Relacje nauczyciel uczeń

2. Relacje zachodzące miedzy nauczycielem a uczniem mają miejsce w szkole. Istotą
szkoły jest nauczanie i wychowanie dzieci dlatego szczególnie ważna dla tych
procesów jest komunikacja. Jeśli jest sprawna, uczeń orientuje się w swoim
położeniu na drodze edukacji[l].
W literaturze przedmiotu znajdujemy wiele definicji dotyczącej osoby ucznia.
Szczególnie popularne są dwa sposoby określania osoby ucznia. Pierwszy kładzie
nacisk na „szkolność", czyli zależność wymagań szkoły od osobowości, natomiast
drugi na „dziecięcość", przypominając tę prawdę, że uczeń jest dzieckiem
w Szkole[2].
Początkowo traktowano ucznia jako przedmiot nauczania i wychowania, dopiero
w okresie późnego oświecenia, odkryto w uczniu dziecko, które stało się pod-
miotem, dlatego zaczęto zajmować się także jego osobowością.

3. Uogólniając, uczniem zwie się jednostkę uczącą się pod kierunkiem nauczyciela
lub innej osoby, będącą podmiotem w procesie edukacyjnym, posiadającą
indywidualną osobowość[3]. Bardzo interesujące podejście do osoby ucznia
przedstawiła Małgorzata Taraszkiewicz w książce pt. „Jak uczyć jeszcze lepiej".
Według niej, bycie uczniem to zawód, który wymaga odpowiedniego przygoto-
wania ponieważ wykonuje się go kilkanaście lat[4]. W wielu opracowaniach
uczeń jest tylko istotą pozostającą w zgodzie z wymaganiami szkoły, pełniąc przy
tym rolę bezcielesnej postaci w jej scenariuszu. Ciekawe porównanie prezentuje
francuski przedstawiciel szkoły pracy A. Ferriere. Uważa on szkołę za instytucję
stworzoną zgodnie ze wskazówkami diabła. Jego zdaniem: „dziecko lubi przyro-
dę: umieszczono je więc w zamkniętych salach. Dziecko lubi wiedzieć, że jego
działalność służy czemuś: zrobiono tak, żeby jego aktywność nie miała żadnego

4. celu. Lubi się ruszać: zmuszono je do bezruchu. Lubi oglądanie i posługiwanie się
różnymi przedmiotami: nauczono je obcować z ideami. Lubi pracować rękami:
pozwolono mu pracować tylko mózgiem. Lubi mówić: skazano je na milczenie.
Pragnęłoby rozumować: kazano mu uczyć się na pamięć. Chciałoby poszukiwać
wiedzy: podano mu ją gotową. Pragnie odczuwać zapał: wymyślono kary"[5].
Przykład ten w znacznej mierze odzwierciedla szkolną rzeczywistość, jednak
aktywność uczniów na lekcji uzależniona jest od nauczyciela prowadzącego
zajęcia. Osoba nauczyciela w ogóle stanowi decydujący wpływ nie tylko na nau-
czanie, ale na ogólną atmosferę w klasie poprzez jego podejście do uczniów.
Często nauczycielom wydaje się że to, co uczeń myśli, czuje, jak postrzega epi-
zody życia w szkole oraz jak interpretuje swoje w niej miejsce jest nieistotne[6].
W książce o rozwoju zawodowym nauczyciela, stwierdzono że, „im większe

5. znaczenie przypisuje się edukacji, tym większą rolę odgrywają nauczyciele, którzy
są odpowiedzialni za tę edukację"[7]. Edukacja szkolna stanowi część kultury
narodowej którego ważnym elementem jest osoba nauczyciela, która niewątpliwie
powołana jest do wszelkiej aktywności kulturotwórczej, mającej wpływ na for-
mowanie się młodych pokoleń. Można wręcz na podstawie literatury wysnuć
stwierdzenie, iż nauczyciel znalazł się w samym centrum procesu edukacyjnego,
a co za tym idzie, jego osoba bezustannie podlega ocenie, dlatego tak ważny jest
wzorzec osobowościowy nauczyciela.
„Nauczycielami są osoby, których profesjonalna działalność obejmuje przekazy-
wanie wiedzy, kształtowanie postaw i umiejętności, które są sprecyzowane
w formalnych programach kształcenia dla uczniów i studentów określonych insty-
tucji edukacyjnych. Kategoria „nauczyciel" dotyczy jedynie pracowników, którzy

6. prowadzą bezpośrednie kształcenie uczniów"[8] - to jedna z definicji.
Tnną definicję nauczyciela przeczytać można w „Nowym słowniku pedagogicz-
nym", gdzie rola nauczyciela nie kończy się na wpajaniu wiedzy, ale poszerzyła
się o naukę - jak żyć: „współczesny nauczyciel staje się więc tym, kto kształci,
wychowuje i rozwija znajdujących się pod jego opieką uczniów. Powodzenie tej
pracy zależy od uczniów, programu edukacji oraz od jej zewnętrznych warunków,
lecz przede wszystkim od samego nauczyciela"[9]. Zawód nauczyciela jest
szczególnym i szlachetnym, ze względu na to, iż uznawany jest za jeden z najstar-
szych zawodów świata, a potwierdzają to dowody z czasów antycznej Grecji,
Egiptu i Rzymu. Aby bardziej zgłębić i zrozumieć zagadnienie zawodu nauczy-
ciela, należy spojrzeć w historię terminu „nauczyciel" ponieważ podlegał on
ciągłej ewolucji, przybierając różną treść znaczeniową. Bezustannie zmieniały się

7. nazwy tych, którzy sprawowali funkcje edukacyjne, począwszy od "starszyzny
rodowej", poprzez rnagów, kapłanów, guwernerów, po współczesnych nauczycieli
w różnych instytucjach oświatowo- wychowawczych i opiekuńczych.
Początkowo pojęcie „nauczyciel" kojarzone było z osobą, która nauczała lub peł-
niła funkcje edukacyjne w wychowaniu dzieci. Nauczyciela, szczególnie instytu-
cjonalnego, stawia na piedestale między innymi udział w procesach uspołecznia-
nia młodych pokoleń, przekazywanie dziedzictwa kulturowego, doświadczanie
bliskiej zbiorowości społecznej oraz przejawów kultury[10]. Zawód i zakres
pojęcia „nauczyciel" modyfikowały się wraz z rozwojem procesów politycznych
czy społeczno-gospodarczych. W starożytności do nauczania wystarczała znajo-
mość treści w przedmiocie nauczania, a umiejętność przekazu wiedzy utożsamia-
no ze sztuką, która bardziej jawiła się jako dar, niż jako rezultat wyuczenia.

8. inną rangę kształcenia nauczycieli uzyskano w średniowieczu. Wraz z powstawaniem
uniwersytetów nastąpił rozwój życia intelektualnego, zaobserwowano zróżnicowanie
kształcenia nauczycieli w zależności od elementarnych czy średnich Szkół[l 1].
Współcześnie, wraz z postępem środków masowego przekazu i większymi możliwościami
zdobywania wiedzy, zwiększają się wymagania wobec kompetencji nauczycieli, uzupełniając
je wciąż o nowe zadania i funkcje.
Zadania i funkcje nauczyciela najczęściej wyznaczane są przez podstawowe cele społeczne,
relacje międzyludzkie, określoną pozycję szkolnictwa w systemie edukacji narodowej, a także
sferę aktywności człowieka. Na najbardziej tradycyjny podział funkcji zawodowych
nauczyciela dzieli się na: dydaktyczną, opiekuńczą, wychowawczą, środowiskową,
życiowego ukierunkowania a także badawczą. W każdej z funkcji zawierają realizacji
celów[l2|.

9. W literaturze przedmiotu można znaleźć bardzo wiele zestawień różnorodnych
zadań pedagogicznych w pracy nauczyciela. Przykładowymi i często spotykanymi
są takie zadania jak: zapewnienie rozwoju indywidualnych sfer osobowości,
przygotowanie do kształcenia ustawicznego, dostarczenie wiedzy o Europie i jej
Problemach, a także ukształtowanie odpowiednich postaw wobec spraw kraju oraz
Europy, a nawet samoformowanie przez ucznia pogodnej i przyjaznej ludziom
Osobowości! 13].
Przedstawiciele nauk o wychowaniu przypisują dobremu nauczycielowi wiele
pozytywnych właściwości, takich jak: talent pedagogiczny, miłość dusz ludzkich,
bogata osobowość, skłonność do społecznego oddziaływania, zdolność wycho-
wawcza, płynąca z miłości dobroć, postawy prospołeczne, uspołecznienie i poczu-
cie pedagogicznej wolności i odpowiedzialności! 14].

10. M. Grzegorzewska na pierwszy plan w każdej pracy wysunęła człowieczeństwo.
Uznała je, poza wykształceniem, za podstawową wartość, charakteryzującą
stosunki międzyludzkie! 15]. Uznała, iż „trzeba być dobrym człowiekiem, trzeba
być w miarę mądrym a dopiero na trzecim miejscu - specjalistą od czegoś"! 16].
Wielu uczonych od dawna wyznaczało i modyfikowało ideał osobowości nauczy-
ciela zależnie od swoistego punktu widzenia, uznawanej koncepcji, przełomów
politycznych czy społecznoekonomicznych, dlatego nie sposób jednoznacznie
określić pożądanych cech.
Dzisiejszy nauczyciel nie tylko pełni funkcje opiekuńcze, wychowawcze, poz-
nawcze, sprawnościowe, ale i egzystencjalne. Dzięki tym ostatnim uczy, jak
radzić sobie z problemami, jak samodzielnie się uczyć, a nawet jak tworzyć sens
życia. Ponadto z rolą nauczyciela nierozerwalnie wiążą się atrybuty przewodnika

11. i doradcy[ 17]. Rola przewodnika i doradcy w XXI wieku nie jest łatwym zada-
niem, gdyż współczesne zagrożenia są ogromne. C. Banach uznał, że „chaos
aksjologiczny, krytyka współczesnej cywilizacji, postmodernizm, relatywizm, kult
pieniądza, dehumanizacja życia rodzinnego i wspólnotowego"! 18]. Ponadto prze-
moc, nietolerancja, globalizacja, kryzys autorytetów i wiele innych czynników
stanowi wyzwanie dla nauczyciela który pragnie przekazać pozytywne wartości.
Niezbędnym wyposażeniem edukacyjnym dzisiejszego człowieka jest przygoto-
wanie do samodzielnych wyborów. Nauczyciel w tym układzie staje się tłuma-
czem współczesnej rzeczywistości. Jego osoba powinna stwarzać sytuacje dzięki
którym uczniowie opanują zdolność rozumienia współczesnej rzeczywistości, jej
dynamiki, przemian oraz rozwoju. Tłumacz dostarcza tworzywa do rozwoju, uczy
samodzielności i zdolności w podejmowaniu decyzji tak, aby wybory uczniów

12. rezultatem samodzielnego rozeznania w świecie zmiany i ryzyka[l9].
Osoba nauczyciela jest celem, wartością i narzędziem polityki edukacyjnej.
Współcześnie nie traktuje się go wyłącznie za nośnik wiedzy i wartości. Dziś jego
zadaniem jest inspiracja, organizowanie i przygotowanie wielostronnego działa-
nia, tak aby młodzi ludzie mogli zmierzyć się z przyszłością, z jej problemami,
szansami czy zagrożeniami [20].
Zawód nauczyciela pełen jest różnorodnych funkcji i zadań, a co za tym idzie,
osoba nauczyciela jest zobligowana do odpowiedzialności, ponieważ,, jest
sprawcą określonych czynów - i właśnie za te czyny oraz konsekwencje z nich
wynikające, może być pociągany do odpowiedzialności"[2l]. Największą z war-
tości w pracy nauczyciela powinno być dobro każdego dziecka, odpowiedzialność
za rozwój jednostek, odpowiednie przygotowanie uczniów do podejmowania

13. decyzji, a także poszukiwania sensu życia, wspieranie uczniów w rozwoju oso-
bowości, a także kształtowanie ich postaw, zgodnie z podstawowymi wartościami,
uznawanymi przez społeczeństwo. Ponadto nauczycie! powinien:
•wspierać uczniów w wszechstronnym rozwoju,
•uczyć wartości, wiadomości i umiejętności,
•organizować procesy nauczania - uczenia się,
•stwarzać sytuacje wychowawcze[22].
Ostatecznie, kreśląc model nauczyciela, stwierdza się, że nie może poprzestać
na przekazywaniu wiedzy, gdyż jego osoba powinna stać się specjalistą w udziela-
niu pomocy, w odkrywaniu i interpretowaniu pojęć postrzeganej rzeczywistości.
Równocześnie powinna przygotować swych uczniów do prowadzenia samokon-
troli nad myśleniem i działaniem, a także uczyć planowania przyszłości.

14. Nauczyciel ma również za zadanie pokazywać sposoby radzenia sobie trudnymi
sytuacjami, stresem czy niepowodzeniami[23].
Taka mnogość w wypełnianiu różnorodnych zadań bezustannie towarzyszy ciężarowi
odpowiedzialności za każdy czyn. Mówi się nawet, Śe nauczyciel to fachowy
rodzic, dlatego właśnie na nim spoczywa obowiązek kontaktu i partnerstwa.
Dobry nauczyciel umie słuchać, być ciekawy uczniów, co ważniejsze powinien lubić swoją
„nauczycielskość" i chcieć uczyć, nie tylko ze względu na dwa miesiące wakacji i ferie
zimowe[24]. Zawód nauczyciela jest zawodem zaufania społecznego zwanego często misją,
która wiąże się z określonymi predyspozycjami psychicznymi nauczyciela, gdyż jego praca
opiera się na obcowaniu z ludźmi, a miano profesjonalisty czy fachowca przysługuje
nauczycielowi który wykorzystuję swą władzę wyłącznie dla dobra uczniów[25].

15. Podjęcie się zawodu nauczyciela oznacza bycie pośród ludzi, szczególnie tych młodych,
dlatego budowanie pozytywnego obrazu siebie wśród uczniów jest niezbędnym warunkiem
do efektywnej pracy każdego nauczyciela.
Pytania:
1. Jak można określić osobę ucznia i nauczyciela?
2. Od czego uzależniona jest aktywność ucznia na lekcji?
3. Jakie funkcje i zdania konieczne są do spełnienia w zawodzie nauczyciela?
4. Jak można określić model współczesnego nauczyciela?
5. Co to jest edukacja szkolna?

16. Dziękujemy za uwagęDziękujemy za uwagę