Mot thang o nam ky 883

Möåt thaáng úã Nam kyâ 1
http://ebooks.vdcmedia.com
MÖÅT THAÁNG ÚÃ NAM KYÂ
Laâm trai àaä àaáng nïìn trai,
Phuá Xuên àaä traãi, Àöìng Nai cuäng tûâng.
Cûá theo lúâi ca dao àoá thò töi àêy coá leä cuäng àaä àuã tû caách laâm
möåt “nïìn trai” àêët Nam Viïåt vêåy. Muâa xuên nùm nay àaä traãi qua
mûúâi ngaây úã Huïë, muâa thu naây laåi tûâng úã möåt thaáng Nam Kyâ,...
khöng kïí trong ngoaåi hai mûúi nùm trúâi àaä sinh trûúãng úã chöën
Thùng Long àö cuä, trong khoaãng söng Nhõ nuái Nuâng; nïëu coá thïë
maâ àuã laâm trai Nam Viïåt, thò töi àêy thêåt àaä thêåp phêìn xûáng àaáng
röìi. Nhûng maâ àoaái nghô: nghïì laâm trai úã àúâi, nhêët laâ laâm trai
nûúác Nam naây, haá phaãi dung dõ lùæm rû? Lúâi ca dao kia haá coá thiïín
nghôa thïë ru? Öi! Àûúng buöíi Quöëc Triïìu gêy dûång cú àöì, àaánh
nam deåp bùæc, thiïëu gò nhûäng keã tang böìng höì thó, chñ khñ nam nhi,
nay toâng quên úã Thuêån Hoáa, mai viïîn thuá àêët Àöìng Nai, vaâo sinh
ra tûã chöën sa traâng, mong lêåp cöng danh cuâng xaä tùæc: lúâi ca dao kia
laâ taã caái chñ cuãa nhûäng bêåc vö danh anh huâng àoá, chúá coá àêu laåi
húåp vúái caái caãnh möåt keã thû sinh nhoã moån nhû bó nhên àêy, thûâa
luác trong nûúác coân hiïëm ngûúâi múái ra laåm möåt phêìn ngön luêån vúái
quöëc dên, nghô mònh lùæm luác àaä theån thay, coá àêu laåi mï cuöìng
àïën àem lúâi khen cuãa cöí nhên maâ tûå gaán cho mònh!...
Song
Ài cho biïët àoá biïët àêy
ÚÃ nhaâ vúái meå àïën ngaây naâo khön.
ca dao cuäng laåi coá cêu nhû thïë, thò tuy úã Huïë mûúâi ngaây,
Nam Kyâ möåt thaáng, chûa àuã laâm àûúåc “nïìn trai” Nam Viïåt, maâ
cuäng àuã hoåc “khön” àûúåc ñt nhiïìu. Huöëng tuy khaác xûá maâ cuäng àêët
nûúác nhaâ, tuy ngûúâi laå maâ cuâng laâ anh em, thúâi caâng quen biïët laåi
caâng àêåm àaâ caái tònh maáu muã, caâng àùçm thùæm caái nghôa quï
hûúng; nhû thïë thò mêëy phen du lõch cuäng laâ mêëy lêìn ài hoåc cho
biïët caái nghïì laâm trai nûúác nhaâ vêåy.

Phaåm Quyânh 2
Lêìn trûúác àaä tûâng thuêåt nhûäng sûå tû tûúãng caãm giaác úã
Trûúâng An, lêìn naây laåi xin kïí nhûäng sûå kinh lõch kiïën vùn úã Luåc
Tónh; khöng phaãi laâ muöën khoe vúái ai caái vùn chûúng söëc nöíi, chó
muöën àem lúâi thaânh thûåc maâ giaäi baây baân baåc cuâng quöëc dên, hoùåc
loâng nhiïåt thaânh coá ngûúâi caãm, lúâi baân ngay coá keã nghe, êëy laâ maän
nguyïån vêåy.
Nhûng trûúác khi kïí chuyïån Nam Kyâ, tûúãng nïn giaãi qua caái
tñnh caách hai cuöåc du lõch trûúác sau khaác nhau thïë naâo. Lêìn trûúác
laâ ài vaän caãnh möåt núi àêët cuä, coân àêìy nhûäng dêëu tñch àúâi xûa, möîi
bûúác nhû àöång àïën têëm loâng hoaâi cöí, chaånh nhûäng nöng nöîi cöë
hûúng; nghe tiïëng chim kïu trïn baäi caát maâ nöîi thûúng nûúác nhúá
nhaâ khöng thïí cêìm àûúåc, ngùæm bûác phong caãnh chöën tön lùng maâ
loâng caãm hoaâi vïì lõch sûã nhû chan nhû chûáa; bao nhiïu nhûäng
gioång ngêåm nguâi ai oaán thuãa bònh sinh khöng ngúâ maâ lêm li trïn
túâ giêëy, khiïën ngûúâi àoåc cuäng phaãi laånh leäo trong loâng. Àûúng buöíi
thïë giúái cêëp tiïën, ngûúâi àúâi xö àuöíi nhau vaâo con àûúâng tûúng lai
vö haån, quay àêìu laåi nhòn vïì àúâi trûúác, coân gò buöìn bùçng! Lêìn naây
thò thêåt khaác: caái khñ võ laånh leäo kia àaä àöíi ra caái khñ võ nöìng naân
röìi. Nam Kyâ laâ möåt núi àêët múái, múái àuã àûúâng: àõa chêët, lõch sûã,
vùn hoáa àïìu laâ múái caã; ngûúâi ta àûúng hùm húã vïì àûúâng tiïën thuã,
muöën bûúác cho choáng, lïn cho mau, chûa tûâng bêån loâng àïën nhûäng
nöîi thûúng cuä tiïëc xûa, phiïìn xa buöìn muöån. Àêët cuäng khöng tûâng
coá nhûäng dêëu vïët cuä, nhû toâa thaânh cöí, goác miïëu xûa, àuã nhùæc cho
ngûúâi ta têëm loâng nhúá cuä, maâ chó mïnh mang nhûäng àöìng röång
khöng cuâng, sûác ngûúâi múã mang khöng xuïí. Laåi thïm Taåo vêåt àaäi
ngûúâi quaá hêåu, cho caái àêët kia phò nhiïu coá möåt, caách laâm ùn
khöng khoá nhoåc maâ àûúâng sinh hoaåt àûúåc thaãnh thúi; tiïìn baåc àaä
nhiïìu, tiïu duâng caâng lùæm, àúâi ngûúâi nhû lêëy sûå khoaái laåc laâm caái
muåc àñch khöng hai. Khoaái laåc laåi khoaái laåc maâ suöët nùm nhû bûäa
tiïåc möåt ngaây! Cho nïn caái caãm giaác cuãa ngûúâi múái bûúác chên túái
àêy laâ caái caãm giaác vui, vui maâ tin cêåy úã caái tûúng lai, chúá khöng
phaãi buöìn maâ thûúng tiïëc cho sûå kyá vaäng.
ÊËy hai cuöåc du lõch khaác nhau nhû thïë, lúâi kyã thuêåt têët cuäng
khöng in möåt gioång. Àoá laâ möåt leä tûå nhiïn, khöng lêëy gò laâm laå.
Song sûå vui sûå buöìn tuy göëc tûå loâng ngûúâi maâ thûåc búãi caãnh vêåt
khiïën nïn. Hoùåc giaã coá keã noái coá biïët nghô múái biïët buöìn, muöën vui

ùæt phaãi vö têm, thò löîi êëy taác giaã cuäng xin nhêån möåt phêìn, maâ caãnh
vêåt xûá Nam Kyâ múái thêåt laâ àaáng quaá nûãa vêåy.
Tûâ Haâ Nöåi vaâo Saâi Goân muöën ài àûúâng thuãy hay àûúâng böå
cuäng àûúåc. Nhûng àûúâng böå ài bùçng xe húi múái giao thöng àûúåc ñt
lêy nay, vûâa khoá nhoåc vaâ vûâa coá khi nguy hiïím nûäa. Vò con àûúâng
quan löå vïì àõa phêån Trung Kyâ, nhêët laâ tûâ Huïë trúã vaâo, coân xêëu
lùæm, laåi lùæm chöî caách söng caách nuái, thêåt laâ chûa tiïån cho xe ài laåi.
Hoùåc coá nhûäng ngûúâi hiïëu kyâ múái ài bùçng xe húi tûå Haâ Nöåi vïì Saâi
Goân nhû thïë, laâ muöën cho múái laå, chúá thûåc chûa phaãi laâ möåt caách
tiïån lúåi cho haânh khaách Bùæc Nam. Hiïån bêy giúâ xe húi duâng chúã
thú nhiïìu hún laâ chúã khaách. Sau naây bao giúâ àûúâng xe lûãa chaåy
suöët Àöng Dûúng laâm xong thò bêëy giúâ sûå giao thöng xûá Bùæc vúái
Nam bùçng àûúâng böå múái thêåt laâ tiïån lúåi. Hiïån nay vêîn chó coá
àûúâng bïí laâ hún. Chó ngùåt tûâ khi coá chiïën tranh, phêìn nhiïìu caác
taâu bïí bõ Nhaâ nûúác thu àïí duâng vïì viïåc quöëc phoâng bïn Êu chêu, úã
àêy thûúâng thiïëu taâu ài laåi, sûå giao thöng coá chêåm trïî hún xûa.
Vaâi thaáng múái coá möåt chuyïën taâu lúán úã Têy àaáp sang, coân chaåy
thûúâng chó coá vaâi chiïëc nhoã, khi xuöëng Tên Gia Ba, khi lïn Hûúng
Caãng, ài laåi khöng kyâ, haânh khaách thûúâng phaãi chúâ àúåi àêìy tuêìn.
Bùæc Kyâ ta coá cöng ti Baåch Thaái Bûúãi coá taâu ài bïí àûúåc, nïëu àuã sûác
maâ àùåt àûúåc möåt àûúâng Haãi Phoâng - Saâi Goân thò àûúng buöíi hiïëm
taâu naây chùæc laâ choáng phaát àaåt lùæm. Caác nhaâ buön ta trong Nam
ngoaâi Bùæc àïìu ûúác ao nhû thïë caã.
Höìi sûãa soaån ài Nam Kyâ vûâa gùåp coá chuyïën taâu lúán úã Nhêåt
Baãn vïì. Taâu hiïåu Porthos cuãa cöng ty Hùçng haãi AÁ Àöng (Cie des
Messageries maritimes), vûâa to, vûâa mau, caác chiïëc khaác ài Haãi
Phoâng - Saâi Goân phaãi nùm ngaây nùm àïm, chiïëc naây ài chó àêìy ba
àïm hai ngaây.
Àûúåc tin coá taâu, vöåi vaâng ài xe lûãa xuöëng Haãi Phoâng. Bûäa êëy
laâ ngaây 21 thaáng taám têy, tûác laâ rùçm thaáng baãy ta. Söng Nhõ Haâ
àûúng lïn, tin baáo luåt àaä thêëy truyïìn laåi nhiïìu núi. Ngöìi trong xe
lûãa tröng ra coá chöî mïnh mang nhûäng nûúác. Thöi, caái naån lúán
hùçng nùm nùm nay cuäng laåi khöng tha cho dên xûá Bùæc! Trûúác khi
taåm biïåt àêët Bùæc Kyâ, nhòn laåi caái caãnh nûúác buân trúâi nùång kia maâ
thûúng thay cho boån nöng dên xûá Bùæc mònh, thêåt laâ cêët àêìu khöng
nöíi vúái öng Thuãy vûúng cay nghiïåt! Khi túái Nam Kyâ, thêëy àöìng baâo
ta trong Luåc Tónh caách laâm ùn dïî daäi nhû thïë, nghô àïën àûúâng

Phaåm Quyânh 4
sinh nhai eo heåp cuãa ngûúâi mònh, caái loâng thûúng anh em núi cöë
quêån laåi caâng thiïët tha lùæm nûäa.
Túái Haãi Phoâng àûúåc tin àñch rùçng 3 giúâ trûa ngaây mai laâ ngaây
22 taâu múái cêët neo ra bïën. Vêåy coân phaãi àúåi möåt ngaây nûäa, muöën
nhên dõp sang chúi qua bïn Kiïën An. Ài xe tay mêët hún möåt giúâ,
phaãi qua möåt caái àoâ ngang. Kiïën An laâ möåt tónh múái, trûúác thuöåc
Haãi Dûúng, nay göìm mêëy phuã huyïån quanh thaânh phöë Haãi Phoâng.
Tuy Kiïën An àöëi vúái Haãi Phoâng cuäng nhû Haâ Àöng àöëi vúái Haâ Nöåi,
maâ tónh lyå sú saâi, phöë phûúâng vùæng veã, khöng coá caái cú phaát àaåt
nhû Haâ Àöng. Lïå xûa nay, möåt tónh nhoã úã caånh núi àö höåi lúán thò
caái sûác sinh hoaåt hònh nhû bõ thu ruát caã vaâo núi àö höåi êëy: Kiïën An
àöëi vúái Haãi Phoâng cuäng tûác nhû vêåy. Haâ Àöng coá khaác laâ vò Haâ
Àöng úã chöën trung ûúng, tuy cuäng bõ Haâ Nöåi aát vïì àûúâng buön baán
maâ vêîn laâ núi trung têm cuãa möåt miïìn quï giaâu coá àöng àuã àïå
nhêët úã Bùæc Kyâ. Caã Kiïën An hònh nhû nuáp úã dûúái nhaâ Thiïn vùn
àaâi Phuâ Liïîn, xêy trïn caái àöìi cao, nhòn xa nhû möåt caái thaânh lúán
haám chïë möåt àõa phûúng. Khi sùæp túái àaä thêëy àöåt ngöåt trûúác mùæt,
khi quay vïì coân thêëy sûâng sûäng sau lûng, maâ tiïëc trúâi àaä vïì chiïìu,
giúâi àaä coá heån, khöng thïí lïn xem têån núi àûúåc, khiïën cho àïën nay
caái hònh aãnh nhaâ Thiïn vùn àaâi Kiïën An vêîn coân phaãng phêët trong
tûúãng tûúång vêåy.
Buöíi töëi ài daåo chúi trong thaânh phöë. Haãi Phoâng thêåt laâ àaáng
laâm núi àö höåi thûá nhò xûá Bùæc Kyâ. Vïì àûúâng buön baán hún Haâ Nöåi
àaä cöë nhiïn röìi, maâ caái tûúng lai xem ra coân coá thïí baânh trûúáng
hún chöën cöí àö mònh nhiïìu. Haâ Nöåi àaä giaâ quaá, cuä quaá röìi, caái sûác
phaát àaåt hònh nhû coá haån, khöng thïí ra ngoaâi àûúåc nûäa. Chùæc caái
phong thïí riïng khöng bao giúâ mêët hïët àûúåc, caái nïìn nïëp cuä röìi
cuäng vêîn coân, vïì àûúâng hoåc thûác, vïì àûúâng myä nghïå, vïì caách àaân
àiïëm phong lûu, bao giúâ cuäng vêîn giûä àûúåc bêåc nhêët maâ khöng àïën
nöîi phuå caái thanh danh cuä, cuäng tûác nhû cö con gaái thïë gia duâ vaâo
caãnh ngöå naâo vêîn ra con ngûúâi nïìn nïëp. Nhûng vïì àûúâng buön
baán, àûúâng cöng nghïå, vïì caách laâm ùn kiïëm tiïìn, thò khöng sao
tranh nöíi vúái Haãi Phoâng àûúåc. Haãi Phoâng coân àûúng vaâo caái thúâi
kyâ trai treã, chûa biïët lúán àïën àêu, thõnh àïën àêu laâ cuâng. Vaã búãi
caái àõa thïë laâm núi cûãa bïí chung cho caã Bùæc Kyâ, haânh khaách àöì
haâng àêu àêu cuäng têët phaãi qua àêëy, thò Haãi Phoâng laåi hònh nhû
göìm àûúåc caã sûå sinh hoaåt cuãa xûá Bùæc Kyâ vïì àûúâng kinh tïë nûäa.

Cho nïn caái tûúng lai cuãa Haãi Phoâng thêåt khöng thïí lûúång àûúåc
vêåy.
Maâ àoaái nghô caái thaânh phöë lúán êëy, caái cûãa bïí to êëy, thaânh
lêåp chûa àêìy nùm mûúi nùm trúâi. Trûúác kia chùèng qua laâ möåt xoám
nhoã úã gêìn bïí, khi nûúác ta bùæt àêìu giao thöng vúái Àaåi Phaáp, Triïìu
àònh múái àùåt möåt toâa Thûúng chaánh àïí kiïím tra taâu beâ cuâng haâng
hoáa xuêët nhêåp. Kïë sau Àaåi Phaáp sang baão höå, nhên àêëy àùåt nïn cú
súã möåt núi àö höåi lúán, tûâ àoá cûá möîi ngaây möåt phaát àaåt maäi lïn, thûåc
laâ búãi cöng Nhaâ nûúác Baão höå saáng taåo ra vêåy. Coá ngûúâi laâm saách àaä
noái: “Cûãa bïí Haãi Phoâng laâ tay ngûúâi Àaåi Phaáp tûå khöng maâ gêy
dûång nïn, trïn àöëng buân lêìy söng Cûãa Cêëm”, thûåc khöng phaãi laâ
noái ngoa vêåy.
Àûúâng phöë Haãi Phoâng phêìn nhiïìu röång raäi hún Haâ Nöåi, nhaâ
cûãa àïìu àùån hún, vaâ thûúâng laâm theo möåt kiïíu, khöng coá caái cao
caái thêëp, caái ra caái vaâo nhû nhiïìu phöë cuä úã tónh ta. Laâ búãi nhûäng
àûúâng phöë nhaâ cûãa êëy múái àùåt múái laâm caã, nïn coá thïí nhêët luêåt
theo caách múái, coi röång raäi thaãnh thúi hún. Buöíi chiïìu, vaâo saáu giúâ,
nhêët laâ úã àûúâng Cêìu Àêët, laâ àûúâng ài thùèng ra Àöì Sún, xe ngûåa xe
húi chaåy luä lûúåt khöng dûát, coi nhû caãnh tûúång ngaây höåi: àoá laâ xe
cuãa nhûäng nhaâ buön to baán lúán trong thaânh phöë, caã ngaây laâm viïåc
nhoåc mïåt, kïë lúåi thûúng cöng, chiïìu àïën ra hoáng maát búâ bïí. Caác
chuá úã phöë khaách thò chiïìu àïën cuäng xö nhau vaâo ùn uöëng om soâm
trong caác nhaâ cao lêu: àoá tûác laâ caách giaãi trñ cuãa caác chuá. Maâ ngûúâi
mònh lùæm ngûúâi caã ngaây khöng nhoåc trñ chuát naâo, töëi àïën cuäng àua
nhau maâ giaãi trñ nhû ngûúâi! Bûäa àoá laâ töëi ngaây rêìm thaáng baãy, phöë
khaách nhaâ naâo nhaâ nêëy àöët àeân nïën, baây vaâng maä ngay ngoaâi heâ,
khoái hûúng nghi nguát, taân lûãa túi búâi, keã ài ngûúâi laåi têëp nêåp, tiïëng
hoâ tiïëng heát om soâm. Sau naây túái Nam Kyâ möîi lêìn daåo chúi phöë
phûúâng Chúå Lúán hay laâ daåo qua àûúâng Chúå Cuä Chúå Múái Saâi Goân,
laåi sûåc nhúá àïën caái caãnh tûúång mêëy phöë khaách úã Haãi Phoâng chiïìu
höm êëy. Nhûng caái “China hoåa” (le peáril chinois) úã xûá Bùæc mònh
tuy àaä thêm lùæm maâ tó vúái Nam Kyâ coân chûa thêëm vaâo àêu: Haãi
Phoâng tûác laâ Chúå Lúán Bùæc Kyâ coá 8.991 ngûúâi Khaách, maâ Chúå Lúán
Nam Kyâ coá nhûäng 75.000 Khaách vúái 4.873 ngûúâi Minh Hûúng! Haâ
Nöåi coá 3.377 ngûúâi Khaách vúái 825 ngûúâi Minh Hûúng, maâ Saâi Goân
coá nhûäng 22.079 ngûúâi Khaách vúái 677 ngûúâi Minh Hûúng! Coi àoá
thò biïët caái nguy cho xûá Nam Kyâ to laâ dûúâng naâo. Nhûng chûa túái

Phaåm Quyânh 6
Nam Kyâ àaä noái chuyïån Khaách Nam Kyâ, thêåt laâ kyã thuêåt khöng coá
thûá tûå. Vêåy xin àïí sau naây seä noái tûúâng hún. Nay nhên noái vïì
Khaách Haãi Phoâng, chó muöën so saánh qua caái söë ngûúâi Taâu trong
Nam ngoaâi Bùæc, cho biïët caái vaå China úã hai xûá hún keám nhau thïë
naâo . Song duâ hún, duâ keám, duâ ñt, duâ nhiïìu, cuäng vêîn laâ möåt caái vaå
lúán cho nûúác Nam mònh, quöëc dên ta nïn súám tónh ngöå maâ mûu
trûâ ài, múái mong coá ngaây thu phuåc àûúåc möëi thûúng quyïìn maâ ra
tranh àua trïn thõ trûúâng thïë giúái.
Hai giúâ trûa ngaây 22 doån àöì xuöëng taâu. Taâu to lúán thay! Thêåt
nhû möåt caái thaânh thaã trïn mùåt nûúác vêåy. Bïì daâi ûúác möåt trùm
rûúãi thûúác têy, bïì röång úã giûäa àïën 25, 30 thûúác. Vaâo trong khöng
quen nhû mï li, chùèng biïët àûúâng naâo vaâo àûúâng naâo, phaãi coá
ngûúâi dêîn múái tòm thêëy buöìng. Sau ài daåo qua möåt lûúåt caác haång
caác tûâng múái biïët caách sùæp àùåt thêåt laâ kheáo, thêåt laâ chónh tïì, thêåt
laâ coá ngùn nùæp maâ roä ra àêu vaâo àêëy, nghô ngûúâi naâo veä ra caái qui
mö êëy thêåt cuäng taâi thay. Coá ba haång, haång tû laâ ài trïn “boong”.
Haång nhêët, nhò, ba àïìu coá buöìng ùn buöìng nguã, chöî ngöìi chúi
chónh àöën lùæm, maâ haång nhêët thò thêåt laâ lõch sûå: caác buöìng trang
sûác cûåc àeåp, àöì göî boáng löån, pha lï trong suöët, mùåt gûúng lêëp
loaáng, maân àïåm trùæng bong, böìi khaách ùn bêån saåch seä, nhêët loaåt
àêìu troåc, aáo trùæng, quêìn taáo têìu, hêìu haå rêët coá pheáp tùæc, thêåt laâ
nghiïîm nhiïn nhû möåt nhaâ khaách saån thûúång haång úã Haâ Nöåi hay
Saâi Goân vêåy. Nghe noái chiïëc Porthos naây laâ vaâo haång taâu lúán nhêët
àeåp nhêët cuãa cöng ty Hùçng Haãi AÁ Àöng, cuäng ngang vúái chiïëc
Athos bõ truáng thuãy löi úã Àõa Trung Haãi nùm trûúác. Nghô möåt chiïëc
taâu thöi ngöi vô àaåi nhû thïë naây maâ khöng may phaãi àaánh àùæm thò
thiïåt haåi biïët bao nhiïu, bao nhiïu cöng maâ bao nhiïu cuãa! Tûâ
ngaây quên Àûác khúãi ra caái caách chiïën tranh töëi daä man, laâ duâng
taâu ngêìm maâ àaánh àùæm nhûäng taâu buön cuãa àõch quöëc, caác cöng ty
hùçng haãi töín haåi cuäng àaä nhiïìu, maâ bïí Àõa Trung Haãi
(Meáditerraneáe) àaä thaânh caái vûåc sêu nuöët mêët bao nhiïu nhûäng
con kïình nghï bùçng sùæt bùçng göî nhû chiïëc Porthos naây, laåi thaânh
caái möì chung cuãa mêëy nghòn vaån keã vö cö chïët vò tay oan nghiïåt
giöëng daä man. Cho nïn àaä lêu nay caác taâu lúán vïì Têy chó ài àïën
Höìng Haãi (Mer Rouge) maâ thöi, túái àêëy àaä coá taâu riïng nhêån lêëy àöì
haâng lêëy khaách, röìi keâm thïm nhûäng taâu chiïën, nhû khu truåc haåm
(croiseurs de chasse) ngû lö àônh (torpillenrs) múái daám ài vaâo Àaåi

Trung Haãi. Hoùåc coá taâu ngêìm Àûác thò nhûäng taâu chiïën ài keâm êëy
phaãi ra àuöíi àaánh. Nghe nhûäng ngûúâi ài Têy thuêåt laåi, thêåt cuäng
nguy hiïím thay. Nhûng múái röìi àûúåc tin chiïëc Porthos àaä ài túái
Marseille troát loåt, khöng phaãi àêåu úã cûãa Höìng Haãi, nhû thïë thò biïët
gêìn àêy caái hoaån taâu ngêìm àaä búát ài nhiïìu vaâ sûå giao thöng àaä
àûúåc dïî hún mêëy thaáng trûúác. Nhûng cuäng laâ caái triïåu chûáng rùçng
quên Àûác àaä kiïåt lûåc, sùæp àïën ngaây khöng coân sûác àêu maâ phaåm
aác vúái nhên loaåi àûúåc nûäa.
Chuyïën êëy coá chúã hún hai nghòn lñnh möå vêîn úã “Baäi Chaáy”
(Ile de la Table) chúâ taâu vïì Têy àaä mêëy thaáng nay. Tûå saáng súám
àïën quaá trûa quên quan kiïím àiïím cho lñnh xuöëng taâu, gêìn núi
bïën taâu canh giûä nghiïm lùæm. Àûáng xa tröng nhan nhaãn nhûäng
ngûúâi ùn bêån àöì vaâng, vai àeo chùn aáo, tay saách nöìi niïu, luä lûúåt
keáo àïën dûúái chên taâu, maâ caái thang chó ài àûúåc ngûúâi möåt, nöëi goát
nhau treâo lïn, coi xa nhû möåt caái chaäo lúán buöåc taâu maâ coá ngûúâi
àûáng trïn tûâ tûâ keáo vêåy. Maâ cûá thïë, trong mêëy giúâ àöìng höì, nhòn
cuäng vui mùæt thêåt. ÊËy coá vaâi ba nghòn ngûúâi maâ thïë, nhûäng khi
taâu chúã àïën möåt quên àoaân mêëy vaån ngûúâi thò coân oai nghiïm àïën
thïë naâo! Khaá khen thay laâ sûác caái taâu kia, maånh àïën bao nhiïu maâ
coi vûäng nhû Thaái Sún, coá bêëy nhiïu ngûúâi chúá giaá tûúãng caã bao
nhiïu ngûúâi trong phöë phûúâng naây truát xuöëng cuäng coá thïí dung
àûúåc.
Àuáng 3 giúâ, taâu thöíi hiïåu cêët cêìu. Keã trïn ngûúâi dûúái xön
xao: nhûäng baâ con anh em xuöëng tiïîn nhau, ai nêëy têët taã chaåy lïn
cho kõp, maâ vûâa ài vûâa ngoaãnh laåi, nhòn mùåt bùæt tay möåt lêìn nûäa.
Nhûäng ngûúâi ài gêìn, mûúi lùm höm, möåt vaâi thaáng laåi vïì, thò keã
mûâng nhau ài cho bònh yïn, ngûúâi chuác nhau úã laåi maånh khoãe.
Àïën nhû nhûäng ngûúâi biïåt nhau maâ chûa biïët bao giúâ laåi gùåp, nghô
àïën nöng nöîi xa xöi, àûúâng ài nguy hiïím, thò caái caãm tònh luác sau
cuâng êëy lúâi mûâng lúâi chuác naâo maâ noái cho xiïët àûúåc. Coá keã nhõn
khoác, coá keã gûúång cûúâi, maâ tûúãng bêëy giúâ lùæm ngûúâi têëm loâng thöín
thûác khön cêìm. Laåi àoaái nghô àïën mêëy nghòn con ngûúâi quï muâa
möåc maåc kia, võ nghôa quyïn thên maâ boã cûãa boã nhaâ ài xa lêìn naây
laâ thûá nhêët, tuy luác bêëy giúâ vúå con xa, anh em vùæng, khöng coá keã
àûa ngûúâi tiïîn nhû ai, maâ trong loâng chùæc cuäng nao nao, cuäng
ngêåm nguâi thûúng nhúá chöën quï hûúng.

Phaåm Quyânh 8
Röìi maâ phu taâu cêët thang, trong taâu múã maáy, keã úã ngûúâi ài
múái thêåt caách nhau tûâ àêëy. Nay múái caách nhau coá vaâi thûúác, maâ
röìi nûäa caách nhau mêëy nghòn mêëy muön dùåm coá khaác gò. Cuäng laâ
khöng àûúåc gêìn nhau röìi, vaâ chó trong mêëy phuát àêy laâ khöng
nhòn thêëy mùåt nhau nûäa. Naäo nuâng thay luác phên kyâ! Nhên sinh
thêåt khöng coá caái luác naâo àaáng nïn thú bùçng.
Taâu tûâ tûâ quay muäi, röìi cûá xa dêìn maäi ra. Bêíy giúâ múái àïën
caái luác phêët khùn mùåt laâ àoaån tûúng biïåt sau cuâng. Trïn taâu dûúái
bïën phêëp phúái nhûäng maãnh vaãi luåa, caái xanh, caái trùæng, caái höìng
nhû àaân bûúm bûúám bay. Bay maâ khöng tiïën àûúåc thûúác naâo, bay
maâ khöng túái àûúåc gêìn nhau, caâng bay laåi caâng xa, cho àïën luác
khöng tröng roä ngûúâi nûäa.
Taâu àaä ra àïën ngoaâi cûãa Cêëm, àïën chöî nûúác xanh nûúác àoã
giao nhau. Túái ngang baäi Àöì Sún thò trúâi vûâa töëi. Gioá chiïìu thöíi
löång böën bïì, giaãi cún phiïìn nhiïåt luác ban ngaây, maâ maát meã têëm
loâng ngûúâi viïîn khaách. Ai nêëy sûãa soaån buöìng the, kiïím àiïím
haânh lyá, àaânh loâng rùçng àaä gûãi thên vaâo chiïëc baách vûäng vaâng;
trong mêëy ngaây mêëy àïm phoá mùåc cho bïí khúi soáng biïëc. Chúåt
nghe tiïëng chuöng, laâ hiïåu ùn bûäa töëi. Caác haânh khaách àïìu ra
buöìng ùn, àeân àiïån thùæp saáng choang, àôa cöëc baây la liïåt. n cúm
xong, ai nêëy àoáng cûãa phoâng, lïn trïn boong hoáng maát. Bêëy giúâ
trùng vûâa moåc, - bûäa àoá laâ ngaây 16 thaáng 7 ta, - trûúác coân ngêåm
nûãa vaânh dûúái nûúác, aáng chiïëu möåt goác trúâi, sau tûâ tûâ cao dêìn lïn,
tuy khöng àûúåc saáng toã lùæm maâ cuäng khöng múâ, àuã biïën mùåt bïí
thaânh möåt aáng thuãy tinh lêëp loaáng. Taâu thêåt laâ reä soáng maâ ài:
nûúác bõ gaåt ra hai bïn xa ûúác vaâi mûúi thûúác, röìi gùåp soáng xö, laåi
cuöën trúã laåi, bùæn boåt lïn trùæng xoáa. Cûá àêíy ra xö vaâo nhû thïë àïìu
àùån, tûúãng khöng sai möåt ly möåt têëc naâo, tûúãng nhû caái boåt möîi
lêìn bùæn lïn rúi xuöëng êëy lêìn naâo cuäng àuáng bêëy nhiïu gioåt vêåy. ÊËy
laâ luác trúâi bïí bònh tônh, trïn trùng saáng dûúái söng ïm, múái àûúåc
thïë, chúá nhûäng khi phong ba baäo taáp, trúâi töëi nûúác àen, thò
caái caãnh tûúång laåi khaác nhiïìu.
Chuyïën ài naây thêåt laâ soáng gioá ïm àïìm, ngöìi trong taâu khöng
biïët rùçng taâu coá chuyïín àöång, cuäng laâ möåt sûå may vêåy. Chùèng buâ
vúái chuyïën vïì, phaãi möåt ngaây möåt àïm lùæc lû àiïn àaão, àêìu lao
àao, ruöåt xön xao, thêåt cuäng khöí thay! Laâ vò trong tuêìn thaáng baãy,

bïí coân yïn lùång, tûâ thaáng chñn thaáng mûúâi trúã ài múái bùæt àêìu coá
soáng gioá.
Àïm àaä khuya, trùng àaä taâ, gioá àaä laånh, múái xuöëng phoâng
nùçm nghó. Trong taâu bêëy giúâ àaä vùæng keã ài ngûúâi laåi, lùæng tai nghe
nhû coá tiïëng rïìn rô êm thêìm tûå àêu dûúái àaáy bïí àûa lïn, laåi coá luác
nhû tiïëng diïìu saáo kïu tûå àêu trïn mêëy tûâng mêy vùèng xuöëng: vo
vo ve ve, hu hu hi hi, vùng vùèng xa nghe nhû naäo nhû nuâng, nhû
ai nhû oaán, nhû mêëy muön vaân caái oan höìn vûâa than vûâa khoác
trong khoaãng trúâi nûúác mïnh möng. Àïm khuya thanh vùæng, nghô
maâ ruâng mònh, tûúãng tûúång nhû àoá laâ oan höìn cuãa nhûäng keã tûã
trêån bïn Êu chêu, thûâa luác àïm àaä gêìn taân, trúâi sùæp saáng, thoaát li
chöën chiïën trûúâng höi haám maâ bay böíng trong khoaãng röång thanh
cao thên ngêm nöîi biïåt ly sinh tûã maâ kinh hoaâng giêëc möång taân
cuãa luä ngûúâi àúâi say tónh... Nhûng nghe kyä múái biïët rùçng àïm àaä
khuya, nùçm chûa nguã, tinh thêìn mïåt nhoåc maâ cuöìng tû loaån tûúãng
àoá maâ thöi: caái tiïëng vo vo ve ve, hu hu hi hi kia chùèng qua laâ
tiïëng gioá thöíi qua nhûäng öëng thöng húi thöng gioá úã xung quanh
taâu, ban ngaây tiïëng ngûúâi xön xao nghe khöng roä, àïm khuya
thanh vùæng múái nhû vùng vùèng bïn tai. Cho hay khöng gò vö bùçng
bùçng caái tû tûúãng cuãa ngûúâi ta! Maâ cuäng khöng gò huyïìn diïåu
bùçng!...
Mêëy bûäa sau trúâi vêîn bònh tônh nhû vêåy. Ngaây tuy coá noáng
maâ gioá bïí laâm ra êëm aáp, àïm thò gioá maát trùng thanh. Trûâ buöíi
nguã buöíi ùn, coân caác giúâ khaác úã luön trïn boong, hoùåc ài baách böå,
hoùåc bùæc caái ghïë daâi ngöìi àoåc saách, hoùåc àûáng giúâ lêu nhòn mùåt
trùng soi laân soáng, trûúác mùåt laâ bïí khúi vö haån, sau lûng laâ dêîy
nuái Trung Kyâ. Coá luác chúåt quay laåi, thêëy möåt àaám àeân lûãa xa xa,
löëm àöëm nhû sao sa: taâu bêëy giúâ vûâa ài ngang tónh Quaãng Ngaäi.
Nghe ngûúâi ta noái nïëu ài ban ngaây maâ ài gêìn búâ thò thêëy caái nhaâ
maát cuãa quan cöë quêån cöng Nguyïîn Thên, xêy ngay trïn nuái, nhòn
ra ngoaâi bïí. Nhûng bûäa ài vaâo àïm maâ laåi xa búâ, àïën höìi vïì thò túái
ngang Bònh Àõnh trúâi trúã gioá, taâu lùæc lû, ngûúâi laão àaão, nùçm rñ
trong buöìng, khöng cêët àêìu nöíi, coân ra ngùæm phong caãnh sao àûúåc!
Múái biïët sûå àúâi khöng caái gò laâ chùæc, töíng thõ laâ möåt múá ngêîu
nhiïn: ngêîu nhiïn maâ biïët caãnh naây, ngêîu nhiïn maâ gùåp ngûúâi
kia, chúá coá rùæp maâ khöng àûúåc, àûâng coá heån maâ sai nhau, têëm
thên trong trúâi àêët àaä nhû chiïëc baách úã giûäa doâng, thúâi tröi daåt vaâo

Phaåm Quyânh 10
àêu laâ hay àoá, àûâng coá noái tiïìn àõnh, àûâng coá noái thiïn duyïn,
àûâng coá cêåy úã cêu Nhên àõnh thùæng thiïn maâ laâm. Rùn thay nhûäng
keã cú quyïìn... Taâu ài caã thaãy hai ngaây rûúäi ba àïm, àûúâng ài túái
hún möåt ngaân rûúãi cêy lö meát. Tang taãng saáng ngaây thûá tû àaä vaâo
túái cûãa Saâi Goân. Ài qua “Vuäng Taâu” (Cap Saint-Jacques) vaâo höìi
quaá nûãa àïm, nïn khöng àûúåc tröng roä phong caãnh möåt núi hiïím
yïëu coá tiïëng cuãa Àöng Dûúng ta. Àïën khi trúã vïì seä àûúåc hïët sûác
ngùæm kyä. Nay thïë laâ àaä túái àêët Nam Kyâ röìi. Saâi Goân caách bïí
nhûäng 60 cêy lö meát, nïn tûå cûãa Cêìn Giúâ vaâo, ài ngûúåc con söng
Saâi Goân, coân phaãi mêët mêëy giúâ àöìng höì. 7 giúâ saáng thò taâu vûâa gheá
bïën. Tröng dûúái bïën àaä thêëy nhan nhaãn nhûäng ngûúâi ra àoán anh
em baâ con sùæp úã taâu xuöëng. Quan caãnh saát lïn kiïím giêëy thöng
haânh, ûúác möåt khùæc àöìng höì thò cu li möîi àûáa caái theã àöìng úã tay öì
vaâo tranh nhau khiïng àöì haânh lyá. Tuy vêåy coi coân nghiïm hún cu
li Haãi Phoâng, vò boån àoá chûâng coá phaáp luêåt riïng phaãi theo, khöng
daám laâm nhuäng.
Bûúác xuöëng àêët, ngoaãnh laåi chaâo caái taâu lúán kia àaä chúã mònh
túái àêy àûúåc an toaân troát loåt. Caâng nhòn caâng thêëy to lúán thay! Öi!
Ta tûâ biïåt ngûúi tûâ àêy, mong rùçng coá ngaây laåi àûúåc gùåp ngûúi lêìn
nûäa. Ngûúâi àúâi ài chuyïën àoâ coân nïn nghôa, huöëng chi laâ ngûúi vúái
ta, trong mêëy àïm ngaây àaä cuâng nhau bïình böìng trïn mùåt soáng!...
Ta tûâ biïåt ngûúi, ngûúi coá biïët khöng, húäi kïình nghï bùçng göî sùæt?...
Khi àaä ngöìi trïn xe keáo, chaåy qua cêìu Khaánh Höåi, hö hêëp caái
khöng khñ maát buöíi saáng, múái bùæt àêìu tiïëp xuác caái caãnh sùæc, caái
khñ võ àêët Saâi Goân tûâ àêëy. Ngay luác múái àêìu êëy àaä biïët ngay caái
caãnh sùæc êëy laâ caãnh sùæc möåt núi thaânh phöë têy, caái khñ võ êëy laâ khñ
võ möåt chöën àö höåi lúán. Taåm àïí àöì haânh lyá úã nhaâ khaách saån, röìi ài
thùm caác ngûúâi quen thuöåc, phêìn nhiïìu laâ quen tïn thuöåc tiïëng
maâ chûa tûâng tiïëp mùåt bao giúâ. Nhên thïí ài daåo chúi trong mêëy
àûúâng phöë lúán. Àûúâng coá tiïëng nhêët úã Saâi Goân laâ àûúâng Catinat.
Catinat nguyïn laâ tïn möåt quan nguyïn soaái nûúác Phaáp vïì àúâi vua
Louis thûá 14, sau laâ tïn chiïëc chiïën thuyïìn sang àaánh cûãa Saâi Goân
trûúác tiïn caã. Nay àùåt tïn cho möåt àûúâng lúán úã Saâi Goân laâ coá yá
muöën lûu möåt möëi kyã niïåm cho ngûúâi sau vêåy. Kïí to lúán thò àûúâng
Catinat chûa phaãi laâ to lúán nhêët úã Saâi Goân. Nhûng cuäng tûác nhû
àûúâng Paul Bert úã Haâ Nöåi laâ núi ngûúâi Têy àïën lêåp phöë trûúác nhêët,
röìi sau möîi ngaây möåt baânh trûúáng maäi ra, thaânh núi trung têm,

àêu àêu cuäng àöí xö vïì àêëy, caác àûúâng múã sau àïìu tiïëp phuå xung
quanh. Àöng àuác phöìn thõnh àïën nöîi àaä phaãi múã möåt con àûúâng
chaåy doåc theo, to lúán röång raäi hún nhiïìu, goåi laâ àûúâng Charner -
tûác laâ tïn quan thuãy quên phoá nguyïn suáy coi chiïëc taâu Catinat
vaâo àaánh Saâi Goân - àïí ruát búát caái sûác baânh trûúáng ài ñt nhiïìu, maâ
vêînhùçng ngaây hùçng phaát àaåt, khöng giaãm ài chuát naâo. Caác cûãa
haâng lúán, haâng têy, haâng ta (phêìn nhiïìu ngûúâi Bùæc Kyâ), haâng Chaâ
(phêìn nhiïìu ngûúâi Bombay bïn ÊËn Àöå), haâng khaách, chen nhau
xin xñt. Laåi thïm coá mêëy nhaâ khaách saån lúán, nhaâ chúáp boáng, nhaâ
haát têy, nïn chiïìu chiïìu cûá tûå nùm giúâ trúã ài keã ài ngûúâi laåi nhû
nûúác chêíy. Ngûúâi sang troång, keã thûúång lûu, têët möîi buöíi phaãi daåo
qua àûúâng Catinat möåt lûúåt múái laâ nïìn. Nhûäng trai thanh gaái lõch
àêët Saâi Goân lêëy àêëy laâm chöën cûåc phêím phong lûu. Trïn àûúâng thò
xe húi khöng biïët mêëy trùm mêëy chuåc maâ kïí, tiïën lïn ïm nhû ru,
nhû vö söë nhûäng laân soáng tûå ngoaâi xa àûa laåi, raåt caã bïn búâ nhaâ
“Àaåi luåc khaách saån” (Hötel Continental). Nhêët laâ ngaây chuáa nhêåt,
sau khi tan lïî nhaâ Thúâ Chaánh, khöng caãnh tûúång gò àeåp bùçng
àûúâng Catinat chûâng höìi chñn mûúâi giúâ. Àaân öng, àaân baâ, con trai,
con gaái, ngûúâi Têy, ngûúâi Nam, ùn bêån rêët lõch sûå, úã nhaâ thúâ ra ài
daåo qua caác cûãa haâng, luä lûúåt nhû ngaây höåi. Thêåt laâ nghiïîm nhiïn
ra caái caãnh tûúång möåt núi àaåi àö höåi, àûúng buöíi quöëc dên phong
phuá, thiïn haå thaái bònh. Coi àoá khöng ngúâ rùçng trong thïë giúái hiïån
coân mêëy nghòn vaån con ngûúâi àûúng lêìm than trong voâng maáu lûãa!
Ngûúâi ta thûúâng goåi Saâi Goân laâ caái “haåt baáu cuãa AÁ Àöng” (la
perle de l'Extrïme-Orient). Töi chûa tûâng àûúåc biïët nhûäng núi àö
höåi lúán úã AÁ Àöng, nhû Hûúng Caãng (Hongkong), Thûúång Haãi
(Changhai), Tên Gia Ba (Singapore), nhûng chùæc rùçng nhûäng núi
êëy tuy coá lúán, coá àöng, coá sêìm uêët phöìn thõnh hún, maâ vïì caách sûãa
sang sùæp àùåt, vïì caái qui mö caác àûúâng phöë, caác lêu àaâi, vïì caái veã
chónh àöën saåch seä, mô miïìu khaã aái, chún chu maâ saán laån nhû haåt
chêu múái ruäa, thò coân keám Saâi Goân nhiïìu. Àûúâng phöë nhû veä bùçng
tay, keã bùçng thûúác, àïìu àùån, thùèng thùæn, röång raäi khang trang,
nhiïìu àûúâng úã giûäa laåi àïí nhûäng khoaãng röång tröìng coã, àùåt nhûäng
tûúång àöìng kyã niïåm, chiïìu àïën haâng trùm caái àeân àiïån lúán chiïëu
saáng nhû möåt dêîy daâi nhûäng quaã ba löng lêëp loaáng thaã phêëp phúái
ngay trïn giûäa àûúâng phöë, coi rêët laâ ngoaån muåc. Àeåp nhêët, coi
trang nghiïm nhêët laâ con àûúâng ài thùèng vaâo phuã Toaân quyïìn

Phaåm Quyânh 12
(ngûúâi Saâi Goân thûúâng goåi laâ toâa Chaánh soaái). Hai bïn coá hai khu
vûúân tröìng nhûäng cêy lúán, töëi tröng nhû hai àaám rûâng nhoã, úã giûäa
möåt con àûúâng röång chaåy thùèng bùng tûå àêìu tónh àùçng kia cho túái
ngang cûãa phuã. Coi thêåt laâ coá bïì thïë, coá veã tön nghiïm, xûáng àaáng
vúái möåt núi tûúáng phuã. Maâ phuã Toaân Quyïìn úã àêy, qui mö cuäng
àeåp hún úã Haâ Nöåi. Phuã Toaân Quyïìn Haâ Nöåi tûåa höì nhû möåt àöëng
gaåch xïëp vuöng, tröng coá vûäng vaâng bïìn chùåt maâ nùång nïì biïët bao
nhiïu! ÚÃ Saâi Goân thò nhû hònh chûä àinh J, neát ngang trïn laâ
chaánh dinh, neát söí dûúái laâ caác tú taâo. Mùåt trûúác úã gian giûäa coá bêåc
lïn, hai bïn hai con àûúâng döëc quanh laåi nhû hònh baán nguyïåt,
tröng ra caái vûúân röång thïnh thang, giûäa coá baäi coã phùèng lò nhû
möåt têëm thaãm xanh, trïn chó tröìng hai khoám truác in nhau nhû
hïåt. Coân xung quanh thò vûúân traåi mïnh möng, cêy cöëi rêåm raåp.
Nhûäng khi quan Toaân quyïìn úã Saâi Goân, töëi àïën trong dinh àeân
àiïån thùæp saáng choang, tröng xa tûúãng tûúång nhû möåt toâa lêu àaâi
bùçng ngoåc coá trùng chiïëu, chon von úã giûäa khoaãng rûâng rêåm tõch
mõch u sêìu, khaác naâo nhû trong truyïån thêìn tiïn vêåy. Khen cho
öng quan taåo taác naâo kinh doanh caái phuã Toaân Quyïìn àoá cuäng
kheáo tay.
Saâi Goân coân nhiïìu nhûäng dinh thûå cuâng caác nhaâ cöng súã àeåp
lùæm, nhû nhaâ dêy theáp, toâa aán, dinh quan Thöëng àöëc Nam Kyâ (tûác
trong êëy goåi laâ dinh Phoá soaái), nhaâ haát têy, v.v... Nhûng àeåp nhêët
laâ nhaâ Thõ saãnh Saâi Goân (Hötel de ville, trong êëy goåi laâ nhaâ “xaä
têy”, vò öng àöëc lyá thaânh phöë tuåc kïu laâ öng xaä têy). Kiïíu àaåi khaái
cuäng giöëng nhû caác nhaâ thõ saãnh bïn Têy, trïn coá caái choâi vuöng
mêëy tûâng cao choát voát. Mùåt trûúác tröng thùèng ra àûúâng Charner
vûâa daâi vûâa röång, ài àùçng xa laåi, coi cuäng coá caái veã trang nghiïm,
xûáng àaáng laâm núi cöng súã cuãa möåt chöën àö höåi lúán nhû Saâi Goân.
Chùèng bò vúái nhaâ Àöëc lyá Haâ Nöåi ta, thêåt so saánh maâ theån thay. Maâ
Haâ Nöåi laåi laâ núi thuã àö cuãa Àöng Dûúng! Haâ Nöåi coá caái nhaâ haát to
quaá khöng biïët duâng àïí laâm gò, suöët caã nùm boã vùæng ngùæt nhû
chuâa baâ Àanh, maâ àïën caái núi cöng súã àïí hùçng ngaây lo cöng tñnh
viïåc cho ngoát mûúâi vaån con ngûúâi, àïí phoâng khi coá quan sang
khaách quñ úã nûúác ngoaâi qua laåi àoán tiïëp cho xûáng àaáng, thò coi nhû
caái nhaâ hêìm, böën bïì kñn mñt, khñ trúâi aánh saáng khöng loåt túái bao
giúâ! Xin caác öng höåi viïn phaãi lûu têm àïën sûå àoá, thêåt laâ coá quan
hïå cho danh dûå Haâ thaânh ta. - Nhaâ thúâ Saâi Goân tuy khöng coá caái

nïìn àaá cao nhû nhaâ thúâ Haâ Nöåi, maâ coá hai caái thaáp nhoån cao ngêët
trúâi, nhûäng khi trúâi saáng suãa ài tûå ngoaâi Vuäng Taâu (Cap Saint
Jacques) cuäng tröng roä. Laåi nhaâ dêy theáp, trong gian giûäa coá caái
tûúång àöìng ngûúâi àaân baâ ngöìi trïn quaã àõa cêìu, àïí biïíu hiïån caái
tin tûác cuãa ngûúâi ta nhúâ dêy theáp maâ truyïìn àûúåc ài khùæp thïë giúái,
coi cuäng maånh meä vaâ coá yá tûá lùæm. Chó hiïìm chöî àùåt khñ töëi, giaá
ngûúâi naâo bûúác vaâo vö yá khöng ngûãng mùåt lïn thò khöng biïët! Coân
Chúå Múái Saâi Goân cuäng coá caái nhaâ choâi úã cûãa giûäa thêåt laâ vô àaåi, vûâa
cao vûâa vûäng vaâng lûåc lûúäng, coi nhû möåt caái phaáo àaâi vêåy. Maâ
trong chúå thò röång mïnh möng, chúå Àöìng Xuên Haâ Nöåi chùèng
thêëm vaâo àêu.
Noái toám laåi, caái hònh thûác cuãa thaânh phöë Saâi Goân saánh vúái
thaânh phöë Haâ Nöåi coân hún nhiïìu. Tûâ caách àùåt àûúâng phöë cho àïën
caách dûång cûãa nhaâ, tûâ caách thùæp àeân àiïån cho àïën caách àùåt maáy
nûúác úã caác nhaâ, cho àïën caách tuêìn phoâng vïå sinh trong phöë xaá,
nhêët nhêët àïìu coá tiïën böå hún Haâ thaânh ta caã. ÚÃ Saâi Goân thêåt laâ coá
caái caãm giaác möåt núi àö höåi múái, nghôa laâ möåt núi àö höåi theo löëi
têy. Vaâo àïën Chúå Lúán thò laåi ra caái caãm giaác möåt núi àö höåi theo löëi
taâu. Coân caác chêu thaânh khaác úã Luåc tónh, thò nhûäng núi quan súã laâ
têy maâ chöën phöë phûúâng laâ taâu, phêìn An Nam thêåt ñt lùæm. Xeát vïì
phûúng diïån àoá thò nhûäng àö höåi Bùæc kyâ tuy coi cuä kyä maâ coân coá caái
veã An Nam hún. Ngûúâi khaách ngoaåi quöëc naâo sang du lõch àêy, nïëu
khöng coá caái chuã yá quan saát phong tuåc ngûúâi dên thò úã Saâi Goân
sûúáng tiïån hún, nïëu muöën biïët caái chên tûúáng sûå sinh hoaåt dên An
Nam thò cûá ài chúi qua phöë phûúâng Haâ Nöåi cuäng àuã laâm möåt caái
kho khaão cûáu khöng cuâng. Tuy vêåy, caác tónh thaânh khaác khöng noái
laâm gò, maâ Haâ Nöåi àaä laâ núi thuã àö cuãa Àöng Dûúng thò vïì phêìn
hònh thûác múái cuäng khöng keám Saâi Goân múái laâ phaãi. Nïëu caái hònh
thûác múái cuäng àuã maâ caác àùåc sùæc cuä vêîn coân thò múái thêåt laâ xûáng
àaáng vêåy.
Ngay chiïìu bûäa túái Saâi Goân, gùåp öng chuã buát “Nam Kyâ tên
baáo” (La Tribune indigeâne) laâ möåt túâ baáo bùçng chûä Phaáp cuãa mêëy
öng danh giaá trong Luåc chêu lêåp ra, vaâ rêët coá thïë lûåc trong caác
haång tên hoåc ta. Thûúâng àoåc baáo àoá, biïët tiïëng caác öng, phuåc caái
taâi cuãa caác öng viïët vùn Phaáp nhû ngûúâi Phaáp, khen caái chuã nghôa
cuãa caác öng muöën bïnh vûåc cho quyïìn lúåi dên An Nam, vêîn ûúác ao
àûúåc tiïëp mùåt. Nay àûúåc gùåp lêëy laâm mûâng lùæm. Chuã nhiïåm “Nam

Phaåm Quyânh 14
Kyâ tên baáo” coá hai öng Buâi Quang Chiïu vaâ Nguyïîn Phuá Khai,
nhûng àûáng tïn quaãn lyá chó coá öng Nguyïîn maâ thöi. “Quan baác vêåt
Buâi” thò trong Nam ngoaâi Bùæc ai ai cuäng àaä biïët tiïëng. Nguyïn
ngaâi coá chûác “nöng nghiïåp kyä sû”, sung giaám àöëc caác súã canh nöng
Nhaâ nûúác, trong Nam kïu vùæn tùæt laâ quan “baác vêåt”. Ngaâi nùm nay
àaä àûáng tuöíi, àaä tûâng úã Bùæc lêu, úã Kinh cuäng nhiïìu, caái hoåc vêën àaä
sêu, sûå kiïën vùn laåi röång, thêåt laâ xûáng àaáng laâm möåt tay lônh tuå
(leader) cho dû luêån xûá Nam Kyâ. Laåi thïm ngûúâi ön nhaä, àiïìm
àaåm, lïî àöå, tiïëp chuyïån thêåt laâ vui. Öng Nguyïîn Phuá Khai thò
ngûúâi coân trai treã lùæm, cuäng àaä tûâng ài hoåc bïn Têy vaâ coá vùn bùçng
“Kyä sû” (ingeánieur). Ngûúâi lanh lúåi thöng minh, cuäng laâ möåt tay löîi
laåc trong boån têy hoåc nûúác ta.
Ngay khi múái gùåp, hai öng coá cho biïët bûäa àoá chñnh laâ ngaây
kyã niïåm “Nam Kyâ tên baáo” àaä àêìy nùm vaâ múâi àïën dûå tiïåc chiïìu
höm êëy. Töi lêëy laâm vui mûâng maâ nhêån lúâi ngay, thêåt cuäng laâ möåt
sûå may múái túái Nam Kyâ àaä àûúåc caái dõp töët àïí biïíu chuát caãm tònh
vúái baån àöìng nghiïåp. Tiïåc doån taåi nhaâ cao lêu khaách úã Chúå Lúán.
Vêåy 7 giúâ chiïìu cuâng öng Buâi vaâ mêëy ngûúâi baån nûäa ài xe ngûåa vïì
Chúå Lúán. Nhên thïí àûúåc ngoá qua caái caãnh tûúång Chúå Lúán buöíi töëi,
thêåt ngaây thûúâng nhû ngaây höåi, caác phöë khaách Haâ Nöåi Haãi Phoâng
chûãa thêëm vaâo àêu. Nhûng bûäa àoá múái ài lûúåt qua maâ thöi, khi
tiïåc tan röìi thò àaä khuya, khöng thïí daåo chúi caác phöë phûúâng àûúåc,
àõnh bûäa khaác seä coi kyä hún. Tiïåc àöng lùæm, ûúác àïën böën nùm chuåc
ngûúâi, phêìn nhiïìu laâ nhûäng bêåc tai mùæt úã Saâi Goân vaâ Chúå Lúán.
Cuäng laåi laâ möåt dõp may àûúåc gùåp mùåt caác öng êëy àïí nöëi caái dêy
thên aái keã Bùæc ngûúâi Nam. Bûäa tiïåc thêåt vui, coá caái veã àêåm àaâ
thên mêåt, khöng coá nhûäng löëi kiïíu caách nhû ngoaâi ta. Noái chuyïån
toaân bùçng tiïëng têy, öng naâo cuäng noái gioãi, khöng nhûäng noái gioãi
maâ àïën caái gioång noái, caái caách cûã àöång cuäng hïåt nhû têy vêåy.
Trong caác öng dûå tiïåc àêëy, coá nhiïìu öng àaä vaâo dên têy. Coi àoá thò
biïët caác bêåc thûúång lûu trong Nam Kyâ têy hoáa àaä sêu lùæm, hêìu
nhû khöng coân chuát gò laâ caái phong thïí An Nam nûäa. Vïì àûúâng àoá
thò ngoaâi Bùæc Kyâ Trung Kyâ coân keám Nam Kyâ nhiïìu. Àïën caách nghõ
luêån cuäng àûúâng àöåt maänh liïåt, trûåc maâ khöng coá nhûäng löëi kheáp
múã xa xöi nhû caác nhaâ cûåu hoåc ngoaâi ta. Hai caái têm lyá khaác nhau
biïët dûúâng naâo! Caái naâo laâ hún? Khoá maâ quyïët àûúåc. Song thiïët
tûúãng nïëu àiïìu hoâa àûúåc caã hai thò hún nhêët. Nhûng sûå àiïìu hoâa

êëy coá thïí thaânh àûúåc khöng? Àoá laâ caái vêën àïì rêët quan troång cho
cuöåc tiïën hoáa dên ta sau naây vêåy.
Khi trúã vïì Saâi Goân, vûâa ngöìi xe vûâa nghô lan man vïì caái
tûúng lai nûúác nhaâ, thêåt coá lùæm sûå hi voång àaáng vui maâ cuäng nhiïìu
caái hiïím tûúång àaáng buöìn. Nhûng maâ caái tûúng lai laâ caái tûúng lai,
ai laâ ngûúâi dûå àoaán àûúåc bao giúâ? Vaã con àûúâng tiïën hoáa cuãa möîi
dên möîi nûúác laâ búãi lõch sûã, búãi thúâi thïë khiïën nïn; ngûúâi ta dêîu
hïët sûác tû tûúãng nghô ra àûúâng naây laâ hún hay laâ àûúâng kia laâ
phaãi, cuäng khöng thïí naâo àöíi àûúåc lõch sûã, chuyïín àûúåc thúâi thïë
maâ mong khuynh hûúáng caái cuöåc tiïën hoáa kia vïì àûúâng mònh. Cho
nïn nghô xa xöi lùæm maâ laâm chi?...
Mêëy bûäa sau ài thùm caác baån “àöìng nghiïåp”, tûác laâ caác anh
em laâm baáo úã Saâi Goân. Gùåp öng naâo cuäng àûúåc chuyïån troâ vui veã
lùæm, múái biïët keã Nam ngûúâi Bùæc tuy ñt dõp gêìn nhau thên nhau,
maâ möîi lêìn biïët nhau, thêåt laâ dïî nïn caái tònh thên aái vêåy. Cho hay
ngûúâi möåt nûúác möåt nhaâ, dêîu xa caách maâ cuäng laâ anh em, miïîn laâ
àöëi vúái nhau lêëy loâng thaânh thûåc, àûâng coá caái thoái gheã laånh ngûúâi
thûúâng, thò khoá gò maâ chùèng nïn thên mêåt àûúåc? Huöëng boån mònh
laåi cuâng theo àuöíi möåt nghïì, tûác laâ caái nghïì khua chuöng goä moä
trong quöëc dên, àem nhûäng lúâi hay leä phaãi maâ baân baåc vúái baån
àöìng baâo, mong gêy lêëy möåt möëi tû tûúãng caãm tònh chung, mûu
cho nûúác nhaâ giöëng nhaâ sau naây àûúåc cûúâng maånh veã vang, coá
ngaây múã mùåt múã maây vúái thïë giúái, thò caái muåc àñch cao xa êëy haá laåi
khöng àuã khiïën cho ta àöìng têm hiïåp lûåc maâ cuâng nhau àaåt cho túái
rû?
Öi! Nïëu hïët thaãy caác nhaâ laâm baáo ai cuäng hiïíu caái nghôa vuå
cuãa nghïì laâm baáo thò coân nghïì gò àeåp bùçng, hay bùçng, cao thûúång
bùçng, àuã khiïën cho ngûúâi ta têån tuåy möåt àúâi maâ theo àuöíi cho
cuâng? Àûúng buöíi múái cuä giao nhau, caái tû tûúãng quöëc dên chûa
biïët lêëy gò laâm chuêín àñch, boån mònh nïn àïì xûúáng nhûäng chuã
nghôa hay àïí dòu dùæt quöëc dên vaâo con àûúâng chaánh àaáng, àûâng àïí
cho xa laåc vaâo nhûäng ngoä ngaách hiïím ngheâo. Vïì àûúâng giaáo duåc, vïì
àûúâng xaä höåi, vïì àûúâng chñnh trõ, vïì àûúâng phong tuåc, vïì àûúâng
vùn chûúng, vïì àûúâng àaåo àûác, caái thïë lûåc cuãa boån ta coá thïí bao
göìm hïët thaãy. Möåt lúâi cöng luêån cuãa ta coá thïí laâm cho ngûúâi ta boã
àûúâng taâ maâ theo àûúâng chaánh, hay laâ boã àûúâng chaánh maâ theo
àûúâng taâ àûúåc. Vêåy caái lúâi cöng luêån àoá ta chùèng nïn quñ baáu lùæm

Phaåm Quyânh 16
rû? Ta chùèng nïn cêín thêån lùæm rû? Ta haá laåi nïn phaãn caái muåc
àñch cuãa ta maâ duâng lúâi cöng luêån àoá laâm caái khñ giúái àïí cöng kñch
lêîn nhau, baây ra möåt caái gûúng xêëu cho quöëc dên rû? Daám chùæc
rùçng caác anh em trong baáo giúái ta khöng coá ai hiïíu lêìm caái nghôa
vuå àïën vêåy. Nïëu quaã àûúåc nhû vêåy thò may cho nûúác nhaâ lùæm lùæm.
Bêy giúâ cêìn nhêët cho dên ta chó coá sûå hoåc, nhêët thiïët caái gò cuäng
phaãi hoåc caã, nhû àûáa con nñt múái àïën tuöíi vaâo trûúâng vêåy. Boån ta
phaãi hïët sûác giuáp möåt phêìn vaâo sûå hoåc êëy, cho caái trònh àöå quöëc
dên möîi ngaây möåt cao thïm lïn, cho caái tû tûúãng quöëc dên möîi
ngaây möåt röång thïm ra, àïí coá ngaây àuã khön àuã lúán maâ ra tranh
àua vúái àúâi àûúåc. Chùæc caái traách daåy dên khöng phaãi úã àêu boån
mònh, maâ thûåc thuöåc quyïìn Nhaâ nûúác. Nhûng mònh coá thïí giuáp
vaâo àoá möåt phêìn to: Nhaâ nûúác laâ öng thaây daåy dên, thò mònh cuäng
coá thïí àûúng àûúåc möåt chên trúå giaáo. Coá leä nhiïìu àiïìu mêåt thiïët
trong dên gian, Nhaâ nûúác khöng xeát túái maâ mònh tûúâng hún, caái
cöng giaáo duåc cuãa mònh coá khi ñch lúåi hún Nhaâ nûúác nhiïìu. Thiïët
tûúãng hiïån nay caái nghôa vuå nhaâ baáo phaãi nhû vêåy múái laâ chaánh
àaáng, chúá nhûäng keã coi baáo giúái nhû möåt núi tranh ùn noái, daânh lúåi
danh, hay laâ möåt chöën hñ trûúâng àïí àem nhûäng lúâi nghiïng ngûãa,
truyïån dêm bön maâ mún man, maâ khïu gúåi caái duåc tònh sùçng cuãa
cöng chuáng, thò thêåt laâ laâm mêët giaá möåt caái nghïì rêët hay, rêët cêìn,
rêët coá ñch lúåi cho nûúác nhaâ àûúng buöíi bêy giúâ.
Baáo giúái trong Nam Kyâ thaånh lùæm, phaát àaåt hún ngoaâi Bùæc
nhiïìu. Hiïån nay coá àïën mûúâi túâ baáo bùçng quöëc ngûä. Khöng kïí
“Nam Kyâ tên baáo” (La Tribune indigeâne) viïët bùçng chûä Phaáp, - gêìn
àêy baáo êëy cuäng múái xuêët baãn thïm möåt têåp phuå trûúng bùçng quöëc
ngûä, möîi tuêìn lïî möåt kyâ, àïìu laâ Quöëc dên diïîn àaân, - coân caác baáo
khaác thò coá nhûäng túâ nhû sau naây:Nöng cöí mñn àaâm, chuyïn chuã
vïì nöng nghiïåp, thûúng nghiïåp, múã ra àaä lêu, laâ túâ baáo coá tuöíi
nhêët úã Nam Kyâ, hiïån öng Nguyïîn Chaánh Sùæt laâm quaãn lyá vaâ chuã
buát, öng cuäng laâ möåt nhaâ trûúác thuêåt coá tiïëng úã Nam Kyâ; -Nam
trung nhûåt baáo, chuã nhên laâ quan huyïån Nguyïîn Vùn Cuãa chuã
nhaâ in Union, laâ möåt bêåc thên haâo danh giaá úã Saâi Goân, sinh ra
quan hai Nguyïîn Vùn Xuên hiïån tuâng chinh bïn Àaåi Phaáp; chuã
buát laâ öng Nguyïîn Tûã Thûåc, coá öng Nguyïîn Viïn Kiïìu giuáp; -Cöng
luêån baáo, quaãn lyá öng Nguyïîn Kim Àñnh, chuã buát öng Lï Hoùçng
Mûu; - Luåc tónh tên vùn, cuãa öng chuã nhaâ in Schncider, öng phuã

Gilbert Trêìn Chaánh Chiïën laâm chuã buát; Nûä giúái chung (Femina
annamite) laâ túâ baáo riïng cho caác bêåc nûä lûu, chuã nhiïåm laâ öng
Trêìn Vùn Chim vaâ öng Lï Àûác; -Nam Viïåt tïì gia nhûåt baáo
(Journal de la famille annamite), cuãa möåt baâ àêìm laâm baáo úã Saâi
Goân múã ra àïí riïng cho àaân baâ con gaái An Nam coi; -Nhûåt baáo tónh
(Moniteur des provinces), laâ möåt túâ cöng baáo, dõch nhûäng nghõ
àõnh cöng vùn cuãa Nhaâ nûúác, àùng nhûäng tin thuyïn chuyïín trong
quan laåi; -Nam Kyâ àõa phêån, laâ möåt túâ baáo cuãa nhaâ Trung. - Laåi
gêìn àêy nghe noái múái xuêët baãn möåt túâ Thúâi baáo, möåt túâ àùåt tïn
nöm laâ Àeân nhaâ Nam. Àeân nhaâ Nam, caái tïn saáng suãa thay! Ûúác gò
àeân àûúåc saáng toã maâ chiïëu khùæp chöën keã chúå nhaâ quï, núi hang
cuâng ngoä heãm, phaá àûúåc caái thaânh hön mï maâ soi toã con àûúâng
tiïën böå. Àoá laâ caái muåc àñch chung cuãa caã baáo giúái ta vêåy. Mêëy túâ
baáo trïn àoá laâ xuêët baãn úã Saâi Goân. Coân úã Long Xuyïn coá Àaåi Viïåt
têåp chñ, thïí taåp chñ, möîi thaáng möåt kyâ, cuãa höåi Khuyïën hoåc Long
Xuyïn, caái chuã nghôa, caái tön chó cuäng giöëng nhû Nam Phong vêåy.
Laåi úã Cêìn Thú, coá túâ An Haâ nhûåt baáo, öng huyïån Voä Vùn Thúm
laâm quaãn lyá, coá möåt phêìn chûä têy, möåt phêìn quöëc ngûä, chuyïn vïì
nöng nghiïåp thûúng nghiïåp.
Möåt àõa haåt Nam Kyâ maâ bêëy nhiïu túâ baáo kïí cuäng àaä nhiïìu
lùæm vêåy. Cûá lêëy caái “lûúång” (quantiteá) maâ xeát thò thêåt àuã khiïën cho
Bùæc Kyâ Trung Kyâ phaãi theån vúái Nam Kyâ rùçng vïì àûúâng ngön luêån
coân chêåm keám xa quaá. Nhûng caái “phêím” (qualiteá) coá àûúåc xûáng
àaáng vúái caái “lûúång” khöng? Àiïìu àoá thò chûa daám chùæc vêåy. Xûa
nay phaâm caái gò muöën cho nhiïìu têët giaá phaãi keám, khöng thïí vûâa
nhiïìu vûâa töët caã àûúåc. Muöën giûä cho caái “phêím” cao, têët phaãi haån
caái “lûúång” laåi múái àûúåc. ÊËy cöng lïå tûâ xûa vêîn thïë: nghïì laâm baáo,
nghïì laâm saách, coá thïí ra ngoaâi àûúåc caái cöng lïå êëy khöng? Thiïët
tûúãng rùçng khöng. Cho nïn xeát ra caác àöìng baâo ta trong Luåc tónh
hònh nhû coá yá troång caái “lûúång” hún caái “phêím” vêåy. Àoá cuäng laâ
möåt àiïìu khuyïët àiïím trong hoåc giúái baáo giúái xûá Nam Kyâ.
Ta vûâa noái nghïì laâm saách: nghïì laâm saách úã Nam Kyâ cuäng
thõnh lùæm, coá phêìn laåi thõnh hún nghïì laâm baáo nhiïìu. Tuy vaâi nùm
gêìn àêy àaä búát ài nhiïìu, maâ trong khoaãng nùm nùm mûúâi nùm vïì
trûúác, caái söë nhûäng saách quöëc ngûä xuêët baãn úã Saâi Goân khöng biïët
bao nhiïu maâ kïí. Thûá nhêët laâ nhûäng baãn dõch caác tiïíu thuyïët taâu
cuä, nhû Tam quöëc, Thuãy hûã,Chinh Àöng, Chinh Têy, Phaãn Àûúâng,

Phaåm Quyânh 18
Tuây Àûúâng,Àöng Chêu, Phong thêìn, Àaåi Höìng baâo, Tiïíu Höìng
baâo, v.v... nïëu sûu têåp caã laåi thò laâm àûúåc möåt caái thû viïån nhoã!
Nhûäng tiïíu thuyïët taâu tûå taám mûúi àúâi triïìu êëy vùn chûúng àaä
chùèng ra gò maâ truyïån thò toaân nhûäng truyïån huyïìn hoùåc quaái
àaãn, cuãa mêëy baác cuöìng nho bïn taâu àúâi xûa ngöìi khöng bõa àùåt ra
àïí khoaái traá nhûäng boån haå lûu vö hoåc. Thïë maâ dõch nhiïìu nhû vêåy,
thõnh haânh nhû vêåy, nghô cuäng khaã kinh thay! Khöng traách caái tû
tûúãng quöëc dên nhûäng chòm àùæm trong sûå mï hoùåc khöng cuâng, coá
khi sinh ra nhûäng viïåc xuêín àöång haåi àïën cuöåc trõ an trong xaä höåi
cuäng vò àoá. Coá ngûúâi noái viïåc phaá khaám Saâi Goân nùm noå cuäng laâ
búãi caái di àöåc cuãa caác tiïíu thuyïët taâu maâ ra, tûúãng khöng phaãi laâ
noái quaá vêåy. Caã ngaây caã àïm nhûäng ca tuång caái taâi öng Tiïët Àinh
Sún, öng Tiïët Àinh Qui, hay nhûäng öng tûúáng kyâ khöi tûâ àúâi höìng
mang naâo, traách sao trong trñ khöng loaån lïn maâ muöën laâm thûåc
nhûäng viïåc mònh thûúâng àoåc thêëy trong truyïån? Caâng nhûäng boån
haå lûu hung haän laåi caâng dïî nhiïîm hún caã. Coi àoá thò biïët vùn
chûúng khöng phaãi laâ khöng coá quan hïå àïën nhên quêìn; caác nhaâ
laâm saách haá chùèng nïn cêín thêån lùæm rû? Chùæc ai cêìm buát viïët
trong buång cuäng coá caái yá töët caã, vaâ nhû caác nhaâ dõch tiïíu thuyïët
taâu kia laâ chó chuã laâm möåt moán mua vui cho caác baån àöìng baâo
trong khi tûãu hêåu traâ dû, laåi vûâa laâm möåt möëi lúåi riïng cho mònh;
nhûng phaãi nghô àïën caái aãnh hûúãng nhûäng truyïån vö bùçng êëy vaâo
trong oác möåc maåc cuãa nhûäng keã ñt hoåc, chûa biïët suy nghô sêu xa,
thûúâng lêëy hû laâm thêåt, lêëy giaã laâm chên, noá haåi biïët dûúâng naâo!
ÊËy laâ caái tïå caác tiïíu thuyïët cuä dõch cuãa Taâu. Àïën caái tïå cuãa
phêìn nhiïìu caác tiïíu thuyïët múái ngaây nay thò laåi thêåm hún nûäa, vò
caách àùåt àïí àuã laâm cho baåi hoaåi phong tuåc, àiïn àaão luên thûúâng
vêåy. Töi biïët coá böå tiïíu thuyïët cûåc laâ dêm bön maâ laåi rêët laâ thõnh
haânh trong boån phuå nûä. Coi àoá thò biïët caái haåi sêu biïët dûúâng naâo!
Gia àònh tan cuäng vò àoá, xaä höåi naát cuäng vò àoá, caái tûúng lai nûúác
nhaâ nguy hiïím cuäng vò àoá. Caác nhaâ laâm saách coá nghô túái khöng?
Hay chó chuã baán cho chaåy haâng, thêu àûúåc nhiïìu baåc, coân nhûäng leä
cûúng thûúâng luên lyá mùåc quaách cho ai? Öi! Cöí nhên àaä daåy: laâm
ngûúâi sô phu trong nûúác caái traách laâ phaãi phuâ cho thïë àaåo, giuáp lêëy
cûúng thûúâng. Nïëu nhûäng nhaâ laâm saách laåi cöë yá laâm nghõch thïë
àaåo, àaåp àöí cûúng thûúâng, thò möåt nûúác nhû vêåy söëng laâm sao
àûúåc? Thiïët tûúãng caác bêåc trñ thûác trong Luåc chêu ai tröng thêëy

vùn vêån suy àöìi nhû vêåy, phong tuác baåi hoaåi nhû vêåy cuäng phaãi lo,
maâ tòm caách duy trò cho kõp. Nïn mau mau, keão caái tïå àaä sêu lùæm
röìi.
Song coá möåt àiïìu nïn chuá yá, laâ baáo nhiïìu nhû thïë, saách nhiïìu
nhû thïë, maâ baán àûúåc chaåy, coá nhiïìu ngûúâi mua, thúâi cuäng laâ möåt
caái chûáng rùçng dên Nam Kyâ coá tñnh ham àoåc saách vaâ coá tiïìn thûâa
mua saách. Nhû vêåy maâ nïëu coá nhûäng baáo thiïåt töët, saách thiïåt hay
cho maâ àoåc thò ñch lúåi biïët bao nhiïu. Chùèng buâ vúái dên Bùæc Kyâ
Trung Kyâ, trùm ngûúâi chûa àûúåc möåt ngûúâi àoåc thöng chûä quöëc
ngûä, mûúâi ngûúâi àoåc thöng chûä quöëc ngûä chûa àûúåc möåt ngûúâi
thñch xem vùn quöëc ngûä, laåi thïm dên ngheâo, boã ra mêëy àöìng baåc
mua baáo möåt nùm àaä lêëy laâm möåt moán tiïìn nùång; àïën nhûäng bêåc
sô phu thò phêìn nhiïìu nhûäng quêín quanh trong voâng danh lúåi maâ
sao nhaäng nhûäng viïåc vùn chûúng; nghïì laâm baáo laâm saách thêåt
khöng àûúåc àuã àiïìu tiïån lúåi nhû Nam Kyâ. Cho nïn khaá tiïëc thay
cho nhûäng bêåc trñ thûác trong Luåc chêu khöng biïët kheáo lúåi duång
caái cú höåi töët êëy maâ àùåt àïí ra nhûäng saách vúã hay coá ñch cho phong
hoáa, núä àïí cho caái loâng ham àoåc saách, ham mua saách cuãa ngûúâi
dên êëy ngêåp vaâo nhûäng saách vúã hoùåc vö võ, hoùåc têìm bêåy khöng ra
gò, thêåt uöíng quaá.
Nay nhên noái vïì nghïì laâm baáo laâm saách, nïn xeát qua caái tònh
traång vùn quöëc ngûä úã Nam Kyâ thïë naâo. Chûä quöëc ngûä thò àaä thöng
duång lùæm röìi, àaân baâ con treã thûúâng biïët àoåc biïët viïët caã, nhûng
àïën vùn quöëc ngûä thò xem ra chûa àûúåc phaát àaåt lùæm. Trûâ mêëy
nhaâ vùn sô coá tiïëng, coân thò caái trònh àöå quöëc vùn àaåi àïí haäy coân
keám. Sûå keám àoá laâ búãi nhiïìu leä. Thûá nhêët laâ Nam Kyâ boã nho hoåc
àaä lêu, bao nhiïu caái vùn àiïín cuä àaä hêìu mêët hïët khöng coân. Maâ
vùn quöëc ngûä ngaây nay muöën cho thaânh vùn chûúng, muöën cho
phaát àaåt àûúåc, phi nûúng tûåa, phi töí thuêåt caái vùn àiïín cuä ngaây
xûa thò khöng thïí naâo àûúåc. Leä àoá tûúãng têìm thûúâng ai cuäng hiïíu,
maâ thêåt nhiïìu ngûúâi chûa hiïíu roä, laâ vò nhiïìu ngûúâi àùåt sai caái vêën
àïì. Coá ngûúâi noái rùçng nïëu quaã cêìn phaãi biïët chûä nho múái laâm àûúåc
vùn quöëc ngûä thò muöën laâm vùn quöëc ngûä têët phaãi hoåc lêu nùm
chûä nho, têët phaãi trúã laåi nhûäng löëi giaáo duåc huã lêåu ngaây xûa, têët
phaãi ra cöng ruâi maâi kinh sûã, nghiïìn ngêîm möåt caái “tûã vùn”
(lanque morte) vö duång cho àúâi nay, nhû vêåy thò chùèng uöíng cöng
lùæm rû? Nay ta àûúåc nhúâ nhaâ nûúác Àaåi Phaáp daåy döî cho ta, múã

Phaåm Quyânh 20
mang cho ta con àûúâng vùn minh hoåc thuêåt múái, àaä mûâng thay
àûúåc thoaát khoãi caái aáp chïë cuãa chûä taâu trong mêëy nghòn nùm, coá
àêu ta laåi mï cuöìng àïën nöîi laåi àêm àêìu vaâo caái chöën lao lung êëy
lêìn nûäa! Nhûäng ngûúâi naâo noái thïë laâ hiïíu sai. Nûúác Nam ta hoåc
chûä nho àaä mêëy nghòn nùm, bêët luêån rùçng caái caách hoåc àúâi xûa
hay hay laâ dúã, phaãi hay laâ traái, coá möåt àiïìu hiïín nhiïn, ai cuäng
phaãi cöng nhêån, laâ chûä nho àaä tiïm nhiïîm vaâo trong tinh thêìn ta
sêu quaá röìi, caái vïët noá àaä in vaâo trong oác ta khöng thïí nhêët àaán
àem maâ göåt rûãa ài àûúåc, àïën nöîi tiïëng noái cuãa ta ngoaâi nhûäng
tiïëng nhêåt duång têìm thûúâng phaãi duâng quaá nûãa chûä nho múái
thaânh vùn àûúåc, nhû vêåy maâ nïëu boã hùèn chûä nho khöng hoåc thò
sao cho thuöåc hïët tiïëng nûúác mònh àûúåc? Àaä khöng thuöåc hïët tiïëng
nûúác mònh thò sao àùåt cho thaânh vùn chûúng àûúåc? Nhûng noái
rùçng cêìn phaãi biïët chûä nho, khöng phaãi rùçng phaãi hoåc chûä nho nhû
löëi ngaây xûa àêu; khöng phaãi rùçng phaãi hoåc cho laâm àûúåc thú, àûúåc
phuá, àûúåc vùn saách kinh nghôa nhû xûa àêu; khöng phaãi rùçng laåi
phaãi trúã vïì caái löëi thi cûã phiïìn toaái, khaão cûáu tó mó nhû xûa àêu.
Xûa hoåc chûä nho laâ võ chûä nho maâ hoåc chûä nho, nay hoåc chûä nho laâ
võ quöëc vùn maâ hoåc chûä nho. Caái muåc àñch àaä khaác, caái phûúng
phaáp cuäng khöng giöëng. Xûa phaãi ruâi maâi kinh sûã, tûâng traãi Thiïn
kinh vaån quyïín múái thi àêåu àûúåc möåt chên àaåi khoa, múái laâm nöíi
àûúåc möåt nhaâ vùn sô coá tiïëng. Nay chó hoåc cho àuã sûå cêìn duâng vïì
quöëc vùn maâ thöi, chó hoåc cho àuã hiïíu hïët möåt quyïín Kim Vên
Kiïìu hay möåt quyïín Luåc Vên Tiïn maâ thöi, thò coá khoá gò? Trûúác
trùm phêìn nay khöng àûúåc möåt phêìn. Nhûng caái möåt phêìn êëy rêët
cêìn, khöng biïët thúâi khöng thïí naâo cêìm ngoån buát maâ viïët thaânh
baâi vùn quöëc ngûä àûúåc, dêîu taâi gioãi khön kheáo àïën àêu cuäng khöng
laâm thïë naâo ra caái “húi” vùn An Nam àûúåc, vò caái “húi” êëy laâ tûå
mêëy mûúi àúâi truyïìn laåi cho ta, khöng thïí tûå mònh maâ àùåt lêëy ra
àûúåc. Cho nïn nhûäng ngûúâi naâo àaä quyïët khöng cho vùn quöëc ngûä
laâ cêìn, àaânh boã vaâo caái àõa võ yïëu heân, chó àúåi ngaây tiïu diïåt cho
xong, thò khöng noái laâm chi, coân ai àaä coá buång thûúng àïën tiïëng
nûúác nhaâ, muöën gêy dûång cho thaânh möåt nïìn quöëc vùn coá thïí söëng
àûúåc úã àúâi naây, thò phaãi noi theo lêëy caái vùn àiïín cuä cuãa öng cha,
maâ caái vùn àiïín cuä cuãa öng cha êëy ngoaâi chûä nho khöng kiïëm àêu
cho thêëy àûúåc. Nay úã Nam Kyâ caái vùn àiïín cuä àaä xa laåc ài mêët röìi.
Tuy cuäng coá mêëy nhaâ coá chñ muöën ra sûác maâ vaän höìi laåi, nhûng caái
phêìn phaãn àöëi vúái chûä nho, caái phêìn khaãng khaái möåt caách sai lêìm,

muöën thõ huâng ra tay tûúác hïët nhûäng caái vùn veã töët àeåp thanh tao
cuãa mêëy mûúi àúâi nho hoåc àaä di truyïìn laåi cho tiïëng An Nam
mònh, àïí baây trêìn caái khñ vuä bó li nöm na ra, caái phêìn êëy thò nhiïìu
lùæm. Nhûäng ngûúâi coá chñ kia thïí naâo maâ chöëng laåi cho nöíi, thïí naâo
maâ cûáu vúát laåi cho toaân àûúåc. Àoá laâ möåt caái nhûúåc àiïím cho hêåu
vêån quöëc vùn úã Nam Kyâ vêåy. Coân möåt caái nhûúåc àiïím to hún nûäa,
laâ hiïån nay phaâm nhûäng bêåc thûúång lûu, nhûäng ngûúâi coá hoåc thûác,
thöng gioãi chûä Phaáp, phêìn nhiïìu khinh reã tiïëng An Nam, khöng
theâm nhòn àïën, cho laâ möåt thûá chûä àï tiïån àïí cho haång têìm thûúâng
duâng maâ thöi. Nhû vêåy thò quöëc vùn mong sao cho phaát àaåt àûúåc?
Nhûäng ngûúâi mong cho quöëc vùn coá thïí phaát àaåt àûúåc laâ thûá nhêët
tröng cêåy úã caác nhaâ tên hoåc ngaây nay ra cöng giuáp sûác vaâo, àem caái
tinh thêìn cuãa vùn minh hoåc thuêåt Thaái Têy maâ àuác vaâo caái khuön
vùn cuä cuãa nûúác nhaâ, khiïën cho thaânh àûúåc möåt nïìn vùn thiïët
duång vúái àúâi, khöng phaãi chõu mang caái tiïëng hû vùn nhû xûa nûäa.
Nïëu nhûäng nhaâ êëy laåi khaãng taãng, khöng àïí buång söët sùæng vaâo,
khöng nhûäng thïë, laåi khinh bó nûäa, thò quöëc vùn coân tröng vaâo àêu
maâ sinh töìn, maâ phaát àaåt àûúåc? Nïëu caái nghïì quöëc vùn chó riïng
àïí cho nhûäng öng laäo huã ngöìi maâ ngêm nga àeäo goåt vúái nhau thò
caái vùn chûúng êëy sao cho thñch hiïåp vúái àúâi? Maâ röìi nhûäng tay laäo
huã kia möåt ngaây möåt mêët lêìn ài, möåt hïët dêìn ài, sau naây ai kïë
nghiïåp, ai giûä àûúåc cho caái vùn An Nam kia coân chuát thoi thoáp úã
àúâi? Nguy vêåy thay! Hai caái nhûúåc àiïím trïn kia maâ khöng phaá
àûúåc thò thêåt khaá buöìn thay cho hêåu vêån quöëc vùn mònh, biïët bao
giúâ cho ra khoãi àûúåc caái àõa võ keám heân.
Caái tònh traång vùn quöëc ngûä êëy khöng nhûäng úã Nam Kyâ, maâ
úã Bùæc Kyâ Trung Kyâ cuäng coá caái hiïím tûúång nhû vêåy. Duy coá úã Nam
kyâ laâ caái hiïím tûúång êëy trònh baây ra möåt caách roä raâng hún maâ thöi.
Cho nïn möîi lêìn nghô àïën caái vêën àïì naây maâ nhû noáng loâng söët
ruöåt, khöng biïët giaãi quyïët ra laâm sao!...
Gêìn Saâi Goân coá tónh lyå Gia Àõnh, caách àö thaânh möåt cêy lö
meát. Coá con àûúâng lúán ài voâng quanh, höìi xûa nhûäng ngûúâi Têy úã
Saâi Goân lêëy laâm chöî ài chúi maát buöíi chiïìu vui lùæm, tûác nhû con
àûúâng àï Parraud (àûúâng trûúâng thi ngûåa) úã Haâ Nöåi vêåy. Nay coá
con àûúâng xe lûãa nhoã, qua Gia Àõnh, Goâ Vêëp, túái Hoác Mön. Àêët
Gia Àõnh laâ àêët cöí nhêët úã Nam Kyâ, coá quan hïå vúái lõch sûã Baãn
Triïìu nhiïìu lùæm. Khi Baãn Triïìu múái khai thaác xûá Nam dûång cú súã

Phaåm Quyânh 22
úã àêëy. Röìi sau Àûác Cao Hoaâng ta hûng àïë nghiïåp, àaánh Têy Sún,
àùåt Nam trêën, cuäng úã àoá. Cho nïn trûúác kia caái tïn Gia Àõnh
thûúâng duâng àïí chó chung caã àêët Nam Kyâ vêåy.
Nay Gia Àõnh coân coá hai caái cöí tñch coá tiïëng, laâ núi “Lùng
Öng” vaâ núi “Lùng Cha Caã”. “Lùng Öng” tûác laâ möå quan Taã quên
Lï Vùn Duyïåt, “Lùng ChaCaã” tûác laâ möå cuå Giaám muåc Baách Àa Löåc
(eávïque d'Adran); hai ngûúâi àïìu coá cöng to vúái Àûác Cao Hoaâng ta
ngaây xûa. Nay möå caác ngaâi ngûúâi dên kïu laâ “lùng” laâ coá yá suy tön
caái cöng nghiïåp lúán cuãa haingaâi. “Lùng Öng” úã ngay giûäa tónh lyå,
sau coá caái àiïån thúâ, goåi laâ “miïëu”. Möå quan Taã quên maâ cho laâ möåt
núi cöí tñch thò cuäng khñ quaá, vò trong àúâi àûác Thaánh töí (Minh
Maånh) àaä bõ triïåt phaá ài, röìi àïënàûác Dûåc Tön (Tûå Àûác) múái àûúåc
khöi phuåc laåi, coân caái qui mö nhû ngaây nay laâ múái sûãa sang sau
naây. Hiïån bêy giúâ miïëu maåo nguy nga, cêy cao rêåm raåp, cuäng àuã
khiïën cho ngûúâi khaách viïîn du àöång têëm loâng hoaâi cöí. Than öi!
Thûúâng àoåc truyïån quan taãquên, nay túái àêët Gia Àõnh naây àûúåc
tröng caái di haâi cuãa ngaâi nùm àêëy, caâng caãm phuåc caái chñ khñ
cûúng cûúâng, caái thanh danh lêîm liïåt cuãa möåt bêåc cöng thêìn àïå
nhêët nûúác Nam ta. Nhûng caâng nghô laåi caâng tiïëc thay cho caác
triïìu sau thiïëu nhûäng tay phuâ taá nhû quan taã quên Lï, nhû quan
tiïìn quên Nguyïîn, laåi khöng biïët troång maâ quaá baåc àaäi nhûäng
ngûúâi cûúng trûåc nhû hai ngaâi, nïn vêån nûúác múái àïën nöîi suy àöìi
nhû vêåy. Tiïëc thay!
Miïëu “Lùng Öng” coá tiïëng trong dên gian laâ möåt núi thúâ linh
lùæm, nïn khaách tûá phûúng laåi cêìu lïî xin xùm rêët àöng. Khi bûúác
vaâo thò thêëy möåt chuá “Chïåt” cúãi trêìn, mêåp nhû con lúån yã, cöí ngêën,
buång sïå, ài ài laåi laåi trûúác baân thúâ, söî saâng tûå do nhû àûáng trong
nhaâ bïëp cao lêu vêåy! Hoãi ra múái biïët rùçng chuá laâ thuã tûå àïìn naây,
dên laâng súã taåi baán cho chuá caái lúåi quyïìn êëy. Than öi! Giöëng Khaách
àaä cûúáp hïët cuãa ta caác möëi thûúng quyïìn khaác, maâ àïën caái nghïì
buön thêìn baán thaánh An Nam noá cuäng cûúáp nöët! Noá cûúáp maâ noá
khinh reã thêìn thaánh mònh; thûã hoãi àöìng baâo ta coá nhuåc khöng? Töi
tûúãng khöng bao giúâ quïn àûúåc caái caãnh tûúång chuá “Chïåt” ài phúi
buång trûúác baân thúâ quan taã quên.
Trong miïëu ngoaâi lùng khöng coá caái bi kyá tûå tñch gò laâ cöí. Duy
coá möåt baâi bia laâm nùm Thaânh Thaái thûá saáu cuãa quan quêån cöng
Hoaâng Thaái Xuyïn, höìi àoá ài tiïîn quan Toaân quyïìn De Lanessan

vïì Saâi Goân, ngaâi coá thûâa pheáp quan Toaân quyïìn soaån baâi vùn khùæc
vaâo àaá àïí kyã niïåm caái cöng nghiïåp möåt bêåc bêìy töi cuä cuãa Triïìu
àònh. Thõnh yá thay!
Lùng Cha Caã thò úã xa hún vïì phña Bùæc möåt chuát. Núi àoá maát
meã thanh thuá, tônh mõch ïm àïìm, thêåt laâ xûáng àaáng laâm chöî úã sau
cuâng cuãa möåt bêåc àaåo nhên àön hêåu. Cöng Cha Caã giuáp Àûác Cao
Hoaâng ta khi Phuá Quöëc, khi Xiïm La, khi vûúåt bïí cêìu cûáu, khi baân
baåc chöën viïn mao, trong sûã saách coân truyïìn, muön nùm cuäng
khöng quïn àûúåc. Chó tiïëc thay khi caái cöng khoá nhoåc àaä àïën ngaây
thaânh tûåu, Cao Hoaâng àaä thu phuåc àûúåc thaânh Bònh Àõnh, àaánh
lêëy àûúåc chöën cûåu àö, thò ngûúâi baån cuä àaä qua àúâi röìi, khöng coân
söëng maâ hûúãng cuöåc vinh hoa cho boä luác phong trêìn. Cha Caã mêët
ngaây 9 thaáng 10 nùm 1799 úã cûãa Thõ Naåi (Bònh Àõnh), thoå 58 tuöíi.
Cao Hoaâng nhúá nghôa cuä ún xûa àem di haâi vïì Gia Àõnh, laâm lïî
troång thïí, thên àoåc vùn tïë, an taáng taåi núi tõnh xaá cuä cuãa àaåo
nhên, tûác laâ núi lùng ngaây nay. Laåi truy phong chûác Thaái tûã thaái
phoá, tûúác quêån cöng.
Lùng xêy kñn nhû kiïíu möåt caái àònh löëi ta. Chñnh möå Cha Caã
laâ caái sêåp àaá to úã giûäa, xung quanh àùåt cûãa bûác baân. Hai caái möå
nhoã hai bïn thò bïn taã laâ möå Cha CHARBONNIER; bïn hûäu laâ möå
cha MICHE, múái phuå taáng vïì sau. Trong àònh trûúác möå coá têëm bia
àaá kyã niïåm caái cöng àûác cuãa Cha Caã, xin dõch nöm ra sau nay àïí
giuáp sûå khaão cûáu cuãa caác nhaâ hiïëu cöí. Vùn rùçng: “Thaây laâ ngûúâi
nûúác Àaåi Phaáp, hoå Bi nhu, hiïåu Baách àa löåc. Thuãa nhoã phuång àaåo
giaáo, maâ saách vúã caác thaánh hiïìn. Trung Quöëc khöng gò khöng
giaãng cûáu. Kõp àïën khi lúán sang bïn nûúác ta. Thúâi bêëy giúâ trong
nûúác nhiïìu viïåc, thaây laâm ngûúâi baån baân baåc viïåc nûúác, àem caái
hoåc vêën maâ thi thöë ra viïåc laâm, cuâng ta chêu tuêìn trong buöíi àiïn
baái lûu ly. Röìi laåi nhêån caái uãy thaác nùång, xuêët quên cûáu viïån, ài laåi
xa xöi, khöng hïì dû lûåc. Trong hún hai mûúi nùm trúâi, baân mûu kïë
chöën quên trung, tham chaánh vuå núi phiïn trêën, nhûäng viïåc hûng
kiïën hiïín thiïåt àïìu àuã truyïìn vïì sau caã. Nûúác ta dêìn dêìn coá caái
thïë trung hûng àûúåc, thêåt laâ nhúâ sûác cuãa thaây nhiïìu vêåy. Nùm kyã
võ (1799) tuâng chinh úã phuã Qui Nhún, muâa thu thaáng 9 ngaây 11
mêët taåi bïën Thõ Naåi, thoå àûúåc 57 tuöíi. Muâa àöng nùm êëy truy tùång
Thaái tûã thaái phoá quêån cöng, böëc taáng úã phña bùæc thaânh Gia Àõnh,
núi thaây àùåt tinh xaá khi xûa.

Phaåm Quyânh 24
Nay cheáp àïí laâm ghi.
Ngaây laânh thaáng troång thu
nùm Canh Thên (1800)
Àöëc hoåc àûúâng Hoa xuyïn hêìu,
NGUYÏÎN GIA CAÁT phuång soaån.
Binh böå hûäu tham tri, Àõnh thaânh hêìu,
LÏ TRI CHÓ phuång viïët. Sau lûng lùng Cha Caã coá caái möå àõa
chön caác cöë àaåo.
Lêu nay vêîn nghe noái Nam Kyâ coá quan Diïåp Vùn Cûúng laâ
möåt bêåc danh sô trong Luåc chêu, khi túái Saâi Goân chó ûúác ao àûúåc
tiïëp mùåt ngaâi. Àûúng buöíi trong nûúác hiïëm nhên taâi nhû luác naây,
àûúåc biïët tiïëng möåt ngûúâi naâo thêåt trong loâng hêm möå vö cuâng.
Quan Diïåp coá caái biïåt thûå úã laâng An Nhún, trïn Goâ Vêëp möåt ñt. Vêåy
möåt höm cuâng ngûúâi baån lïn thùm ngaâi. Ngaâi tuöíi àaä cao, ûúác àïën
saáu mûúi, maâ ngûúâi coân maånh meä tinh anh lùæm. Haán hoåc àaä thêm,
têy hoåc cuäng röång, thêåt laâ göìm Êu AÁ àuác möåt loâ. Laåi thïm sûå kinh
lõch cuäng nhiïìu, àúâi quan Toaân quyïìn De Lanessan àaä tûâng sung
chûác troång yïëu úã Suáy phuã, laâm tay ngoaåi giao cho Triïìu àònh. Caái
nöåi dung cuöåc chaánh trõ nûúác ta vaâo höìi àoá, khöng gò laâ ngaâi khöng
toã tûúâng. Ûúác gò khi naâo höìi hûu - vò hiïån nay ngaâi coân daåy hoåc
trûúâng Chasseloup -Laubat - ngaâi seä cheáp ra möåt têåp “Kyá ûác luåc”,
thuêåt laåi nhûäng viïåc höìi bêëy giúâ thò sau naây giuáp cho quöëc sûã àûúåc
nhiïìu lùæm. Àûúng buöíi Têy Nam múái giao thiïåp, viïåc chaánh trõ hai
nûúác coân chûa àûúåc phên minh, vñ coá nhaâ laâm sûã naâo muöën khaão
cûáu vïì thúâi kyâ êëy thêåt khoá thay. Nïëu xeát theo phûúng diïån têy thò
hiïíu lêìm phûúng diïån An Nam, nïëu xeát theo phûúng diïån An Nam
thò khoá tûúâng àûúåc phûúng diïån têy. Nay coá möåt ngûúâi àûúng thúâi
àaä tûâng laâm möåt tay möi giúái cho hai bïn, vûâa thuöåc caái àiïín lïå cuãa
Triïìu àònh laåi vûâa hiïíu caái chaánh thïí cuãa Baão höå, thuêåt laåi cho maâ
nghe nhûäng viïåc giao thiïåp cuãa hai chaánh phuã höìi bêëy giúâ, thò quñ
hoáa biïët dûúâng naâo! Laåi nhûäng àiïìu kyá ûác vïì caác nhên vêåt àûúng
thúâi, vïì caái tònh traång quan trûúâng ta höìi Àaåi Phaáp múái sang àùåt
baão höå àêy, toaân laâ nhûäng taâi liïåu rêët coá ñch cho nhaâ sûã hoåc vêåy. Ta
rêët tröng mong rùçng coá ngaây quan Diïåp Vùn Cûúng seä cöëng hiïën
cho hoåc giúái ta nhûäng taâi liïåu quyá baáu êëy. Nay àûúåc nghe chuyïån

ngaâi noái cuäng àaä vui thay. Ngaâi coá caái taâi noái chuyïån khöng ai
bùçng, àuã khiïën cho ngûúâi ta buöìn hoáa ra vui àûúåc. Maâ xeát kyä lõch
sûã sûå nghiïåp ngaâi, coá leä caái chuã nghôa cuãa ngaâi tûác laâ caái “khoaái laåc
chuã nghôa” vêåy. Chùæc ngaâi tûå nghô rùçng nhên sinh úã àúâi cöët lêëy sûå
vui sûúáng cho mònh laâm hún; coäi àúâi àaä laâ möåt cuöåc phuâ sinh thò
söëng ngaây naâo nïn hûúãng hïët caái haånh phuác ngaây àoá múái laâ phaãi,
cúá chi maâ bêån loâng nhûäng sûå phiïìn muöån xa xöi. Vui sûúáng cho
mònh maâ cuäng coá aãnh hûúãng sang keã khaác nûäa: tûác nhû keã thû
sinh àa sêìu naây ngöìi nghe truyïån ngaâi maâ trong loâng cuäng du
khoaái àûúåc möåt luác. Nhû thïë thò caái “khoaái laåc chuã nghôa” chùèng laâ
möåt caái chuã nghôa rêët hay maâ rêët tiïån rû? Àúâi xûa bïn nûúác Hi
Laåp chùèng àaä coá möåt nhaâ hiïìn triïët lêëy caái chuã nghôa êëy laâm
phûúng chêm möåt àúâi rû? Tuy vêåy cûá theo ngu yá cuãa bó nhên àêy
thò caái “khoaái laåc chuã nghôa” khöng thïí ài cuâng vúái caái “nghôa vuå
chuã nghôa” àûúåc. Thïë naâo goåi laâ caái “nghôa vuå chuã nghôa”? “Nghôa
vuå chuã nghôa” laâ caái chuã nghôa àem nhên thên mònh laâm hi sinh
cho möåt caái nghôa vuå, möåt caái lyá tûúãng cao hún mònh. Caác bêåc cöí
thaánh hiïìn ta chùèng àaä daåy rùçng caái traách keã sô phu trong nûúác laâ
phaãi ra cöng phuâ lêëy thïë àaåo, giuáp cho cûúng thûúâng. Caái traách sô
phu ngaây nay laâ phaãi mú maâng cho caái tû tûúãng quöëc dên, gòn giûä
cho phong tuåc khoãi suy àöìi, ra cöng giuáp cho nûúác nhaâ giöëng nhaâ
möåt ngaây möåt giaâu maånh khön ngoan, àïí mong coá ngaây nhúâ ún
nûúác lúán daåy döî àûúåc ra múã maây múã mùåt vúái thïë gian, cho khoãi tuãi
caái cuöåc lõch sûã hún hai nghòn nùm. ÊËy quöëc dên tröng mong úã boån
sô phu nhû vêåy. Ta haá nïn phuå loâng quöëc dên rû?
Song nghô cho cuâng, àaåo xûã thïë khöng phaãi laâ chó coá möåt
àûúâng. Caái “nghôa vuå chuã nghôa” kia tuy cêìn cho àúâi nay hún laâ caái
“khoaái laåc chuã nghôa”, maâ khöng phaãi laâ ai ai cuäng phaãi theo múái
nïn. Möîi ngûúâi coá quyïìn tûå do muöën töí chûác caái cuöåc àúâi mònh thïë
naâo cuäng àûúåc. Khoaái laåc cho mònh maâ an trñ khöng ñch lúåi cho
àöìng bang? Tûác nhû quan Diïåp, caái thanh danh to röång biïët bao
nhiïu, thêåt laâm veã vang cho caã àêët Luåc chêu. Chón tiïët thay taâi
nhû ngaâi, hoåc nhû ngaâi, Êu AÁ kiïm thöng nhû ngaâi, maâ khöng
tûâng nghô àïën kïë lêåp ngön àïí lûu truyïìn caái thanh danh vïì sau
naây. Hay laâ ngaâi khöng ûa caái hû danh nhaâ vùn sô? Coá leä vêåy, vò
nïëu ngaâi chõu trûúác thû lêåp ngön thò saách vúã ngaâi chùæc khöng phaãi

Phaåm Quyânh 26
laâ nhûäng saách vúã têìm thûúâng. Nhûng maâ lo gò? Diïåp tiïn sinh tuy
tuöíi àaä cao maâ sûác coân maånh, con àûúâng tûúng lai haäy coân daâi...
Lïånh lang laâ öng Diïåp Vùn Kyâ, ngûúâi coân treã maâ àaä coá tiïëng
laâ möåt tay vùn hay trong Luåc chêu. Öng coá àoåc töi nghe mêëy baâi
kõch soaån kheáo lùæm, àiïìu hoâa àûúåc caái tinh thêìn múái cuãa nghïì diïîn
kõch têy vúái caái hònh thûác cuä cuãa nghïì haát tuöìng haát böåi ta. Mong
rùçng öng súám in thaânh vúã cho boån ta àûúåc àoåc.
Trong hai tuêìn lïî àêìu chó chúi quanh úã Saâi Goân, Gia Àõnh,
Chúå Lúán, maâ caái chuã yá vïì Nam Kyâ laâ muöën ài du lõch nhiïìu núi,
cho röång kiïën vùn hún möåt chuát. Chùæc Saâi Goân chó laâ möåt caái
phûúng diïån trong toaân caãnh xûá Nam Kyâ maâ thöi. Nay muöën biïët
caác phûúng diïån khaác, têët phaãi ài daåo qua Luåc tónh. Vêåy sau khi
àaä thiïåp liïåp hïët nhûäng phong caãnh nhên vêåt úã Saâi Goân, beân sûãa
soaån ài Luåc tónh.
Caác anh em quen biïët cuäng thûúâng khuyïn: “Öng àaä vïì túái
àêy, nïn daåo chúi cho khùæp, cho biïët àoá biïët àêy, keão khöng coá mêëy
khi cêët ra ài àûúåc. Vaã coá ài Luåc tónh múái biïët dên tònh phong tuåc
trong naây, úã nhûäng chöën phiïìn hoa nhû Saâi Goân thò laåi biïåt ra möåt
caãnh tûúång khaác. Öng cûá ài, dên Luåc tónh àaä coá tiïëng laâ dên mïën
khaách, coá qua múái biïët caái loâng trung hêåu cuãa baån àöìng bang trong
naây”.
Trong buång àaä muöën ài, laåi àûúåc anh em khuyïn nhuã nhû
vêåy, cêìm loâng sao àûúåc? Chó ngaåi mònh laâ ngûúâi xa laå, chûãa quen
biïët ai, cêët chên ra ài möåt mònh nhû vêåy, coá nhiïìu nöîi khöng tiïån
chùng. Nhûng trong boån anh em coá öng quaá yïu, thêëy mònh du dûå,
cûúâi maâ àoåc cêu töëng biïåt trong Àûúâng Thi:
Maåc sêìu tiïìn löå vö tri kyã...
Tuy tûå xeát mònh coá àêu àaä xûáng àaáng lúâi thú cuãa cöí nhên maâ
nghô laåi trong ngoát hai nùm trúâi nay nhúâ ngoån gioá Nam àûa khùæp
moåi núi coá leä úã chöën chên trúâi núi goác bïí cuäng àûúåc möåt vaâi ngûúâi
tri kyã, biïët àêu? Thïë giúái tuy röång maâ tû tûúãng con ngûúâi ta nhû
caái àiïån khöng giêy, dêîu caách xa muön dùåm cuäng caãm nhau àûúåc,
leä tûúng ûáng tûúng cêìu vêîn laâ leä hùçng xûa nay. Vêåy quyïët chñ ài.
Nhûng ài hûúáng naâo bêy giúâ? Ài àöng hay ài têy, ài nam hay ài
bùæc? Khoá nghô thay! Cêu hoãi àoá laâ möåt caái cêu hoãi hùçng ngaây
thûúâng xuêët hiïån ra trong têm trñ ngûúâi ta.

Trûâ nhûäng keã tuáy sinh möång tûã, söëng úã àúâi nhû nùçm trong
giêëc chiïm bao, u u mï mï, mung mung lung lung, khöng biïët
mònh söëng maâ laâm gò, thò khöng kïí laâm chi, coân nhûäng ngûúâi àaä
húi biïët suy nghô, trong buång àaä coá chuát tû tûúãng, ai cuäng tûâng
biïët caái khöí trûúác khi laâm viïåc gò mònh laåi hoãi mònh: “Ta nïn laâm
thïë naâo bêy giúâ, ài àöng hay ài têy, ài nam hay ài bùæc? ...”, tûåa höì
nhû möîi luác laåi thêëy mònh àûáng giûäa möåt núi ngaä tû, khöng biïët ài
àûúâng naâo laâ phaãi, xuöi hay ngûúåc, doåc hay ngang... Cêìm buát viïët
maâ mònh laåi hoãi mònh: “Ta viïët caái gò bêy giúâ? Ta viïët caái gò cho coá
ñch lúåi cho ngûúâi àoåc, cho khoãi ngöå hoùåc quöëc dên, cho cöng bùçng,
cho chaánh àaáng, cho ngay thùèng, cho phên minh? Ta viïët caái gò cho
sau naây khoãi nhuåc àïën caái tay ta viïët, khoãi theån cho ngoån buát ta
cêìm?...”. Röìi maâ haå buát viïët, vêîn khöng bao giúâ àûúåc bùçng loâng!
Trûúác khi noái àiïìu gò cuäng vêåy, trûúác khi bûúác chên ài cuäng vêåy,
trûúác khi xûã trñ möåt viïåc gò, trûúác khi khúãi haânh möåt cöng cuöåc,
bao giúâ cuäng bùn khoùn khöng biïët thïë naâo cho àaåt túái caái muåc
àñch cao xa úã trong loâng. Thaânh ra suöët àúâi laâ möåt cêu hoãi khöng
cuâng. Caâng àaâo oác maâ caâng nghô khöng ra, caâng nghô khöng ra múái
laåi caâng thïm khöí. Àoá laâ caái khöí chung cuãa nhûäng keã àa tû, àa lûå,
àa caãm, àa tònh, maâ nhûäng ngûúâi oác rùæn nhû àaá, ruöåt khö nhû
rúm, khöng bao giúâ biïët caái khöí cao thûúång êëy.
Ngûúâi viïët àêy cuäng coá caái têåt nghô quêín nghô quanh nhû
vêåy, nïn möîi khi cêìm buát viïët hònh nhû bao nhiïu cêu hoãi úã àêu xö
laåi, àaáp maäi khöng cuâng, thaânh ra möåt löëi vùn chiïìn miïn khöng
dûát, phaãn phuác khöng dúâi, lùæm khi laâm xa laåc caã àêìu baâi; cuäng tûå
biïët laâ möåt sûå thiïn lïåch cuãa mònh, nhûng sao àûúåc?...
Àûúng khi coân phên vên chûa biïët ài àêu trûúác thò chúåt nhúá úã
Long Xuyïn coá nhaâ baáo Àaåi Viïåt têåp chñ, laâ têåp baáo coá caái chuã
nghôa, caái tön chó giöëng vúái Nam Phong mònh hún caã. Beân àõnh ài
thùm caác baån àöìng nghiïåp úã Long Xuyïn. Chuã trûúng baáo Àaåi Viïåt
laâ quan phuã Lï Quang Liïm, tûác nhêët danh laâ quan Phuã Baãy, chuã
höåi Khuyïën hoåc Long Xuyïn, xûa nay vêîn biïët tiïëng ngaâi àaä lêu.
Ngaâi tiïëp àûúåc thú coá traã lúâi noái rùçng àûúåc gùåp thò lêëy laâm vui veã
lùæm. Nhûng maâ àaä sùæp sûãa ài maâ trong ngûúâi laåi khoá úã, khöng thïí
ài ngay àûúåc. Nhên nghó khöng, àem caác saách khaão cûáu vïì àõa dû
xûá Nam Kyâ: trûúác khi ài du lõch möåt xûá, àiïìu thûá nhêët chùèng laâ
cêìn phaãi biïët tûúâng àõa dû xûá êëy rû? Vêåy trong mêëy ngaây chó laâm

Phaåm Quyânh 28
baån vúái têåp àõa àöì, chên chûa bûúác khoãi Saâi Goân, maâ tinh thêìn àaä
möång du khùæp Luåc tónh, tûâ Baâ Rõa àïën Haâ Tiïn, tûå “bûng”1
Thaáp
Mûúâi àïën baäi Caâ Mau.
Àêët Nam Kyâ röång bùçng giaâ nûãa Bùæc Kyâ vaâ chia ba möåt phêìn
Trung Kyâ2
, nhûng phêìn nhiïìu laâ àêët àöìng bùçng, khöng coá nhiïìu
rûâng ruá nhû Bùæc Kyâ, khöng coá nhiïìu nuái non nhû Trung Kyâ. Cûá
theo caác nhaâ àõa dû hoåc thò àêët Nam Kyâ laâ àêët múái thaânh, khi
Trung Bùæc àaä coá hònh thïë röìi xûá Nam haäy coân laâ caái vuäng bïí, úã
giûäa coá mêëy àaám cuâ lao raãi raác, nhû trong võnh Xiïm La bêy giúâ.
Sau lêìn lêìn söng Cûãu Long Giang àem àêët phuâ sa phuå àùæp maäi
vaâo chung quanh, möîi ngaây möåt röång thïm ra, traãi àúâi noå sang àúâi
kia múái thaânh ra caái àöìng bùçng Nam Kyâ ngaây nay. Nhûäng cuâ lao
kia tûác laâ nhûäng traái nuái nhoã ngaây nay thûúâng tröng thêëy àûáng
tron von giûäa àöìng. ÊËy Nam Kyâ sinh sau thaânh muöån nhû vêåy,
nïn saánh vúái caác phêìn khaác úã Àöng Dûúng chêët àêët coân non vaâ
tuöíi àêët coân treã. Caác nhaâ baác hoåc Têy thûúâng noái muöën biïët tñnh
chêët möåt dên nïn xeát úã thöí àõa vaâ khñ hêåu núi dên êëy sinh thaânh.
Núi naâo khñ hêåu noáng vaâ thöí àõa töët thò mau thõnh, laâm ùn dïî,
nhûng vò dïî quaá maâ ngûúâi sinh ra lûúâi biïëng, àaä lûúâi biïëng thò sûå
tiïën hoáa tuy trûúác coá mau maâ sau thaânh ra chêåm, trûúác mau laâ
nhúâ sûác àêët nhúâ khñ trúâi, sau chêåm laâ búãi tñnh ngûúâi. Caác àêët phaát
tñch cuãa vùn minh trong thïë giúái, nhû àêët Ai Cêåp (Egypte), àêët
Tiïíu AÁ Tïë AÁ (Asie Mineure), àêët ÊËn Àöå (Inde), toaân laâ nhûäng núi
thöí àõa cûåc töët vaâ khñ hêåu cûåc noáng caã. Búãi thïë nïn vùn minh
choáng phaát, nhûng cuäng choáng taân, vò chó nhúâ caái sûác úã ngoaâi,
khöng búãi caái nghõ lûåc cuãa ngûúâi ta. Àïën nhû nhûäng núi khñ hêåu
laånh, thöí àõa thûúâng, nhû caác xûá Êu chêu thò ngûúâi ta khöng àûúåc
taåo vêåt hêåu àaäi, phaãi tûå mònh suy tñnh nghô ngúåi, àùåt kïë àïí giûä
mònh, àïí kiïëm ùn, thaânh ra möîi ngaây möåt khön ngoan taâi gioãi
thïm ra, vùn minh tuy phaát chêåm hún caác xûá noáng, maâ toaân búãi
tay ngûúâi trñ ngûúâi laâm ra, theo caái taâi lûåc cuãa ngûúâi maâ tiïën lïn vö
haån. Nay xeát ra Nam Kyâ thêåt laâ thöí àõa töët coá möåt vaâ khñ hêåu noáng
suöët nùm. Nïn Nam Kyâ tuy múái khai thaác tûå Baãn Triïìu ta, trûúác
1
Bûng, tiïëng àûúâng trong laâ caái baäi ngêåp nûúác, khöng cêìy cêëy àûúåc
2
Diïån tñch Nam Kyâ: 58.000 cêy lö meát; Bùæc Kyâ: 103.500 cêy lö meát; Trung Kyâ: 165.000 cêy lö
meát

sau khöng àêìy ba trùm nùm, maâ ngaây nay giaâu coá àöng àuác nhû
vêåy, thêåt laâ nhúâ caái sûác àêët nhiïìu. Laåi thïm khñ hêåu caã nùm êëm
àïìu, ngûúâi ta hònh nhû cûá tûå nhiïn maâ sinh trûúãng, khöng coá khoá
nhoåc gò, khöng phaãi thúâi tiïët thay àöíi khi noáng khi laånh, khöng
phaãi thiïn tai giaáng haå khi haån khi luåt, suöët nùm nhû möåt ngaây,
thaânh ra ngûúâi dên lêu dêìn mêët caái tñnh chõu khoá maâ sinh ra lûúâi
biïëng, vò khöng cêìn phaãi xuêët lûåc cho lùæm múái àuã nuöi thên, àuã
giûä mònh. Dêîu coá xuêët lûåc cuäng laâ chó cho àuã àûúâng sinh nhai maâ
thöi. Vaã khñ hêåu Nam Kyâ khöng phaãi laâ caái khñ hêåu giuáp cho sûå nöî
lûåc, chñnh laâ caái khñ hêåu tiïu sûác khoãe, taán tinh thêìn: buöíi trûa tûâ
mûúâi hai giúâ àïën ba giúâ maâ nùçm nghó thò thêëy trong ngûúâi nhû
khöng coân khñ lûåc gò nûäa, chên tay rúâi raåc, àêìu oác nùång nïì, nhû caái
aáp lûåc vö hònh cuãa khöng khñ noá àeâ caã lïn thên thïí, khöng muöën
nhêëc mònh lïn nûäa. Phaãi àúåi cho coá trêån mûa raâo xuöëng thò ngûúâi
múái àûúåc thû thaái möåt chuát. Nhû thïë thò ngûúâi ta coân coá gò laâ caái
ham muöën ra cöng xuêët lûåc maâ àöång taác, hùm húã hùng haái maâ múã
mang, bao nhiïu tinh lûåc hònh nhû bõ caái khñ hêåu noá tiïu taán mêët
caã, khöng thïí chung àuác thaânh caái chñ to mûu lúán maâ gêy nïn
nhûäng sûå nghiïåp phi thûúâng. Töi coân nhúá coá tiïëp chuyïån öng Cöng
sûá Vônh Long, öng phaân naân vúái töi rùçng: “Dên Nam Kyâ naây lûúâi
lùæm, öng aå. Àoá laâ búãi caái khñ hêåu, caái thöí àõa noá khiïën nïn nhû thïë.
Öng thûã nghô, trúâi caã nùm êëm àïìu, khöng coá khi noáng dûä, khi laånh
quaá, ngûúâi ta khöng phaãi lo àïën sûå ùn mùåc. Àoái thò ra búái caái
miïëng àêët ngoaâi kia cuäng àuã coá gaåo, thoâ tay xuöëng caái laåch chaãy
trûúác cûãa cuäng àuã coá caá maâ ùn. Coân cêìn gò phaãi ra cöng khoá nhoåc.
Nïëu coá thûâa tiïìn thò ra tiïåm Chïåc tiïåm Chaâ úã trong phöë kia maâ
sùæm sûãa caác àöì ngoaåi hoáa àaä sùén saâng caã, coân cêìn àïën cöng nghïå
laâm gò. Cho nïn àêët Nam Kyâ naây cûåc giaâu maâ thûúng quyïìn vïì tay
giöëng Khaách caã, àõa lúåi khöng biïët bao giúâ khai khêín cho hïët. Hiïån
nay coá haâng muön mêîu àêët chûa phaá hoang, chó àúåi khai kïnh raäy
coã laâ tûå khùæc thaânh àêët thuöåc, möîi nùm sinh saãn thoác luáa khöng
biïët bao nhiïu maâ kïí. Öng laâ nhaâ nhêåt baáo, nïn cöí àöång ngûúâi Bùæc
vaâo trong naây maâ lêåp àöìn àiïìn: thêåt khöng gò töët bùçng!...”.
Thêåt thïë, àêët Nam Kyâ muöën múã mang cho hïët sûác, phaãi cêìn
coá ngûúâi Bùæc Kyâ Trung kyâ vaâo sinh cú lêåp nghiïåp trong êëy múái
àûúåc. Khöng nhûäng dên Nam Kyâ coá ñt ngûúâi vaâ cuäng khöng coá tñnh
chùm laâm, nhûng hiïån nay àaä laâ thûâa àuã ùn röìi, khöng cêìn phaãi

Phaåm Quyânh 30
laâm nûäa. Maâ ngoaâi Bùæc thò laåi nhiïìu ngûúâi quaá maâ ñt àêët laâm,
khöng kïí miïìn thûúång du súå lam chûúáng khöng ai daám ài, àïën
miïìn trung chêu thò bao nhiïu àêët cêìy cêëy àûúåc àaä cêìy cêëy caã röìi,
boån nöng phu nhûäng nùm àoái keám cûåc khöí quaá. Nïëu nay chõu vïì
Nam Kyâ laâ núi ngûúâi ta àûúng thiïëu ngûúâi laâm maâ kiïëm viïåc thò
lúåi biïët bao nhiïu, lúåi cho caã ngûúâi Nam, caã ngûúâi Bùæc. Huöëng àêët
Nam Kyâ khöng phaãi laâ àêët lam chûúáng gò, toaân laâ àöìng bùçng baát
ngaát, chó vò chûa khai khêín hïët nïn phaãi boã hoang maâ thöi. Nhûng
àêët hoang úã àêy chùèng qua laâ àêët boã coã chûa phaá raäy àïën vaâ chûa
thaânh ruöång, khöng phaãi laâ nhûäng rûâng rêåm nuái xanh nhû caác núi
maån ngûúåc ngoaâi ta. Sûå khai khêín cuäng khöng coá khoá gò: muâa
hanh àïën cho múá lûãa laâ bao nhiïu coã khö chaáy hïët, caái xaác, caái rïî
aãi ra thaânh möåt thûá phò liïåu khöng gò töët bùçng; chöî naâo àêët thêëp
nhiïìu nûúác thò àaâo caái kïnh cho nûúác thaáo ra con söng naâo gêìn
àêëy: nhû thïë laâ trong möåt vaâi muâa àêët hoang thaânh ra àêët thuöåc.
Tûâ xûa àïën nay chó vò thiïëu nhên cöng nïn khöng thïí laâm àûúåc,
khöng phaãi vò cúá gò khaác. Coá ngûúâi noái rùçng dên àûúâng ngoaâi möå
vaâo laâm nöng phu trong Nam Kyâ àaä xeát ra chó àûúåc möåt vaâi nùm
àêìu, röìi sau hïî khöng nhúá nhaâ àoâi vïì thò cuäng laåi nhiïîm caái thoái
lûúâi biïëng ùn chúi cuãa ngûúâi trong êëy maâ nhaäng boã cöng viïåc laâm.
Anh naâo coi chûâng àaä nùång tuái thò khöng ai bùæt cho laâm àûúåc nûäa.
Caái àoá cuäng coá, nhûng thiïët tûúãng vò sûå möå phu àoá khöng phaãi
caách. Möå dên àöìn àiïìn khöng thïí laâm nhû möå phu laâm àûúâng xe
lûãa àûúåc, khöng thïí gùåp ngûúâi naâo cuäng möå röìi hûáa cho cöng cao
maâ cûúäng àem ài. Phi laâ nhûäng haång khöng ra gò, vöën du thuã du
thûåc, röìi sau cuäng hoaân laâ du thuã du thûåc, coân àûáa khaác thò xa vúå
xa con nhûäng nhúá nhaâ maâ cuäng khöng thïí úã lêu àûúåc. Phaãi lûåa
nhûäng tay nöng phu ngheâo, noái roä cho hoå biïët sûå lúåi haåi, khi ài thò
hoùåc Nhaâ nûúác, hoùåc möåt cöng ti naâo cêëp tiïìn cho àem caã vúå con ài.
Àïën núi, tuây yá muöën vaâo laâm mûúán cho ngûúâi àiïìn chuã naâo thò
Nhaâ nûúác àaä àõnh thïí lïå, hai bïn phaãi laâm giao keâo phên minh.
Hoùåc muöën àöåc lêåp thò Nhaâ nûúác cho caái àöìn àiïìn mêëy chuåc mêîu,
cêëp trêu boâ vaâ nöng khñ cho maâ laâm, bao giúâ thaânh ruöång múái phaãi
nöåp thuïë. Bao nhiïu ngûúâi Bùæc xin àöìn àiïìn nhû vêåy seä khu caã vaâo
möåt vuâng, àïí dêìn dêìn nhiïìu ngûúâi coá thïí lêåp thaânh möåt caái êëp
àûúåc. Nïëu lûåa àûúåc nhûäng ngûúâi coá chñ laâm ùn. - maâ haång àoá
khöng phaãi coá thiïëu gò - thò sûå thûåc dên Bùæc Kyâ úã Nam Kyâ tûúãng
khöng lêëy gò laâm khoá nhû nhiïìu ngûúâi thûúâng nghô lêìm. Chó vò tûâ

Mot thang o nam ky 883

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (12)

Similar to Mot thang o nam ky 883

Similar to Mot thang o nam ky 883 (20)

Mot thang o nam ky 883