂą möÄt söë lĂ»ĂșĂ„ng nhoĂŁ nitro glyserin coĂĄ khaĂŁ nĂčng gĂȘy nöà lĂșĂĄn hĂșn pirocxilin. Hai mĂ»Ăși nĂčm sau nhaĂą hoaĂĄ hoĂ„c ngĂ»ĂșĂąi ThuyĂ„ ĂiĂŻĂn tĂŻn laĂą Afrecnoben Ă aĂ€ tĂČnh cĂșĂą tĂČm ra thuöëc nöĂ, öng cuĂ€ng laĂąm thñ nghiĂŻĂ„m vĂșĂĄi nitro glysilin vaĂą nhĂȘĂ„n thĂȘĂ«y rĂčçng chĂȘĂ«t naĂąy rĂȘĂ«t dĂŻĂź gĂȘy nöà trong quaĂĄ trĂČnh saĂŁn xuĂȘĂ«t vaĂą vĂȘĂ„n chuyĂŻĂn mĂčĂ„c duĂą Noben Ă aĂ€ tĂČm ra Ă Ă»ĂșĂ„c caĂĄch thu Ă uĂșĂ„c nitro glyserin an toaĂąn hĂșn tuy nhiĂŻn viĂŻĂ„c saĂŁn xuĂȘĂ«t ra noĂĄ vĂȘĂźn khöng phaĂŁi laĂą Ă aĂ€ hĂŻĂ«t nguy hiĂŻĂm. MöÄt lĂȘĂŹn Noben lĂȘĂ«y möÄt vaĂąi bi à öng à ûÄng nitro glyserin tûù nhûÀng höÄp coĂĄ Ă iatomñt vaĂą öng nhĂȘĂ„n thĂȘĂ«y rĂčçng nhûÀng chiĂŻĂ«c bi à öng bĂ” roĂą dĂł hößn hĂșĂ„p chĂȘĂ«t nitro glysilin vaĂą diatomñt Ă aĂ€ taĂ„o thaĂąnh möÄt chĂȘĂ«t cûång. VĂȘĂ„y laĂą thĂȘĂ„t tĂČnh cĂșĂą Alfred Noben Ă aĂ€ tĂČm ra möÄt loaĂ„i thuöëc nöà mĂșĂĄi ñt nhaĂ„y caĂŁm hĂșn vĂșĂĄi caĂĄc sûÄ va chaĂ„m. AI ĂAĂ VIĂĂT BAĂCH KHOA TOAĂN THĂ ĂĂĂU TIĂN? Mößi khi cĂȘĂŹn tĂČm hiĂŻĂu möÄt thöng tin cĂȘĂŹn thiĂŻĂ«t chuĂĄng ta thĂ»ĂșĂąng tĂČm Ă ĂŻĂ«n sûÄ giuĂĄp Ă ĂșĂ€ cuĂŁa nhûÀng cuöën baĂĄch khoa toaĂąn thĂ», vĂČ chuĂĄng thĂ»ĂșĂąng chûåa à ûÄng Ă ĂȘĂŹy Ă uĂŁ (hoĂčĂ„c gĂȘĂŹn nhĂ» Ă ĂȘĂŹy Ă uĂŁ) thöng tin vĂŻĂŹ moĂ„i vĂȘĂ«n Ă ĂŻĂŹ vaĂą con ngĂ»ĂșĂąi quan tĂȘm vĂŻĂŹ khoa hoĂ„c kyĂ€ thuĂȘĂ„t, vĂčn hoaĂĄ nghĂŻĂ„ thuĂȘĂ„t hay vĂŻĂŹ tiĂŻĂu sûã vaĂą sûÄ nghiĂŻĂ„p cuĂŁa nhûÀng con ngĂ»ĂșĂąi nöĂi tiĂŻĂ«ng. Tûù baĂĄch khoa toaĂąn thĂ» (encyclopedia) bĂčĂŠt nguöÏn tûù tiĂŻĂ«ng Hy LaĂ„p coĂĄ nghĂŽa laĂą nhûÀng hĂ»ĂșĂĄng dĂȘĂźn, nhûÀng chĂł dĂȘĂźn trong moĂ„i trĂ»ĂșĂąng hĂșĂ„p trong cuöÄc söëng. MöÄt ngĂ»ĂșĂąi Anh tĂŻn laĂą Tomas Eliot Ă aĂ€ "Ă em" tûù
32.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 32 http://www.ebooks.vdcmedia.com "encyclopedia" naĂąy vaĂąo tiĂŻĂ«ng Anh vaĂą giaĂŁi maĂ€ cuöën saĂĄch cuĂŁa mĂČnh laĂą? Cuöën saĂĄch giaĂŁi thñch caĂĄc sûÄ vĂȘĂ„t vaĂą caĂĄc kiĂŻĂ«n thûåc phöà biĂŻĂ«n? NhĂ»ng cuöën baĂĄch khoa toaĂąn thĂ» ngaĂąy nay thĂ»ĂșĂąng Ă Ă»ĂșĂ„c sĂčĂŠp xĂŻĂ«p theo trĂȘĂ„t tûÄ cuĂŁa baĂŁng chûÀ caĂĄi Ă ĂŻĂ dĂŻĂź tra cûåu. CoĂąn thĂșĂąi xa xĂ»a thĂČ caĂĄc taĂĄc giaĂŁ soaĂ„n baĂĄch khoa toaĂąn thĂ» khöng theo möÄt trĂČnh tûÄ naĂąo caĂŁ. Vñ duĂ„ taĂĄc giaĂŁ Ă aĂ€ mĂșĂŁ Ă ĂȘĂŹu quyĂŻĂn baĂĄch khoa toaĂąn thĂ» thĂșĂąi Trung cöà cuĂŁa mĂČnh bĂčçng möÄt cĂȘu chuyĂŻĂ„n vĂŻĂŹ chuĂĄa vaĂą caĂĄc thĂȘĂŹn thaĂĄnh, coĂąn kĂŻĂ«t thuĂĄc bĂčçng möÄt baĂąi miĂŻu taĂŁ caĂĄc loaĂ„i hoa, hĂ»Ășng thĂșm vaĂą danh saĂĄch 30 loaĂ„i trûång khaĂĄc nhau. Cuöën tûù Ă iĂŻĂn baĂĄch khoa toaĂąn thĂ» cöà xĂ»a nhĂȘĂ«t maĂą chuĂĄng ta biĂŻĂ«t Ă ĂŻĂ«n ra Ă ĂșĂąi vaĂąo thĂŻĂ« kyĂŁ 1 trĂ»ĂșĂĄc cöng nguyĂŻn ĂșĂŁ La MaĂ€. TaĂĄc giaĂŁ cuĂŁa noĂĄ laĂą öng Plinhius coĂĄ tĂŻn laĂą "lĂ”ch sûã tûÄ nhiĂŻn" göÏm 37 tĂȘĂ„p vĂșĂĄi hĂșn 20.000 muĂ„c tûù. Trong cuöën tûù Ă iĂŻĂn baĂĄch khoa naĂąy Plinhius coĂĄ lĂȘĂ«y caĂĄc trñch dĂȘĂźn cuĂŁa hĂșn 450 taĂĄc giaĂŁ. NgĂ»ĂșĂąi ta Ă aĂ€ rĂȘĂ«t quyĂĄ böÄ saĂĄch naĂąy vaĂą cho Ă ĂŻĂ«n nĂčm 1530 noĂĄ Ă aĂ€ Ă Ă»ĂșĂ„c taĂĄi baĂŁn tĂșĂĄi 43 lĂȘĂŹn. BöÄ tûù Ă iĂŻĂn baĂĄch khoa lĂșĂĄn nhĂȘĂ«t trĂŻn thĂŻĂ« giĂșĂĄi laĂą böÄ baĂĄch khoa toaĂąn thĂ» Trung Quöëc thûå 3, noĂĄ Ă Ă»ĂșĂ„c biĂŻn soaĂ„n theo saĂĄng kiĂŻĂ«n cuĂŁa möÄt vĂ” hoaĂąng Ă ĂŻĂ« Trung Quöëc mĂȘĂ«t vaĂąo nĂčm 1721 göÏm 5020 tĂȘĂ„p. Cha cöë Jonh Harris laĂą taĂĄc giaĂŁ cuĂŁa cuöën baĂĄch khoa toaĂąn thĂ» Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn coĂĄ cĂȘĂ«u truĂĄc theo trĂČnh tûÄ baĂŁng chûÀ caĂĄi ra Ă ĂșĂąi vaoĂą nĂčm 1704 coĂĄ tĂŻn laĂą "tûù Ă iĂŻĂn baĂĄch khoa toaĂąn thĂ» khoa hoĂ„c vaĂą nghĂŻĂ„ thuĂȘĂ„t Anh". ĂșĂŁ PhaĂĄp vaĂąo nĂčm 1743 Ă aĂ€ xuĂȘĂ«t baĂŁn cuöën "EncyclopeĂĄdie". CoĂĄ nhiĂŻĂŹu nhaĂą khoa hoĂ„c lĂșĂĄn tham gia biĂŻn soaĂ„n böÄ saĂĄch naĂąy nhĂ» Vonte, Russo, Ăidro vaĂą Ă iĂŻĂŹu Ă oĂĄ Ă aĂ€ laĂąm cho böÄ saĂĄch saĂĄng giaĂĄ hĂșn. Cuöën "BaĂĄch khoa tiĂŻĂ«ng Anh" hay ?tûù Ă iĂŻĂn nghĂŻĂ„ thuĂȘĂ„t vaĂą khoa hoĂ„c? LĂȘĂŹn Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn Ă Ă»ĂșĂ„c in ĂșĂŁ Xcotlen vaĂąo nĂčm 1768. Tûù nĂčm 1911 noĂĄ Ă aĂ€ Ă Ă»ĂșĂ„c xuĂȘĂ«t baĂŁn ĂșĂŁ MyĂ€. AI ĂAĂ XĂY DĂĂ NG CHIĂĂC CĂĂU ĂĂĂU TIĂN? NhûÀng cĂȘy cĂȘĂŹu Ă aĂ€ ra Ă ĂșĂąi tûù rĂȘĂ«t lĂȘu röÏi vĂČ noĂĄ vö cuĂąng quan troĂ„ng à öëi vĂșĂĄi cuöÄc söëng cuĂŁa con ngĂ»ĂșĂąi. HĂȘĂŹu hĂŻĂ«t moĂ„i luĂĄc moĂ„i nĂși con ngĂ»ĂșĂąi luön phaĂŁi tĂČm caĂĄch bĂčĂŠc cĂȘĂŹu Ă ĂŻĂ vĂ»ĂșĂ„t qua möÄt con söng hay doĂąng suöët naĂąo Ă oĂĄ. CoĂĄ leĂ€ chñnh taĂ„o hoaĂĄ Ă aĂ€ maĂĄch baĂŁo cho con ngĂ»ĂșĂąi vĂŻĂŹ yĂĄ tĂ»ĂșĂŁng xĂȘy
33.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 33 http://www.ebooks.vdcmedia.com dûÄng cĂȘy cĂȘĂŹu khi coĂĄ möÄt caĂĄi cĂȘy à öà ngang qua doĂąng suöëi. Con ngĂ»ĂșĂąi Ă aĂ€ dĂŻĂź daĂąng phaĂĄt hiĂŻĂ„n ra yĂĄ tĂ»ĂșĂŁng bĂčĂŠc möÄt caĂĄi cĂȘy laĂąm cĂȘĂŹu Ă ĂŻĂ vĂ»ĂșĂ„t qua möÄt con suöëi. NhûÀng cĂȘy cĂȘĂŹu Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn chĂčĂŠc hĂčĂšn cuĂ€ng laĂą nhûÀng cĂȘy cĂȘĂŹu göß vaĂą ngĂ»ĂșĂąi nguyĂŻn thuyĂŁ Ă aĂ€ sûã duĂ„ng noĂĄ trong möÄt thĂșĂąi gian rĂȘĂ«t daĂąi cho Ă ĂŻĂ«n khi nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi thĂșĂ„ chĂ»a nghĂŽ ra caĂĄch Ă ĂčĂŠp Ă aĂĄ ĂșĂŁ giûÀa doĂąng chaĂŁy Ă ĂŻĂ bĂčĂŠc nhûÀng cĂȘy göß vaĂąo hai bĂŻn bĂșĂą vaĂą Ă oĂĄ Ă Ă»ĂșĂ„c goĂ„i laĂą nhûÀng cĂȘy cĂȘĂŹu vĂșĂĄi möÄt möë cĂȘĂŹu chĂ»a hoaĂąn chĂłnh. BĂ»ĂșĂĄc tiĂŻĂ«p theo trong nghaĂąnh xĂȘy dûÄng cĂȘĂŹu laĂą möÄt vaĂąi möë cĂȘĂŹu Ă Ă»ĂșĂ„c xĂȘy dûÄng vaĂą Ă Ă»ĂșĂ„c nöëi vĂșĂĄi nhau bĂșĂŁi caĂĄc xuĂĄc göß hoĂčĂ„c nhûÀng phiĂŻĂ«n Ă aĂĄ. Hai thanh göß Ă Ă»ĂșĂ„c Ă ĂčĂ„t song song vĂșĂĄi nhau vaĂą trĂŻn mĂčĂ„t cĂȘĂŹu ngĂ»ĂșĂąi ta raĂŁi caĂĄc giĂȘĂŹm ngang Ă ĂŻĂ laĂąm mĂčĂ„t cĂȘĂŹu. NhûÀng cĂȘy cĂȘĂŹu kiĂŻĂu nhĂ» thĂŻĂ« rĂȘĂ«t giöëng vĂșĂĄi nhûÀng cĂȘy cĂȘĂŹu bĂčĂŠc qua caĂĄc doĂąng chaĂŁy nhoĂŁ trong caĂĄc laĂąng maĂ„c bĂȘy giĂșĂą. NhûÀng chiĂŻĂ«c cĂȘĂŹu bĂčĂŠc qua nhûÀng con söng lĂșĂĄn ngaĂąy nay Ă Ă»ĂșĂ„c xĂȘy dûÄng bĂčçng sĂčĂŠt hoĂčĂ„c bĂčçng theĂĄp. NhûÀng nhĂ”p cĂȘĂŹu khöng cĂȘĂŹn phaĂŁi daĂąi lĂčĂŠm nhĂ»ng ĂșĂŁ nhûÀng nĂși nhĂȘĂ«t Ă Ă”nh phaĂŁi coĂĄ möë cĂȘĂŹu thĂČ coĂĄ thĂŻĂ xĂȘy dûÄng Ă Ă»ĂșĂ„c cĂȘĂŹu vĂșĂĄi à öÄ daĂąi nhĂȘĂ«t Ă Ă”nh. Chñnh vĂČ vĂȘĂ„y maĂą rĂȘĂ«t nhiĂŻĂŹu cĂȘy cĂȘĂŹu Ă Ă»ĂșĂąng sĂčĂŠt trĂŻn caĂ„n laĂą nhûÀng caĂĄi cĂȘĂŹu xaĂą. Mößi cĂȘy cĂȘĂŹu coĂĄ hai phĂȘĂŹn chñnh laĂą xĂȘy caĂĄc nhĂ”p cĂȘĂŹu vaĂą caĂĄc möë cĂȘĂŹu. CaĂĄc möë cĂȘĂŹu cĂȘĂŹn phaĂŁi rĂȘĂ«t chĂčĂŠc chĂčĂŠn vĂČ nĂŻĂ«u noĂĄ bĂ” luĂĄn hoĂčĂ„c bĂ” moĂąi moĂąn bĂșĂŁi nĂ»ĂșĂĄc thĂČ caĂŁ chiĂŻĂ«c cĂȘĂŹu seĂ€ sĂȘĂ„p. NgaĂąy nay nhûÀng ngĂ»ĂșĂąi kyĂ€ sĂ» cĂȘĂŹu Ă Ă»ĂșĂąng cöë gĂčĂŠng chön caĂĄc möë cĂȘĂŹu thĂȘĂ„t sĂȘu. Vñ duĂ„ nhĂ» khi xĂȘy cĂȘy cĂȘĂŹu Iyz bĂčĂŠc qua söng Mitshishipi ĂșĂŁ thaĂąnh phöë Sanh Luy (bang Misuri) caĂĄc möë cĂȘĂŹu Ă Ă»ĂșĂ„c trön sĂȘu 40 meĂĄt so vĂșĂĄi mĂčĂ„t nĂ»ĂșĂĄc biĂŻĂn, coĂąn caĂĄc möë cĂȘĂŹu cuĂŁa cĂȘĂŹu chaĂ„y qua vĂ”nh giûÀa Sanfransico vaĂą Ăcland thĂČ sĂȘu tĂșĂĄi 70 meĂĄt. AI ĂAĂ XĂY NGOĂ N HAĂI ĂĂNG ĂĂĂU TIĂN? LiĂŻĂ„u chuĂĄng ta coĂĄ thĂŻĂ hĂČnh dung 1 con Ă Ă»ĂșĂąng laĂ„i khöng hĂŻĂŹ coĂĄ bĂȘĂ«t kyĂą tĂȘĂ«m baĂŁng chĂł Ă Ă»ĂșĂąng, caĂĄc ngaĂ€ tĂ», caĂĄc lößi reĂ€...? TĂȘĂ«t nhiĂŻn laĂą nhûÀng con ngĂ»ĂșĂąi trĂŻn biĂŻĂn cuĂ€ng cĂȘĂŹn coĂĄ nhûÀng dĂȘĂ«u hiĂŻĂ„u nhĂ» thĂŻĂ«. VaĂą ngoĂ„n haĂŁi Ă Ăčng laĂą möÄt trong söë chuĂĄng. aĂĄnh saĂĄng cuĂŁa noĂĄ giuĂĄp nhûÀng thuyĂŁ
34.
TAĂC GIAĂ CUĂA
NHĂĂNG PHAĂT MINH, SAĂNG CHĂĂ NĂĂI TIĂĂNG THĂĂ GIĂĂI 34 http://www.ebooks.vdcmedia.com thuĂŁ tĂČm Ă Ă»ĂșĂąng vaĂąo caĂŁng, xaĂĄc Ă Ă”nh vĂ” trñ cuĂŁa mĂČnh trĂŻn biĂŻĂn vaĂą aĂĄnh saĂĄng cuĂŁa ngoĂ„n haĂŁi Ă Ăčng coĂąn coĂĄ taĂĄc duĂ„ng baĂĄo hiĂŻĂ„u cho nhûÀng con taĂąu nhûÀng nĂși coĂĄ Ă aĂĄ ngĂȘĂŹm, vaĂĄch Ă aĂĄ. NhûÀng ngoĂ„n haĂŁi Ă Ăčng Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn laĂą nhûÀng ngoĂ„n thaĂĄp nhoĂŁ trĂŻn Ă Ăłnh coĂĄ nhûÀng gioĂŁ kim loaĂ„i boĂ„c ngoĂ„n Ă uöëc Ă ang chaĂĄy. CoĂĄ leĂ€ noĂĄ coĂĄ tûù haĂąng ngaĂąn nĂčm nay tûù khi con ngĂ»ĂșĂąi bĂčĂŠt Ă ĂȘĂŹu ra khĂși xa. Khöng ai biĂŻĂ«t à ñch xaĂĄc nhûÀng ngoĂ„n haĂŁi Ă Ăčng Ă ĂȘĂŹu tiĂŻn xuĂȘĂ«t hiĂŻĂ„n ĂșĂŁ Ă ĂȘu chĂł biĂŻĂ«t rĂčçng vaĂąo thĂŻĂ« kyĂŁ thûå VII trĂ»ĂșĂĄc cöng nguyĂŻn Ă aĂ€ coĂĄ möÄt ngoĂ„n haĂŁi Ă Ăčng rĂȘĂ«t nöĂi tiĂŻĂ«ng ĂșĂŁ trĂŻn muĂ€i Seegaum gĂȘĂŹn Gellesponto. CoĂąn ngoĂ„n haĂŁi Ă Ăčng Ă Ă»ĂșĂ„c nhiĂŻĂŹu ngĂ»ĂșĂąi biĂŻĂ«t Ă ĂŻĂ«n nhĂȘĂ«t vaĂą Ă Ă»ĂșĂ„c coi laĂą möÄt trong baĂŁy kyĂą quan thĂŻĂ« giĂșĂĄi laĂą ngoĂ„n haĂŁi Ă Ăčng Faros ĂșĂŁ thaĂąnh phöë Alecxandria (Ai CĂȘĂ„p). NgoĂ„n haĂŁi Ă Ăčng naĂąy mang tĂŻn hoĂąn Ă aĂŁo nĂŻn noĂĄ ngûÄ trĂŻn Ă oĂĄ. NgaĂąy nay ngĂ»ĂșĂąi ta Ă»ĂșĂĄc tñnh giaĂĄ cuĂŁa noĂĄ laĂą möÄt triĂŻĂ„u USD. VaĂąo thĂŻĂ« kyĂŁ thûå III trĂ»ĂșĂĄc cöng nguyĂŻn ngoĂ„n lûãa trĂŻn Ă Ăłnh cuĂŁa noĂĄ chiĂŻĂ«u saĂĄng chĂł Ă Ă»ĂșĂąng cho caĂĄc con taĂąu vaĂąo thaĂąnh phöë Alecxandria. NgĂ»ĂșĂąi La maĂ€ cöà cuĂ€ng xĂȘy rĂȘĂ«t nhiĂŻĂŹu ngoĂ„n haĂŁi Ă Ăčng, vñ duĂ„ nhĂ» ĂșĂŁ Bulon (trĂŻn laĂ€nh thöà nĂ»ĂșĂĄc PhaĂĄp bĂȘy giĂșĂą). NgoĂ„n haĂŁi Ă Ăčng ĂșĂŁ Ă ĂȘy laĂąm viĂŻĂ„c tĂșĂĄi tĂȘĂ„n thĂŻĂ« kyĂŁ XVII. ĂoĂĄ laĂą nhûÀng ngoĂ„n haĂŁi Ă Ăčng nhoĂŁ vaĂą khöng Ă Ă»ĂșĂ„c xĂȘy dûÄng töët nhĂ» nhûÀng ngoĂ„n haĂŁi Ă Ăčng hiĂŻĂ„n Ă aĂ„i. NgaĂąy nay ĂșĂŁ mößi quöëc gia coĂĄ bĂșĂą biĂŻĂn Ă ĂŻĂŹu coĂĄ möÄt uyĂŁ ban trong chñnh phuĂŁ theo doĂ€i viĂŻĂ„c xĂȘy dûÄng vaĂą sûã duĂ„ng caĂĄc ngoĂ„n haĂŁi Ă Ăčng. Khi nhûÀng ngoĂ„n haĂŁi Ă Ăčng Ă Ă»ĂșĂ„c xĂȘy dûÄng trĂŻn caĂ„n thĂČ cĂȘĂ«u taĂ„o cuĂŁa noĂĄ rĂȘĂ«t Ă Ășn giaĂŁn vaĂą giaĂĄ thaĂąnh rĂȘĂ«t reĂŁ. NhĂ»ng khi noĂĄ Ă Ă»ĂșĂ„c xĂȘy dûÄng trĂŻn caĂĄc gheĂą Ă aĂĄ, thĂ»ĂșĂąng xuyĂŻn bĂ” soĂĄng Ă aĂĄnh vaĂąo thĂČ laĂ„i Ă oĂąi hoĂŁi thiĂŻĂ«t kĂŻĂ« rĂȘĂ«t phûåc taĂ„p. CaĂĄc thaĂĄp haĂŁi Ă Ăčng Ă Ă»ĂșĂ„c xĂȘy dûÄng tûù caĂĄc loaĂ„i Ă aĂ€ cûång nhĂ» Ă aĂĄ hoa cĂ»Ășng, hoĂčĂ„c tûù bĂŻ töng cöët sĂčĂŠt.
Download now