1. vladimír czumalo
między miastem a wsią
ludowe inspiracje czeskiego modernizmu
Wszyscy jesteśmy pierwotnie wieśniakami.
Kultura ludzka jest starsza niż jej najbardziej zło-
żony wytwór – miasto. Ledwo zdążyliśmy je stworzyć,
a już odzywa się tęsknota wieśniaka – bezpiecznie
zamkniętego za murami miasta – za utraconym
rajem. Schizofrenię miejskiego człowieka można
udokumentować bardzo dokładnie: w roku 1987
w Czechach zostało przeprowadzone badanie opinii
publicznej w celu wykazania estetycznego stosunku
współczesnego człowieka do przyrody i do pejzażu.
Respondentom pokazano m.in. zestaw zdjęć róż-
nych miejsc, a ich zadaniem było wybrać spośród
nich to miejsce, w którym chcieliby żyć. Absolutne
zwycięstwo odniosła podgórska samotność, zaraz
po niej znalazła się rozproszona wieś w typowym,
czeskim pejzażu rolniczym. Dalsze pytania dotyczyły
wymagań, jakie respondenci stawiają swojemu miej-
scu zamieszkania. Wynik? Chcemy mieszkać sa-
motnie, w krainie nieskażonej cywilizacją, oraz żeby
blisko nas mieszkali nasi przyjaciele, żeby najbliższe
okolice obfitowały w miejsca, w których możemy się
z nimi spotykać, a także w miejsca, gdzie można
robić zakupy, bawić się, gdzie z łatwością można
znaleźć pracę oraz nawiązywać społeczne kontakty.
Innymi słowy, ideałem jest samotność
w głębokim lesie pomiędzy hipermarketem,
multikinem i biznes-parkiem.
W Europie Środkowej historia architektury jest
prawie wyłącznie historią architektury miejskiej – stop-
niowe narastanie różnic między budynkami miejskimi
i wiejskimi leżało u samych podstaw rodzącej się,
fot. w artykule: archiwum vladimíra czumalo
miejskiej kultury. Wymiana, która w średniowieczu
była jeszcze wzajemna, ustępuje stopniowo ten-
dencji do jednokierunkowych zapożyczeń z miejskiej
architektury: wieś naśladuje miasto. W 1. poł. XIX w.
zależność ta uległa wzmocnieniu, na co złożyło się kil-
ka zewnętrznych przyczyn: nastąpiła biurokratyzacja
procedur prezentacji i uchwalania projektów, pojawili
się wykwalifikowani projektanci, a przede wszystkim
– centralnie wydawane zarządzenia antypożarowe.
32

2. Początkowo silny wiejski konserwatyzm znacz- w kulturze ludowej podstawowego punktu oparcia.
nie spowalnia proces przejmowania architektury Fascynacja ta łączyła się z przenikaniem z Anglii
murowanej oraz stylistycznych nowości. Długotrwały nowych form indywidualnego mieszkalnictwa oraz
opór stawiają zwłaszcza mocno zakorzenione zwy- z próbą tworzenia architektury, która byłaby zarazem
czaje związane z rozplanowaniem budynków nowoczesna i narodowa. Ludowość stała się jednym
oraz wyborem materiałów i technik budowlanych ze źródeł inspiracji czeskiego modernizmu, a także
– osiągnięcia wschodzącego modernizmu zostają ulubionym składnikiem formalnego repertuaru późne-
więc w tych dziedzinach zaadaptowane z opóźnie- go historyzmu – do dziś wiele kamienic czynszowych
niem i bardzo powierzchownie, raczej na zasadzie z tego okresu ujawnia za pośrednictwem motywów lu-
ornamentu. dowych patriotyzm swoich niegdysiejszych właścicieli.
Odniesienia do architektury ludowej widoczne są także
Skrajnie uproszczony język funkcjonalizmu w powstających po 1918 r. budynkach kubistycznych
zmienia tę sytuację. (kubizm znalazł swój architektoniczny wyraz jedynie
w Czechach i obiekty utrzymane w tym stylu stanowią
Miejska, stylowa architektura „wysoka”, która w za- zjawisko unikatowe w skali europejskiej). Poszukuje
sadzie ograniczała dotąd swój wpływ do kościoła się zresztą wzorców nie tylko czeskiej, morawskiej,
z przyległym domem parafialnym oraz rezydencji śląskiej i słowackiej architektury, ale także bardziej
miejscowych elit, stopniowo opanowuje także domy uniwersalnego,
i budynki gospodarcze.
Czy istnieje także wpływ odwrotny? Początki zain- „prasłowiańskiego” świata kształtów,
teresowania tzw. wysokiej architektury wiejską architek-
turą tradycyjną wiążą się z epoką, kiedy budownictwo w celu wyodrębnienia architektury „słowiańskiej” i prze-
ludowe zaczynało już zanikać pod warstwą miejskich ciwstawienia jej architekturze „germańskiej”. W wyniku
importów. W Czechach zainteresowanie architekturą euforii spowodowanej zdobyciem państwowej niepodle-
wiejską wyniknęło głównie z „zewnętrznych” pobu- głości, równolegle z tymi eksperymentami zakwitł także
dek: umacniająca się świadomość narodowa szukała powierzchowny folkloryzm.
33

3. fot.: Ladislav Sitenski, „Harcerskie pozdrowienie”, Praga 2000
W poszukiwaniu architektury odpowiedniej dla Osobliwa mieszanka harcerstwa, woodcraftu, YMCi,
młodego, czechosłowackiego państwa zwyciężyła tradycji czeskiej turystyki i romantyki podboju ame-
ostatecznie nowoczesność. Funkcjonalizm zerwał rykańskiego Zachodu i Północy (rozpowszechnionej
radykalnie z dekoracyjnym „stylem narodowym” przez literaturę przygodową oraz inwazję amerykań-
i z tradycją, do której ten się odwoływał. Pod koniec skiego kina w latach 20.) zrodziła ruch studentów
lat 30. pojawiają się jednak pęknięcia w kulcie no- i robotników, którzy wokół weekendowych wycieczek
woczesności i architektury naukowej. Wyczerpało się na łono przyrody wytworzyli całą subkulturę: z wła-
to, co było modne w nowej architekturze, sterylność snym slangiem, rytuałami, muzyką, stylem ubierania
funkcjonalistycznego mieszkania sprawiła zawód. się i „architekturą”. Od poł. lat 20. powstają koło Pra-
Jednocześnie już w latach 20. dokonują się gi i paru innych większych miast trampowskie osady
głębokie zmiany w relacji miejskiego człowieka – skupienia małych, drewnianych chat. Na przełomie
do przyrody, co objawia się w szczególności zain- lat 20. i 30. kryzys gospodarczy wzmocnił znaczenie
teresowaniem społeczne masowego już wtedy ruchu, zarazem zaś
tramping stał się modny wśród średnich i wyższych
sezonowym mieszkaniem na wsi. warstw społeczeństwa. Wraz z nimi pojawiła się na wsi
nowa, „trampowska” architektura wypoczynkowa. Pod
Zjawisko to nie było nowe, pojawiało się ono w Cze- koniec lat 30. w praskiej dzielnicy willowej Barrandov
chach już kilkakrotnie: w 1. poł. XIX w. jego wynikiem w pobliżu studiów filmowych powstają wariacje
była przebudowa barokowych gospodarstw winnych, na tematy hollywoodzko-nowohiszpańskie. W tym
w 2. poł. XIX w. – budowa pierwszych letnisk. W latach samym czasie w tradycyjnych letniskach można
30. popularyzuje się natomiast nowa forma spędzania zauważyć odniesienia do ojczystej architektury ludo-
czasu w środowisku wiejskim, która wywrze wpływ wej, bezpośrednie lub w postaci cottages wczesnego
na wszystkie pozostałe: chodzi o tzw. tramping. modernizmu lat 1910-20.
34

4. Kolejny, powszechny zwrot ku wartościom tensywny kontakt architektury „wysokiej” z tradycyjnym
tradycji ludowej motywowany był po części od- budownictwem ludowym nie został zerwany; przeciw-
ruchem samozachowawczym – stanowił reakcję nie, dialog ten podjęła nie tylko powojenna odmiana
na sytuację zagrożenia, w jakiej znalazł się naród funkcjonalizmu, ale także ci, którzy próbowali określić
w czasie hitlerowskiej okupacji Czechosłowacji. Jego specyfikę „czechosłowackiej drogi do socrealizmu”.
rozpowszechnienie w latach wojennych wiązało się Kiedy owa idea „własnej drogi” upadła pod ciężarem
także z przymusowym przesunięciem przedsięwzięć importowanego dogmatu, czeska architektura zwróciła
budowlanych z miast na wieś. Czeski funkcjonalizm, się ponownie do „postępowej tradycji narodowej” ludo-
który sporządzał wówczas gruntowny bilans swych wego budownictwa, tym razem jako do skarbca form
dotychczasowych osiągnięć, z zaskoczeniem odkrył i wzorców dla swojej nowej, historyzującej fazy.
zbieżność własnych zasad z jakościami architektury Zainteresowanie autentyczną architekturą wiejską
ludowej. Okazało się, że doskonale wyraża ona funk- ostatecznie zagłuszył polityczny program zbliżenia mia-
cjonalistyczne, naukowo umotywowane zasady sta i wsi. Program, którego katastrofalne skutki najlepiej
oddaje ówczesna parodia sekretarskiego przemówie-
typizacji, standaryzacji i normalizacji, nia: „Towarzysze, wreszcie udało się nam wyrównać
różnice między miastem a wsią. Pod pewnymi wzglę-
że tkwią w niej pewne formy elementarne, idealnie dami na wsi jest już nawet gorzej”. Ta sama ideologia
odpowiadające fizycznym i estetycznym jakościom ostatecznie zlikwidowała prawdziwy funkcjonalizm jako
środowiska. Równocześnie jednak funkcjonaliści przejaw „formalizmu i burżuazyjnego kosmopolityzmu”.
stwierdzili, że budownictwo ludowe właściwie zanikło Z tego upadku jeszcze się nie podnieśliśmy – zdewa-
i że wieś jest skażona budownictwem niejakościowym stowana socjalizmem wieś nadal przejmuje najgorsze
zarówno pod względem funkcjonalności, jak i pod z tendencji typowych dla architektury miejskiej. Zgodnie
względem technicznym i estetycznym. zresztą z wiekową już dzisiaj tradycją.
Pierwsze próby przywrócenia wiejskiej architek-
turze wartości tradycyjnego, ludowego budownictwa
za pośrednictwem architektury „wysokiej” miały miejsce tłum. emliliano ranocchi
w warunkach wojennych, mogły więc przynieść tylko
bardzo mierne skutki. Z końcem II wojny światowej in-
35