Leksione prodhimi shtazor 1

Hyrje ne Prodhim Shtazor
___________________________________________________________________________________
1
I. BAZAT E T’USHQYERIT TE KAFSHEVE
Midis prodhimtarise se kafsheve dhe te ushqyerit te tyre ekziston nje lidhje shume e ngushte.
Lendet ushqimore dhe lendet monomere qe permbahen ne ushqime marrin pjese ne realizimin e
funksioneve jetesore baze te organizmave shtazore dhe ne ndertimin e indeve te tyre.
Ushqimi siguron per kafshen energjine e nevojshme dhe lendet monomere ndertuese per
sintezen “denovo“ te indeve. Ai mundeson mirembajtjen e trupit te kafshes dhe rigjenerimin e
indeve te tij si edhe krijimin e parakushteve te pershtatshme per sintezen e produkteve shtazore
si qumeshti, mishi dhe vezet. Te ushqyerit ka nje ndikim te drejtperdrejte ne nivelin e
prodhimtarise se kafshes.
Te ushqyerit e drejte te kafsheve d.m.th. qe ploteson kerkesat e tyre ushqimore, eshte i mundur
nese jane plotesuar disa parakushte:
 Njohja e perberjes kimike te ushqimit. Duhet te njihen se cilat lende pembahen ne
ushqim dhe si shfrytezohen ato nga organizmi i kafshes.
 Njohja e nevojave ushqimore te kafshes. Duhet te njhen kerkesat ushqimore te kafshes
per mbajtjen e trupit, riprodhimin dhe prodhimin e nje sasie dhe cilesie te caktuar te
produktit shtazor perkates. Mbajtja e trupit dhe realizimi i nje niveli te caktuar te
prodhimtarise e bejne te domosdoshme percaktimin mundesisht sa me te sakte te kerkesave
dhe normave ushqimore.
 Kombinimi optimal, ne kendveshtrimin fiziologjik, ekonomik dhe ekologjik, i
ushqimeve ne racionin ushqimor.
- Kendveshtrimi fiziologjik qendron ne ate qe ushqimet duhet te kombinohen ne menyre te
tille ne racione qe te mbulojne sa me mire ose ekzakt kerkesat fiziologjike ushqimore te
kafshes, duke menjanuar mangesite apo tepricat ushqimore, qe njhen perkatesisht si
nenushqyerje (hiponutricion) dhe mbi ushqyerje (hipernutricion).
- Kendveshtrimi ekonomik nenkupton qe ushqimet te kombinohen ne menyre te tille ne
racione qe kostoja e nje njesie te lendeve ushqimore te jete ekonomikisht e pershtatshme ne
raport me kerkesat ushqimore te kafshes dhe nivelin e prodhimtarise se saj.
- Kendveshtrimi ekologjik nenkupton qe te ushqyerit te mos behet faktor ndotes per mjedisin
ku rriten dhe mbareshtohen kafshet.Tepricat ushqimore e rrisin ne menyre te panevojshme
permbajtjen e lendeve te pashfrytezuara ne fekale dhe urine (p.sh. azoti dhe fosfori), te cilat
shkaktojne ndotjen e mjedisit.

___________________________________________________________________________________
2
1.1 Perberja Kimike e Ushqimeve
Kafshet perdorin nje sere ushqimesh me origjine bimore dhe shtazore. Ushqimet bimore
perbejne bazen e te ushqyerit te kafsheve dhe jane te shumellojshme, ne varesi nga pjesa e
bimes qe perdoret. Si ushqim mund te sherbeje:
 masa vegjetative (gjethet, kercejte) e bimes ne gjendjen natyrore ose te fresket -ushqimet
e njoma;
 ne gjendjen e thare - barerat e thate dhe kashtrat;
 ne gjendjen e konservuar me ane te tharmetimit laktik – silazhet;
 Rrenjet dhe zhardhoket - rrenjoret dhe zhardhokoret;
 kokrrat ose farat e bimes ne gjendjen natyrore –ushqimet e koncentruara apo,
 te perpunuara – nenproduktet e koncentruara (bersite vajore etj.).
Ushqimet shtazore zene nje pjese shume te vogel ne fondin e bazes ushqimore dhe jane
kryesisht nenprodukte te industrise se perpunimit te mishit e qumeshtit.
Lendet kimike qe permbahen ne ushqime i sherbejne organizmave shtazore per realizimin e
funksioneve jetesore baze, per ndertimin e indeve te trupit te tyre si dhe per sintezen e
produkteve qe prodhojne (qumesht, mish veze, lesh). Keto lende i njeh shkenca e te ushqyerit
me emertimin lende ushqyese ose ushqimore dhe nutriente. Deri tani numerohen rreth 50 te
tille, qe gjenden ne perqendrime te ndryshme ne ushqime dhe ne shkalle te ndryshme
tretshmerie.
Bimet, perkatesisht ushqimet bimore, dhe trupi shtazor perbehen nga te njetat grupe lendesh
kimike:
 Uje
 Proteina
 Yndyre ose lipide
 Karbohidrate ose glucide
 Lende minerale
 Vitaminat, hormonet, enzimat
Proteinat, yndyrnat, karbohidratet se bashku me vitaminat, hormonet dhe enzimat perbejne
lenden organike, nderkohe qe makro dhe mikroelementet perbejne lenden minerale. Lenda
organike dhe ajo minerale perbejne lenden e thate.
Dallimi midis trupit shtazor dhe bimeve, perkatesisht ushqimeve bimore, qendron ne perberjen
e ketyre grup-lendeve dhe permbajtjen sasiore te substancave te veçanta.
Ne bimet dhe ushqimet bimore permbajtja e lendeve eshte shume e ndryshme. Karbohidratet
zene pjesen me te madhe te lendes organike, sepse bimet e ruajne energjine ne formen e
karbohidrateve te formave te ndryshme., kryesisht amidonit, dhe polisaharidi celuloze ze pjesen

___________________________________________________________________________________
3
me te madhe te lendes organike te mureve te qelizave bimore te kercejve dhe gjetheve. Ne kete
menyre karbohidratet behen nutrienti kryesor per kafshen, ndersa ne trupin shtazor glucidet
permbahen ne sasi thuajse te pakonsiderueshme, rreth 1 %, per shkak se glucidet e marra nga
kafshet permes ushqimeve zberthehen per prodhimin e energjise dhe tepricat e kesaj te fundit
ruhet ne formen e yndyres.
Trupi i kafshes se rritur dhe te ushqyer normalisht ka nje perberje mesatare kimike qe
karakterizohet nga keto vlera:
 Uje 55 - 60 %
 Proteine 15 –20 %
 Yndyre 18 –25 %
 Lende minerale 3,0 –4,5 %
Keto permbajtje ndryshojne ne varsi te llojit te kafshes, individit, moshes dhe te gjendjes se te
ushqyerit.
Ndryshime te dukshme ekzistojne edhe ne shperndarjen e nutrienteve ne inde dhe organe.
Yndyra gjendet ne forma te ndryshme thuajse ne te gjitha qelizat e trupit, nderkohe qe pjesa me
e madhe e saj permbahet ne depot yndyrore nen lekure, rreth veshkave dhe zorreve. Proteinat
per shkak te rolit te tyre funksional dhe strukturor gjenden ne çdo qelize te trupit. Keshtu, gjaku
dhe disa organe (zemra, veshkat, mushkerite) permbajne 80 % uje, muskujt -74 %, ndersa
skeleti permban vetem rreth 22 % uje. Sasia shume e vogel e glucideve ne trupin shtazor
gjendet kryesisht ne melçi dhe muskuj (ne formen e glikogjenit) si dhe ne gjak (ne formen e
glukozes). Lendet e veçanta minerale jane te shperndara ne pjese te ndryshme te trupit shtazor,
nderkohe qe ne skelet permbahet pjesa dermuese e tyre.
Perberja kimike e ushqimeve percaktohet permes metodave te ndryshme, ku me kryesore dhe
me e perdorshme eshte metoda Weende, e cila eshte perpunuar nga Henneberg dhe Strohmann
ne vitin 1860 ne Weende te Gottingenit ne Gjermani. Kjo metode percakton perberjen kimike
ne grup-substancash, nisur nga afersia e tyre kimike dhe shfrytezimi i tyre ne organizmin e
kafsheve. Grup-substancat perfshijne disa substanca dhe njihen si substana bruto. Lendet
ushqimore si proteina bruto, yndyra bruto, celuloza bruto dhe hiri bruto veçohen ne rruge
analitike, nderkohe qe nje grup i madh glucidesh, qe njihen si lende ekstraktive te paazotuara
(Lepa) llogariten si diference. Kjo metode eshte persosur dhe plotesuar me metoda te tjera si ajo e
detergjenteve (Van Soest) apo metoda te tjera per percaktimin e substancave te veçanta (amidoni,
sheqernat e thjeshta, makro e mikroelemente te veçante, etj.) Ajo perdoret sot ne shumicen e
laboratoreve te vleresimit te ushqimeve per kafshet, si per qellime kerkimi ashtu edhe per rutinen e
praktikes.
Vitet e fundit per qellime rutine, eshte perpunuar edhe metoda e bazuar ne rrezet infra. Kjo e
percakton perberjen kimike duke u mbeshtetur ne thyerjen e rrezeve nga lendet e ndryshme.
Kjo thyerje transformohet ne vlera te shprehura ne perqindje ne perputhje me nje kurbe
standarte e llogaritur nga krahasimi me rezultatet e metodes Weende. Perparesia kryesore e saj
qendron ne shpenzimet shume me te vogla qe duehet te behen (praktikisht behet vetem bluarja
e kampioneve te ushqimit) dhe shpejtesine e marrjes se rezultateve. Si e tille ajo perdoret me sukses
vetem ne laboratoret e vleresimit rutine te ushqimeve por jo per qellime kerkimore e shkencore.

___________________________________________________________________________________
4
Figura 1: Skema e analizes Weende
Analiza kimike e ushqimeve per blegtorine realizohet ne laboratoret e ushqimeve, qe mund te
jene shkencore ose per analiza rutine. Kjo infrastrukture i perket qendrave te kerkimit shkencor
ose QTTB. Pavaresisht nga perkatesia, analizat kimike te ushqimeve jane te pranushme nese
laboratori eshte i çertifikuar, d.m.th. i njohur zyrtarisht. Kjo do te thote qe ai zbaton metoda
analize te nje niveli shkencor te pranueshem dhe rezultatet qe merren jane te krahasueshme,
brenda nje kufiri te caktuar variacioni, me rezultatet qe mund te merren nga laboratore te tjere
per te njejtat kampione ose mostra ushqimi.
Per te analizuar nje ushqim duhet te merret nje moster e tij. Ky eshte nje moment shume i
rendesishem dhe qe ndikon ndjeshem ne saktesine e vleresimit te ushqimit. Mostra e marre per
analize duhet te perfaqesoje perberjen dhe cilesine mesatare te ushqimit. Si e tille ajo merret
sipas nje teknike te caktuar, e cila ndryshon per llojet e ndryshme te ushqimeve. Ne princip, kjo
teknike presupozon marrjen e ushqimit ne sa me shume vende kur ushqimi eshte i depozituar ne
depo, angare, kavalete, mullare etj. ose ambalazhuar ne thase, qeska etj. Ne rastin e ushqimeve
vellimore sasia e mostres eshte 0,5 – 2 kg dhe merret ne pika te ndryshme, qe duhet te jene te
shperndara ne pika te ndryshme horizontalisht dhe vertikalisht. Kjo perben mostren fillestare qe
dergohet ne laborator, ku thahet, asaj i percaktohet lageshtia fillestare, pastaj bluhet dhe prej saj
merret mostra per analize, qe ruhet ne shishe apo ene plastike apo qeska te mbyllura.
Nisur nga rendesia qe paraqet marrja e sakte e mostres qendrat e studimit te ushqimeve dhe
strukturat e interesuara pergatisin dhe kualifikojne zyrtarisht tekniket e marrjes se mostrave, qe
jane persona te kualifikuar dhe te provuar ne kurse te organizuara enkas. Marrja dhe marresit e
mostrave jane te pershkruara ne rregulloret dhe aktet e tjera ligjore e nenligjore te prodhimit,
tregetimit dhe perdorimit te ushqimeve te kafsheve.

___________________________________________________________________________________
5
Zakonisht laboratoret dhe qendrat qe merren me studimin e ushqimeve per blegtorine botojne
here pas here tabela te perberjes kimike dhe vleres ushqimore te ushqimeve, qe mund te
perdoren per perdorim praktik.
Analizat e ushqimeve mund ti sherbejne fermerit per disa qellime:
 Per te vleresuar dhe perdorur drejt ushqimet vellimore, pasi perberja kimike e tyre eshte shume e
ndryshueshme dhe e ndikuar nga nje sere faktoresh, si kosa, faza e vegjetacionit etj.
 Per te rritur efektivitetin e perdorimit te ushqimit te koncentruar. Duke njohur mire perberjen dhe
vleren ushqimore te ushqimit vellimor behet e mundur qe koncentrati te racionohet sakt
 Per te vertetuar here pas here saktesine e deklarimit te koncentrateve qe blihen ne treg.
1.1.1 Uji
Uji eshte nje perberes kryesor i ushqimit. Te gjitha proçeset jetesore ne organizem zhvillohen
ne prani te ujit. Uji kryhen funksione te rendesishme ne organizem, ku per tu permendur jane
funksioni termorregullues (djersa, peshtyma); tretes (konsumi i ushqimit, tretja, metabolizmi i
energjise dhe lendeve, jashteqitja e produkteve te patretura dhe te pametabolizuara);
shperndares ose transportues i lendeve (qarkullimi i gjakut dhe i limfes) si dhe ne rregullimin e
presionit ne qelize. Perqendrimet ne gjak dhe inde te ujit jane shume uniforme. Prandaj,
mangesite ne uje ndikojne negativisht ne ecurine e proçeseve te metabolizmit dhe ne sintezen e
indeve.
Rolet e ujit
Per te gjitha proçeset e metabolizmit ne organizem eshte e domosdoshme nje sasi uji.
Transporti dhe shkembimi i lendeve ose metaboliteve ne organizem realizohet ne sistemin e
qarkullimit te gjakut dhe te limfes. Shkembimi interqelizor i lendeve varet nga perqendrimi i
lendeve ne lengjet trupore (presioni osmotik), i cili çrregullohet shpejt nga pamjaftueshmeria e
ujit. Kjo mund te çoje shume shpejt ne nje çrregullim te te gjithe funksioneve trupore.
Jashteqitja e produkteve te pametabolizuara realizohet sebasshku me nje sasi te madhe uji
thuajse krejtesisht ne formen e urines. Pamjaftesia e ujit çrregullon gjithe proçeset e
metabolizmit.
Nje forme tjeter e eleminimit te ujit nga organizmi eshte djersa. Me te nxiren shpesh edhe lende
te demshme, si metale te renda. Djersa merr pjese edhe ne rregullimin termik.
Permbajtja e ujit ne ushqime
Permbajtja e ujit ne ushqime ka ndikim me te madh ne vleren e perdorimit se sa ne ate
ushqimore te tij. Sasia e ujit ne ushqime eshte shume e ndryshme. Permbajtje me te larte uji
kane ushqimet rrenjore dhe zhardhokore, bersite e njoma te birres, panxharit (85 – 90 %),
ushqimet e gjelbra (80 – 85 %) dhe silazhet (65 – 80 %). Ushqimet e thata dhe koncentratet
kane permbajtje me te ulet te ujit (10 – 15 %).
Vlera praktike e perdorimit te disa ushqimeve mund te rritet permes tharjes se tyre, çka i ben
ato te pershtatshme per tu ruajtur, transportuar dhe kerkon me pak hapesire per depozitim. Nese

___________________________________________________________________________________
6
permbajtja e ujit ne nje ushqim eshte shume e larte kjo mund te ndikoje negativisht ne
konsumin e tij (p.sh.hirra, bersia e fresket e panxharit).
Nevojat e kafsheve per uje
Nevojat e kafsheve per uje plotesohen ne rruge te ndryshme; pirja, uji i ushqimeve dhe uji
metabolik. Uji i marre permes pirjes eshte burimi kryesor i ujit per kafshet. Sasia e ujit qe
merret permes ushqimit eshte shume e ndryshme dhe varet nga permbajtja e tij ne ushqim si
dhe konsumi i ketij te fundit. Uji metabolik eshte ai qe prodhohet gjate proçeseve te
metabolizmit te ndermjeme dhe ze nje vend shume te vogel per nga sasia qe i siguron
organizmit te kafshes.
Uji u jepet kafsheve zakonisht sipas deshires, pasi ato nuk pijne me shume se sa kane nevoje
ose pasi kane shuar etjen. Racionet ushqimore qe jepen ne formen e njomur ose te lenget duhet
te respektojne nje raport te caktuar midis ujit dhe lendes se thate. Kufiri i poshtem eshte 1 : 2,8
ndersa ai i siperm 1 : 5,5. Plotesimi i kerkesave per uje eshte veçanrisht i rendesishem tek
kafshet ne laktacion, qe eleminojne nje sasi te madhe uji me ane te qumeshtit. Per rrjedhoje
pamjaftesia e ujit shfaq ndikimin e saj negative ne uljen e prodhimit te qumeshtit. Se ketejmi,
dhenia e ujit sipas deshires eshte bere tashme nje teknike gati e zakonshme ne te ushqyerit dhe
mbajtjen e kafsheve.
Nevojat e kafsheve per uje, perfshire ketu edhe ate qe merret permes ushqimit, jane si me
poshte:
Tabela 1 Kerkesat ditore per uje (litra)
Lloji i kafshes Kerkesa per uje, litra/dite
Lope ne laktacion 50 - 100
Gjedh mishi 20 - 60
Viça 5 - 15
Dosa 12 - 25
Derra mishi 6 - 10
Dele,dhi 4 - 7
Kuaj, pela 40 - 50
1.1.2 Lenda e thate
Vetem lenda e thate ka kuptim per vleren ushqimore te ushqimit. Permbajtja e saj luhatet ne kufij
shume te gjere. Te dhenat e analizes kimike te ushqimeve ne tabelat e perberjes dhe vleres ushqimore te
ushqimeve jepen zakonisht te shprehura ne lenden e thate, e cila perben bazen me te mire te krahasimit
te ushqimeve me njeri tjetrin.
Konsumi i ushqimit zakonisht shprehet ne lende te thate. Keshtu, nese nje lope konsumon 12 kg lende
te thate, kjo eshte e barabarte me 14 kg fizik, nese ushqimi permban 14,5 % uje (12/0,855), ose 60 kg
fizik nese ushqimi permban 80 % uje (12/0,20).

___________________________________________________________________________________
7
Lenda e thate e ushqimit perfaqeson ate pjese te mostres se ushqimit qe mbetet pasi ajo
(mostra) i eshte nenshtruar tharjes ne nje temperature (zakonisht 104ο C) dhe per nje kohe te
caktuar (zakonisht 4 ore). Ndersa diferenca midis peshes se mostres para tharjes dhe pas tharjes
perfaqeson ujin qe eshte larguar gjate tharjes dhe njihet si lageshtia e ushqimit. Ajo qe mbetet
eshte lenda e thate.
Lenda e thate perfshin te gjithe lendet ushqimore, organike dhe minerale. Kafshet e sigurojne
energjine nga lendet organike energji-mbajtese te ushqimeve bimore dhe shtazore.
Lendet perberese te lendes se thate te ushqimit perdoren ne organizmin e kafshes per disa
qellime ose funksione:
 per prodhimin e energjise;
 per sintezen e vete lendeve te trupit, dhe
 si lende aktive biologjike.
1.1.3 Lenda organike
Neqoftese mostra e thare e ushqimit do t’i nenshtrohet djegies ne temperature shume te larte
rreth 550 ο C, per se paku 4 ore (zakonisht zgjat 8 ore), ajo qe mbetet pas djegies eshte hiri
bruto ose lenda minerale bruto. Diferenca midis peshes se mostres perpara djegies dhe pas saj
perfaqeson lenden organike, e cila digjet.
Lenda organike (LO) = Pesha e mostres se thare para djegjes – pesha pas djegies. ose
Lenda organike (LO) = Lenda e thate (LTh) – Hiri bruto (Lmin bruto)
Lenda organike perdoret kryesisht per prodhimin e energjise ne organizem. Por ajo mund te
perdoret edhe per funksione te sintezes apo si lende active.
Lenda organike perbehet nga:
 Lendet qe permbajne azot (proteinat);
 Karbohidratet ose glucidet;
 Yndyrnat ose lipidet.
1.1.3.1 Proteinat bruto
Rendesia dhe percaktimi
Proteinat jane pjese perberese shume te rendesishme te organizmit shtazor. Te gjitha produktet
shtazore permbajne proteina te pastra (albumine, globuline, etj.). Se ketejmi, ato duhet te
permbahen edhe ne ushqimet qe u jepen kafsheve.
Ne perberjen jo vetem te te gjitha qelizave te trupit (te mishit, indit lidhes, lekures, leshit,
qimeve) por edhe vezes dhe qumeshtit nje pjese e konsiderueshme e ze proteina e mirfillte ose
paster. Ajo eshte lenda ndertuese e natyres organike. Ajo mund te perdoret edhe si burim i
energjise ne organizem, kur nuk eshte e domosdoshme qe te perdoret si material ndertues,
d.m.th. per sinteze, ose kur i eshte dhene organizmit me teprice. Rritja eshte ne thelb sinteze e
proteines. Gjithashtu enzimat edhe pjesa me madhe e lendeve te tjera aktive biologjike kane
natyre proteinike.

___________________________________________________________________________________
8
Permbajtja e proteinave ne ushqime percaktohet mbi bazen e sasise se pergjithshme te azotit
(N), d.m.th. ai i proteinave te pastra dhe i lendeve azotike joproteinike. Duke ditur se substancat
proteinike permbajne mesatarisht 16 % (15,5 – 18.0 %) azot, sasia e azotit e veçuar ne analize
shumezohet me koeficientin 6,25 (100/16) per te llogaritur permbajtjen e proteines bruto.
Perberja e proteinave trupore eshte shume e ndryshme. Te gjitha qeniet e gjalla, perfshire ketu
edhe kafshet, kane proteinat e tyre specifike, qe formohen nga transformimi i formave te tjera
ne metabolizmin e ndermjetme. Kur ne qarkullimin e gjakut futen direkt lende proteinike te nje
organizmi tjeter, pa iu nenshtruar me pare proceseve te tretjes e thithjes, kjo çon ne lindjen e
problemeve te transplatimit, te mospranueshmerise te lendeve proteinike., te shkaktuara nga
specifiteti i proteinave i lidhur me llojin e kafshes. Perberja e fraksioneve azotike te ushqimeve
jepen ne skemen e meposhtme (shih skemen e meposhtme).
Figura 2 Perberja e fraksioneve azotike te ushqimit
Perberja e proteines – Proteinat trupore perbehen nga aminoacidet, qe jane rreth 20, dhe
raportet midis tyre percaktojne llojin e proteines. Keshtu, proteina bimore dallohet nga ajo
shtazore nga permbajtja shume me e ulet e disa aminoacideve si lizina, metionina etj.
Aminoacidet klasifikohen ne thelbesore ose te pazevendesueshme dhe jothelbesore ose te
zevendesueshme.
Aminoacide thelbesore ose te pazevendesueshme quhen ato qe nuk mund te sintetizohen nga
organizmi i kafsheve dhe si te tilla duhet t‘u sigurohen atyre me ane te ushqimit. Ndersa
aminoacide jothelbesore ose te zevendesueshem quhen ato qe mund te sintetizohen nga
organizmi i kafsheve, nga transformimi i aminoacideve te tjere te mare ne ushqim, dhe si te tille
nuk eshte e domosdoshme qe te permbahen ne te.
Aminoacite te pazevendesueshme kritike jane ato qe gjenden ne sasi te kufizuar ne ushqimet
e zakonshme per lloje dhe kategori te caktuara te kafsheve. Aminoacidet e pazevendesueshme,
pamjaftesia e te cileve e kufizon nivelin e prodhimtarise ne masen e plotesimit te tyre, quhen
aminoacide te pazevendesueshme limituese. Te tilla jane pergjithesisht aminoacidet kritike.

___________________________________________________________________________________
9
Tabela 2 Aminoacidet thelbesore dhe jothelbesore
Aminoacide te
pazevendesueshme
Aminoacide te
zevendesueshme
Aminoacide thelbesore
kritik - limitues
Arginine Alanine Lizine
Fenilalanine Acid aspartik Metionine-cistine
Histidine Cistine Treonine
Iizoleucine Acid glutaminik Triptofan
Leucine Glicine
Valine Proline
Serine
Proteinat quhen ndryshe edhe proteina te thjeshta dhe perbehen vetem nga aminoacidet. Ato
ndahen ne dy nengrupe:
 Sferoproteinat, qe jane te tretshme ne uje dhe globulare. Nderto me te zakonshme jane:
albumina,globulina, glutelina, prolamina, histonet dhe protaminat. Albuminat dhe globulinat
permbahen si ne bime ashtu edhe ne kafshe, glutelinat permbahen vetem ne bime, ndersa
histonet dhe protaminat permbahen vetem ne trupin shtazor.
 Skleroproteinat, qe jane perberes te indeve lidhes, kockor, dhe te lekures, ndryshe quhen
proteina fibrore. Keto jane te patretshme ne uje dhe kane varg shume te gjate. Nderto
permendim: keratinen, proteina e qimeve, leshit, lekures dhe thonjeve; kolagenin ose
proteina e indeve lidhes dhe ligamenteve.
Proteidet, quhen ndryshe edhe proteina te perbera dhe perbehen nga vargjet peptidike te
aminoacideve dhe nje radikal joproteinik, qe njihet si grup prostetik. Ne proteinat e perbera
hyjne:
 Fosfoproteinat, qe kane acidin fosforik si grup prostetik. Perfaqesues kryesor jane kazeina
e qumeshtit dhe fosvitina e te verdhes se vezes;
 Metaloproteinat, qe kane metale si grup prostetik. Perfaqesues jane disa enzima;
 Nukleoproteinat, qe kane acide nukleike si grup prostetik;
 Lipoproteinat, me derivate lipidike si grup prostetik. Gjenden me shume ne membranat
qelizore, plazmen e gjakut dhe te verdhen e vezes;
 Glikoproteinat, me mukopolisaharide si grup prostetik. Gjenden me shume ne indet lidhes
dhe kockor. Perfaqesues tipik mucina e mukozave;
 Kromoproteinat, qe kane perberes me ngjyre metalmbajtes, si hematina. Perfaqesues tipik
jane hemoglobina dhe mioglobina.
Lendet azotike qe nuk jane proteina quhen lende azotike joproteinike (LAJP). Ne to amidet
zene pjesen me te madhe. Ato jane produkte te ndermjetme ose te paperfunduara te sintezes se
aminoacideve dhe takohen me shume ne bimet e gjelberta. LAJP te tjera qe perfshihen ne kete

___________________________________________________________________________________
10
grup jane kriperat e amonit, ureja dhe nitratet. Ne teresi LAJP zene nje pjese te konsiderueshme
(rreth 15 %) te N total ne ushqimet vellimore te njoma, ndersa ne ushqimet rrenjore permbajtja
e tyre eshte shume me e madhe.
Perdorimi i proteinave ne te ushqyerit e kafsheve ka vlere te ndryshme, e cila percaktohet
kryesisht nga permbajtja e aminoacideve te pazevendesueshme ose thelbesore. Kjo eshte
shprehur per nje kohe te gjate me ane te treguesit te vleres biologjike te proteines (VB), e cila
shpreh raportin ne % te N te perdorur per mbajtje trupi dhe sintezen e proteines se
produkteve ndaj N total te tretur dhe thithur te marre me ane te ushqimit.
VB = (N i perdorur x 100)/ N e thithur
Vlera biologjike ose shkalla e shfrytezimit te proteines ushqimore ne organizem varet nga
shume faktore, ku me kryesori eshte perberja aminoacidike ose siç njhet ndryshe ne literaturen
e fiziologjise se te ushqyerit, formula aminoacidike. Sa me shume qe te perputhet formula
aminoacidike e ushqimit ose racionit me ate te trupit shtazor ose te kerkesave te llojit apo
kategorise se dhene te kafshes, aq me e larte eshte edhe vlera proteinike e ushqimit si dhe
shkalla e shfrytezimit te proteines ushqimore ne organizem.
Tek ripertypesit, pas periudhes se memezimit dhe me nivele deri mesatare te prodhimtarise,
perberja aminoacidike e ushqimit ose racionit nuk eshte shume e rendesishme, per shkak se ato
zoterojne nje populacion te madh bakteriesh ne plendes (rumen), te cilat (bakteriet) jane te afta
te sintetizojne te gjithe aminoacidet e nevojshme mbi bazen e azotit proteinik dhe joproteinik te
marre ne racion. Kjo proteine eshte e mjaftueshme ne sasi dhe cilesi (perberja aminoacidike dhe
vlera biologjike rreth 70 %) per te plotesuar kerkesat ne proteina dhe aminoacide te
ripertypesve. Kjo eshte edhe baza e perdorimit te urese tek ripertypesit, e cila konvertohet ne
plendes ne proteine, duke formuar rreth 2,5 g proteine (16 % N) per 1 g ure (44 – 46 % N) te
perdorur. Bakteriet e plendesit e zberthejne urene fillimisht ne amoniak (NH3) dhe dyoksid
karboni (CO2) dhe me tej mbi bazen e N te NH3 dhe C te CO2 ato sintetizojne proteinen
bakteriale, e cila zberthehet deri ne aminoacide ne zorren e holle.
Studimet e autoreve te vendit tone dhe te huaj rekomandojne sigurimin e nje pjese te
konsiderzeshme te kerkesave proteinike (deri rreth 20 %) me ure blegtorale. Kjo mund te
realizohet permes shtimit te urese gjate silazhimit te bimeve gramore (misri kalli, sorgumi,
hasellet etj.) ne dozen 4 – 6 kg/ton mase fizike, dhenies se perzer me koncentratin (deri 20 g/kg
koncentrat) ose shtimit ne kashten e te lashtave qe perpunohet (5 – 15 kg/ton lende te thate),
proces ky qe njhet ndryshe silazhimi i kashtes me ure.
Ripertypesit e rritur, qe realizojne nivele shume te larta te prodhimtarise si lopet qe prodhojne
mbi 6000 kg qumesht ne vit, nuk plotesojne dot te gjitha nevojat per proteina dhe aminoacide
vetem me proteinen e sintetizuar nga bakteriet. Per to eshte e rendesishme qe te konsiderohet
edhe permbajtja e aminoacideve thelbesore limitues, si lizina, metionina dhe triptofani, ne
ushqimet dhe racionin ushqimor.
Per me teper, kur niveli i prodhimtarise eshte i larte lypset qe te perdoren ushqime te
koncentruara me vlere te larte proteinike, si bersia e sojes, bersia e lulediellit apo mielli i
peshkut. Ne kete rast eshte me interes qe proteina e tyre te kaloj ne plendes sa me pak e atakuar

___________________________________________________________________________________
11
nga bakteret, pasi vlera e saj biologjike eshte me e madhe se sa ajo e proteines bakteriale.
Perndryshe atakimi do te shoqerohej me nje fare humbje te vleres proteinike, per shkak te
“mesatarizimit“ qe ndodh gjate transformimit ne proteine bakteriale. Prandaj, sot studiohen me
interes, veçanrisht ne lopet me prodhimtari te larte dhe shume te larte qumeshti, shkalla e
atakimit ose e degradimit te proteines ne rumen (plendes), “metodat e mbrojtjes“ se disa
proteinave nga zberthimi ne te dhe raporti midis proteinave te zberthyeshme ne rumen (PZR)
ndaj atyre te pazberthyeshme ne te (PPZR).
Kafshet joripertypse ose monogastrket jane te varura nga ushqimi per nga plotesimi i nevojave
te tyre ne aminoacide te pazevendesueshme. Kjo per shkak se ato jane te paafta qe te
sintetizojne keto aminoacide mbi bazen e aminoacideve te tjere te marre me ane te ushqimit ose
racionit ushqimor. Se ketejmi, eshte e nevojshme t’i kushtohet nje perkujdesje e veçante
sigurimit te sasise se nevojshme te aminoacideve te pazevendesueshme me ane te ushqimit, çka
kushtezon edhe perdorimin e ushqimeve me vlere te larte proteinike si bersi soje, lulediellit,
miellit te mishit dhe atij te peshkut.
1.1.3.2 Karbohidratet
Rendesia dhe percaktimi.
Emertimi “Karbohidrate” ose “Glucide” perdoret per nje grup te madh te lendeve ushqimore
organike, sepse ato perfaqesojne lidhje te karbonit me oksigjenin dhe hidrogjenin e ujit, keto te
fundit ne raportin qe gjendet ne uje: 2H :1O (H2O). Ky grup i lendeve perfaqeson nga ana
sasiore, pjesen me te madhe te komponimeve organike te karbonit mbi toke. Pikerisht celuloza
nje nder perfaqesuesit me kryesore te ketij grupi, perben thuajse gjysmen e lendes organike ne
natyre. Karbohidratet jane perberesit kyesore te bimeve dhe ushqimeve bimore, nderkohe qe ne
trupin shtazor permbahet vetem pak glukoze dhe glikogjen. Ky grup perben nje burim te
shkelqyer energjie per kafshet. Percaktimi analitik i zakonshem i karbohidrateve behet me
metoden Weende dhe metoda te tjera plotesuese si Van Soest, analiza e amidonit, sheqerit te
thjeshte, etj. Ne metoden Weende karbohidratet veçohen ne dy grupe te medha: celuloza bruto
dhe lendet ekstraktive te paazotuara (Lepa)
Klasifikimi: Ne te ushqyerit e kafsheve perdoren disa klasifikime biokimike te karbohidrateve.
Nderto me i perdorshem eshte klasifikimi i meposhtem:
Tabela 3 Klasifikimi i karbohidrateve (sipas Kirchgessner,1992)
Grupet dhe Fraksionet Pershkrime dhe perfaqesuesit
MONOSAHARIDE
Pentozat
Heksozat
OLIGOSAHARIDET
Disaharide
Saharoze
Laktoze
Riboza, Arabinoza, Ksiloza
Glukoza, Manoza,Galaktoza, Fruktoza
(Sheqeri i zakonshem) Glukoze+Fruktoze
(Sheqeri i qumeshtit) Glukoze+Galaktoze

___________________________________________________________________________________
12
Maltoze
Trisaharide
Rafinoze
POLISAHARIDET
Pentozanet
Heksozanet
Amidoni
Glikogjeni
Celuloza
Inulina
HETEROPOLISAHARIDET DHE LIGNINA
Hemiceluloza; Pektina
Lignina
(Sheqeri i mjaltit) Glukoze+Glukoze
Galaktoze + Glukoze+Fruktoze
Polimere te pentozave
Polimere te Heksozave
Polimere i glukozes se lidhur me lidhje α-glukosidike
Polimere i glukozes se lidhur me lidhje α-glukosidike
Polimere i glukozes se lidhur me β- glukosidike
Polimere i fruktozes
Perfaqesuesit kryesore dhe gjendja e tyre ne ushqime
Pentozat gjenden ne sasi te vogla ne bime,por jane me te perhapura ne formen e polimerizuar,
si pentozane, sidomos ne barin e thate, kashtrat, pjeset fibroze te ushqimeve. Gjate perpunumit
te ushqimeve te thata e te ashpra prodhohet ksiloza. Riboza eshte perbrese e ADF, ATF, riboflavines,
ARN dhe ADN-se te çdo qelize te gjalle.
Heksozat perbejne grupin me te madh te sheqernave te thjeshta. Perfaqesuesit me te rendesishem te
ketij grupi jane glukoza dhe galaktoza. Glukoza gjendet ne lendet bimore dhe ne frutet e tyre.
Eshte me e rendesishme sepse ajo eshte metaboliti qendror i karbohidrateve ne organizem.
Galaktoza ndodhet zakonisht e lidhur me polisaharidet ne ushqimet bimore dhe ne kombinime
me laktozen ne qumesht.
Saharoza eshte me e perhapur me teper ne panxhar, melase, bersi panxhari dhe ne sasi me te
vogla ne bimet e gjelbra.
Laktoza eshte sheqeri i qumeshtit dhe perben rreth 50 % te lendes se thate te tij.
Maltoza gjendet pak ne forme te lire, ajo perfitohet ne kete forme gjate hidrolizes enzimatike te
amidonit te elbit, grurit e te farerave te mbira.
Polisaharidet -jane perberesit me te perhapur glucidike ne bime. Perfaqesuesit kryesore jane
amidoni dhe celuloza. Amidoni eshte perberesi kryesor i lendes se thate (rreth 60 – 70 %) te
kokrrave te dritherave. Sasi te konsiderueshme amidoni permbajne edhe zhardhoket dhe me pak
rrenjoret. Ushqimet e pasura me amidon quhen energjetike dhe perdoren ne te ushqyerit
kryesisht te kafsheve te rrutra te vena ne majmeri.
Celuloza eshte perberesi kryesor i lendeve fibrore. Tretet me veshtiresi ne aparatin tretes te
kafsheve, veçanrisht atyre joripertypese dhe te shpendeve. Ripertypesit e tresin me mire
celulozen, per shkak te zoterimit te nje populacioni te madh bakterial ne rumen (plendes). Me te

___________________________________________________________________________________
13
pasura ne celuloze jene kashtrat, bari i thate, cipat e farerave vajore te pazhveshura etj. Nuk
gjendet ne ushqimet shtazore. Kimikisht Hemiceluloza eshte nje polimere i ksilozes,
arabinozes, manozes, dhe galaktozes. Ajo eshte gjithnje e lidhur me celulozen. Pektinat jane
pjese perberese te pjeseve “mishatake” bimore (gjethet, filizat e njome), ne bersine e thate te
panxharit, frutat dhe veçarisht ne lengun e tyre..
Lignina ne fakt nuk eshte karbohidrat por gjendet thuajse gjithnje e lidhur me celulozen dhe
hemicelulozen. Sa me e larte te jete shkalla e lignifikimit te fibres, aq me e ulet eshte
tretshmeria e saj, d.m.th fraksionit celuloze bruto. Permbahet me shume ne ushqimet e ashpra
dhe te thata, ku sasia e lendeve fibrore eshte 25 – 40 %. Ne pergjithesi, sa me e larte qe te jete
sasia e lendeve fibrore ne ushqim, aq me e ulet eshte shkalla e tretshmerise se tij.
Perdorimi: Karbohidratet perdoren ne organizmin e kafsheve si burim kryesor i energjise, qe
perfitohet pasi ato jane tretur, thithur dhe metabolizuar.
1.1.3.3 Lipidet
Rendesia dhe percaktimi
Ne analizen zooteknike te ushqimeve (analiza Weende) veçohet grupi „Yndyre bruto“ ose
“Lipide“. Emertohet keshtu sepse perfshin jo vetem yndyrnat e mirfillta (te pastra) por edhe
lende te tjera si fosfolipidet, glukolipidet, dyllerat dhe lipidet isoprenoide (si karotina, hormonet
seksuale, acidi biliar, vitamina D). Veçimi kimik bazohet ne faktin qe i gjithe ky grup nuk tretet
ne uje por ne tretes te tjere si benzine, ether ose kloroform. Perveç rolit si burim energjetik,
grupi i lipideve kryhen edhe funksione te tjera te rendesishme ne organizem, si bartes te
acideve yndyrore te pazevendesueshem, pjesemarres ne ndertimin e membranave qelizore, ne
sintezen e hormoneve e lendeve te tjera aktive biologjike, ndihmes ne absorbimin e vitaminave
te tretshme ne yndyre etj. Klasifikimi: Per qellimet e fiziologjise se te ushqyerit pranohet ky
klasifikim i lipideve:
Figura 3 Klasifikimi i lipideve (sipas McDonald et.al 1984)

___________________________________________________________________________________
14
Shembull tipik per perberjen e yndyrnave jane qumeshti, dhjami i gjedhit dhe dhjami i derrit,
ku acidet yndyrore me varg te shkurter permbahen ne sasi shume me te madhe ne qumesht,
nderkohe qe acidet me varg te gjate mbizoterojne tek dhjamerat,çka kushtezon edhe fortesine
dhe piken e larte te shkrirjes se tyre.
Perberja dhe natyra e yndyres ne produktet shtazore ndikohet nga faktoret gjenetike (specia,
raca, linja, hibridi) dhe jogjenetike, veçanrisht te ushqyerit. Te ushqyerit e ripertypesve ne
laktacion me sasi te larta koncentrati dhe pak celuloze strukturore nga ushqimet vellimore sjell
ulje te sasise se yendyres ne qumesht dhe zbutje te gjalpit, nderkoh dhenia e sasise normale te
barit te thate dhe te celulozes strukturore rrit sasine e yndyres ne qumesht dhe fortesine e
gjalpit. Po keshtu, te ushqyerit e kafsheve ne fazen e hershme te rritjes me sasi shume te larte te
ushqimeve te koncentruara ernergjetike (miser kokerr etj.) dhe sasi te pamjaftueshme te atyre
proteinike (bersite e lulediellit, te sojes, mielli i sojes etj.) ben qe te rritet shume sasia e dhjamit
ne mish, çka ul efektivitetin e prodhimit te mishit, per shkak se prodhimi i yndyres eshte
fiziologjikisht i shtrenjte. Ushqimet me te pasura ne yndyrna jane ushqimet shtazore,
koncentratet vajore dhe nenproduktet e tyre, ndersa me te varfera ne to jane rrenjoret dhe
zhardhokoret.
Tabela 4 Permbajtja e yndyres ne disa ushqime per kafshet
Ushqimet Yndyre bruto, ne % te l.thate
Elb kokerr 22
Tershere 54
Miser kokerr 47
Bersi ekstraksioni 15 -40
Bersi ekstraksioni te yndyruara 40 -57
Bar i gjelber livadhesh,kullotash 24-51
Panxhar
Ne te ushqyerit e kafsheve yndyrnat karakterizohen permes disa treguesve, qe ne kimine
organike dhe biokimi jane quajtur veti fizike te yndyrnave. Nderto me te zakonshmet jane:
Pika e shkrirjes, eshte nje mase e fortesise dhe tregon temperaturen ne te cilen shkrin yndyra.
Sa me e madhe qe te jete permbajtja e acideve yndyror te ngopur dhe me varg te gjate ne
yndyre aq me e larte eshte temperatura e shkrirjes dhe e kunderta. Ne kete kontekst, vajrat jane
yndyrnat qe ne temperaturen e zakonshme jane ne gjendje te lenget. Te tilla jane pergjithesisht
vajrat bimore (i misrit, sojes, lulediellit, kolzes, pambukut) etj.). Se kendejmi, vaji nuk eshte
ndonje term kimik por thjesht shprehje e konsistences se yndyres.
Numri i jodit, tregon permbajtjen e acideve yndyrore te pangopur dhe numrin e lidhjeve
dyfishe. Matet permes sasise se jodit qe lidhet ne nje njesi te caktuar, zakonisht 100 g yndyre.
Jodi lidhet ne lidhjet dyfishe te acideve yndyrore te pangopur, çka do te thote se sa me madhe te
jete permbajtja e acideve te pangopur aq me i madh eshte edhe numri i jodit. Keshtu, p.sh. tek
vaji i sojes numri i jodit eshte 135, nderkohe tek vaji i palmes –vetem 10.

___________________________________________________________________________________
15
Numri i sapunufikimit, tregon peshen mesatare molekulare te acideve yndyrore. Matet permes
sasise se hidroksidit te kaliumit (KOH) qe nevojitet per sapunufikimin (hidroliza) e 1 g yndyre.
Sa me e madhe qe te jete sasia e KOH se perdorur per hidrolize aq me i madh eshte numri i
molekulave per 1 g yndyre dhe aq me i vogel eshte pesha mesatare molekulare. Keshtu, yndyra
e gjalpit ka nje numer sapunifikimi prej 230, nderkohe qe vaji i misrit 90.
1.1.4 Lendet minerale
Ajo pjese e mostres se ushqimit qe ne analizen Weende emertohet si “Lende minerale“ dhe qe
mbetet pas djegjes se saj (mostres) ne temperature shume te larte (rreth 550 ο C), perben lendet
minerale. Lendet minerale permbahen ne ssasi te vogel ne ushqime, por jane te domosdoshme
ne ndertimin dhe ruajtjen e lendeve organike si dhe per zhvillimin e te gjitha funksioneve
jetesore ne organizem. Per nga permbajtja ne ushqime lendet minerale klasifikohen ne dy
grupe:
 Makroelemente
 Mikroelemente
Makroelementet prfshijne te gjithe lendet minerale qe gjenden ne sasi prej 0,1 deri 2 % ne
ushqim. Ne kete grup hyjne keto elemente:
- Kalciumi (Ca) - Kaliumi (K)
- Fosfori (P) - Squfuri (S)
- Magnezi (Mg) - Klori (Cl)
- Natriumi (Na)
Mikroelementet gjenden ne sasi shume me te vogel se sa te parat. Nder mikroelementet
kryesore dhe qe permbahen ne sasira 0,1 deri 50 mg/kg ushqim konsiderohen keto elemente
kimik :
- Hekuri (Fe) - Molibdeni (Mo)
- Zinku (Zn) - Jodi (J)
- Bakri (Cu) - Seleni (Se)
- Kobalti (Co) - Fluori (F)
- Mangani (Mn) - Kromi (Cr)
Rendesia e ketyre mikroelementeve per organizmin eshte tashme e vertetuar plotesisht.
Mikroelemente te tjere si plumbi (Pb), arseniku (As), dhe nikeli (Ni) gjenden ne sasira shume
me te vogla dhe te dhenat mbi funksionet e tyre fiziologjike jane ende shume te diskutueshme.
Ekzistojne disa mikroelemente te tjere, si litiumi, bori, stronciumi, alumini, bromi, qe gjenden
ne sasi shume te vogla dhe, per nivelin e sotem te njohjes, konsiderohen pa role fiziologjike.
Ndryshe keto quhen mikroelemente aksidentale ose shoqerues.
Shperndarja e lendeve te veçanta minerale ne trupin shtazor eshte shume e ndryshme. Skeleti
eshte indi tipik mineral i trupit, i cili permban kryesisht Ca, P dhe Mg. Makroelementet bazike,
Na dhe K, gjenden kryesisht ne lengjet e trupit, ndersa S gjendet kryesisht i lidhur me lenden
organike. Permbajtja e lendeve minerale ne ushqime eshte shume e ndryshueshme dhe

___________________________________________________________________________________
16
kushtezuar nga shume faktore. Ne pergjithesi lendet minerale zene 5 – 10 % te lendes se thate
te ushqimit.
Pamjaftesite e lendeve minerale ne bime shmangen permes plehrimit me kripera-plehra
inorganike. Pamjaftesia e lendeve minerale ne ushqimin e kafsheve shkakton ne fillim nje ulje
te prodhimtarise dhe çrregullime te riprodhimit. Vetem kur mangesia eshte e theksuar dhe e
zgjatur shoqerohet me semundje me kuader klinik lehtesisht te dallueshem.
Njohja e perberjes minerale te ushqimeve eshte shume e rendesishme per nje te ushqyer
mineral te drejte te kafsheve. Ajo eshte me shume e ndryshueshme tek ushqimet vellimore, ku
ndikojne lloji i bimes, faza e vegjetacionit, plehrimi dhe cilesia e tokes. Edhe ushqimet e
koncentruara qe jane nenprodukte te industrise kane ndryshime te theksuara ne permbajtjen e
lendeve minerale, nderkohe qe tek koncentratet fara apo kokrra te paperpunuara ajo eshte
shume me e qendrueshme.
1.1.5 Vitaminat
Vitaminat jane lende te domosdoshme per jeten. Ato jane te domosdoshme per shendetin dhe
prodhimtarine dhe duhet te merren permes ushqimit. Jane te mjaftueshme vetem sasi shume te
vogla ditore te vitaminave (milligram) per te rregulluar shfrytezimin e lendeve te marra.
Ne rastet e pamjaftesive vitaminike mund te lindin çrregullime qe ulin prodhimtarine, shkaqet e
te cilave shpesh indentifikohen me veshtiresi. Çdo vitamin kryen funksione te caktuara, qe nuk
mund te plotesohen nga asnje vitamin tjeter. Shpesh permbajtja e vitaminave ulet per shkak te
perpunimit dhe konservimit te ushqimeve, qe shkakton pamjaftesi te tyre ne racionet ushqimore
qe permbajne sasi te konsiderueshme te ushqimeve te konservuara. Vitaminat klasifikohen ne
dy grupe:
 Vitamina te tretshme ne yndyre (liposolubile): A, D, E dhe K.
 Vitamina te tretshme ne uje, ku hyjne : vitaminat e grupit B dhe C.
1.2 Tretja, thithja dhe metabolizmi i lendeve
Njohja e aftesise tretese te kafsheve dhe e tretshmerise se ushqimeve eshte shume e
rendesishme per nje biznes blegtoral te suksesshem . Lidhur me kete eshte e rendesishme:
- Midis llojeve te ndryshme te kafsheve ekzistojne ndryshime te re ndesishme ne aftesine
qe kane ato per tretjen e ushqimeve, çka kushtezohet nga ndryshimet anatomo-
fiziologjike ne aparatin tretes.
- Kerkesat e llojeve te ndryshme te kafsheve per shkallen e tretshmerise se ushqimeve
varen shume nga drejtimi i prodhimtarise dhe niveli i saj.
- Tretshmeria e ushqimeve eshte shume e ndryshme, çka lidhet me raportin e lendeve te
ndryshme ushqimore ne perberjen kimike,

___________________________________________________________________________________
17
Perzgjedhja e ushqimeve per nje nivel te caktuar te prodhimtarise duhet te marre parasysh edhe
tretshmerine e tyre, pasi marrja e ushqimit (konsumi) luhatet ne kufij te parcaktuar. Sa me e
larte te jete tretshmeria e lendes organike aq me i larte eshte edhe koncentrimi i lendeve ne
ushqim dhe vlera e tij ushqimore.
1.2.1 Ecuria e tretjes
Tretja eshte teresia e proçeseve fizike, mekanike, kimike dhe mikrobore (bakteriale) qe shpien
ne zberthimin e landeve ushqimore komplekse deri ne perberesit e tyre me te thjeshte qe mund
te thithen dhe metabolizohen ne organizem. Keshtu, p.sh. proteinat jane substanca
makromolekulare qe nuk mund te thithen dhe te metabolizohen ashtu siç jane. Permes tretjes
ato zberthehen deri ne perberesit e tyre me te thjeshte qe jane aminoacidet, te cilet mund te
thithen dhe metabolizohen. Siç shihet edhe nga perkufizimi, tretja realizohet permes nje sere
proçesesh qe njihen shpesh si faza te tretjes ose thjesht tretje:
 Tretja fiziko - mekanike;
 Tretja enzimatike;
 Tretja mikrobore (bakteriale).
Tretja fiziko - mekanike – konsiston para se gjithash ne coptimin dhe zbutjen e ushqimit, qe
eshte nje faze paraprake e domosdoshme per zberthimin e metejshem kimik. Permes coptimit
dhe zbutjess se ushqimit ndodh rritja e siperfaqes se kontaktit te lengjeve tretese me copezat e
ushqimit. Shkalla e tretshmerise varet edhe nga intensiteti i perpunimit mekanik te ushqimit.
Ne te gjtha llojet e kafsheve ndodh nje zbutje intensive ose lagie me peshtyme. Tretjes fizike i
perket edhe emulgimi i yndyrnave me ane te lengut te temthit.
Tretja enzimatike – Eshte faza kryesore e tretjes, pasi ajo ben zberthimin e makrosubstancave
polimere ne perberesit me te thjeshte - pergjithesisht monomere ose metabolite – qe mund te
thithen dhe metabolizohen me tej. Monomeret thithen permes murit te aparatit tretes dhe hyjne
permes gjakut dhe limfes ne metabolizmin e ndermjeme qelizor nga ku sintetizohen lende te
reja organike, qe jane perberes te trupit ose te produkteve qe eleminohen prej tij (qumeshti,
vezet).
Keto trnsformime kimike ndodhin nen veprimin e enzimave ose fermenteve. Keshtu, glucidet
(amidoni, sheqeri, celuloza etj.) zberthehen deri ne sheqer te thjeshte, i cili thithet dhe hyn ne
proçesin e metabolizmit qelizor. Lipidet ose yndyrnat zberthehen deri ne glicerine dhe acide
yndyrore, qe ne bashkime ose lidhje specifike me acidin e temthit, thithen ne zorren e holle.
Tretja e proteinave zhvillohet ne dy faza. Ne stomak proteinat zberthehen deri ne peptide dhe
keto te fundit ne zorren e holle zberthehen deri ne aminoacide qe thithen po aty.
Tretja mikrobore (bakteriale) - Eshte tretja qe realizohet nga veprimi i enzimave qe prodhojne
mikroorganizmat e caktuara, kryesisht bakterie. Realizimi i kesaj tretjeje kerkon sigurimin e
kushteve normale jetesore per bakterierit.
Bakteriet e stomakut dhe te zorreve e zhvillojne veprimtarine e tyre jetesore ne mjedis neutral
ose lehtesisht bazik, nderkohe qe ne pjese te tjera organesh me pH acid ky aktivitet ulet shume.

___________________________________________________________________________________
18
Zhvillimi normal i bakterieve eshte shume i rendesishem per kafshen zoteruese. Teknikat e
papershtatshme te te ushqyerit (p.sh. bluarja shume e imet e barit te thate, jonxha e njome me
vese, kullotja direkte dhe me stomak krejtesisht bosh e jonxhes, etj.) si dhe nderrimi i shpeshte
dhe i shpejt i racionit ushqimor ndikojne negativisht mbi floren bakteriale.. Kjo veprimtari ka te
beje kryesisht me tretjen e celulozes, qe nuk mund te tretet nga enzimat e vet makroorganizmit,
Por bakteriet atakojne ne nje mase te caktuar edhe sheqerin, amidonin dhe proteinat. Bakteriet jane te
afta qe te sintetizojne edhe vitaminat e grupit B.
1.2.2. Veçorite e tretjes tek ripertypesit
Aparati tretes i ripertypesve eshte shume i specializuar, çka ben qe keto specie te jene ne gjendje te
shfrytezojne mire ushqime shume fibrore, qe jane te pashfrytezueshme nga llojet e kafsheve me stomak
te tjeshte.
Nje tipar lehtesisht i dallueshem per ripertypesit eshte marrja dhe transporti shume i shpejte i ushqimit
ne parastomaqe, perkatesisht ne kompartamentin e pare: rumen-retikul(plendesi-rrjetezi),ku
parafermentohet dhe me pas, rreth 1 ore me vone fillon te rikthehet ne goje per tu ripertypur.
Gjate fermentimit te ushqimit ne rumen prodhohen acidet yndyrore volatile ose avulluese (AYV) me
varg te shkurter (acid acetik, propionik, butirik dhe acide me varg te degezuar) dhe shume me pak acide
me varg me te gjate, si p.sh. acid laktik; metan (CH4), amoniak (NH3), dyoksid karboni (CO2) dhe pak
hidrogjen (H2).
Stomaqet tek ripertypesit zene rreth 70 % te vellimit total te aparatit tretes, nderkohe qe tek
derri ai ze vetem rreth 20 % te tij. Tek gjedhi i rritur me peshe te gjalle rreth 600 - 650 kg,
kompartamenti rumen-retukul ka nje vellim prej 150 – 200 litra dhe ne çdo ml leng ruminal
gjenden rreth 10 miliard (109) ose
3 – 7 kg mase bakteriale dhe 2- 205 protozoare, kryesisht ciliate dhe me pak flagjelate. Roli i
bakterive qendron ne ate qe ato jane ne gjendje te zberthejne celulozen, çka mundeson
edhe shfytezimin e ushqimeve me vlere te ulet, si p.sh. kashtrat.
Peshtyma prodhohet nga gjendrat e peshtymes dhe ndikohet ne nje shkalle te konsiderueshme
nga sasia e ushqimit dhe natyra e tij (permbajtja e celulozes etj.). Gjendrat e peshtymes tek lopa
prodhojne 100 – 180 litra per çdo 1 kg lende te thate ushqim te konsumuar. Gjate ripertypjes
prodhohet pjesa me e madhe e peshtymes.
Rolet e peshtymes jane te shume anshme, por me kryesoret jane: neutralizimi i acideve ne
lengun ruminal permes permbajtjes se larte te bikarbonantit dhe pH te saj bazik (8.1 – 8.3);
zbutja e ushqimit te marre si dhe roli i saj ne vellimin e rumenit.
Acidet e rumenit jane acide yndyrore avulluese ose volatile (AYV) me varg te shkurter. Sasia
dhe raportet midis tyre jane te rendesishme per te gjykuar per pershtatshmerine e regjimit
ushqimor, ecurine e tretjes dhe gjendjen shendetesore te kafshes. Ne kushtet e te ushqyerit dhe
shendetit normal tek lopa gjate fermentimit prodhohen perkatesisht 2,5 – 3,5 L acid acetik, 0,8
– 1,5 L acid propionik dhe 0,7 – 1 L acid butirik ne dite. I rendesishem eshte raporti midis
acidit acetik dhe atij propionik, qe normalisht duhet te jete rreth 3 : 1.
Acidi acetik (shpesh thuhet acetati) eshte substrati baze per sintezen e yndyres se qumeshtit
(rreth 50 % e acideve yndyrore te yndyres se qumeshtit) madje edhe te asaj te trupit (d.m.th. te

___________________________________________________________________________________
19
shteses se peshes), kur per kete te fundit sasia e acidit propionik eshte e pamjaftueshme,. Nga
acetati perfiton kafsha gjate ciklit te Krebsit edhe nje pjese te energjise termike te mbajtjes se
trupit.
Acidi propionik (shpesh thuhet propionati) perdoret kryesisht per sintezen glukozes dhe eshte
keshtu nje rregullues i permbajtjes se glukozes ne gjak, e cila eshte shume me e ulet se sa ne
kafshet monogastrike dhe njeriu. Propionati sherben si substrat edhe per sintezen e sheqerit te
qumeshtit (laktozes) tek ripertypesit, duke ndikuar keshtu edhe ne prodhimin e qumeshtit,
veçanrisht tek lopet.
Acidi butirik (shpesh thuhet butirati) perdoret per prodhimin e energjise.
Prodhimi dhe raportet midis acideve yndyror ndikohen nga nje sere faktoresh ushqimore ku me
te rendesishem jane raporti ushqime vellimore/Koncentrate, permbajtja e glucideve strkturore
dhe natyra strukturore e ushqimit. Me rritjen e sasise se ushqimeve vellimore dhe te permbajtjes
se glucideve strukturore ne racion, rritet sasia e acidit acetic dhe raporti i tij me propionatin. Ne
te kunderten, me rritjen e sasise se ushqimeve te koncentruara ne racion dhe rrjedhimisht uljen
e sasise se glucideve strukturore rritet sasia e propionatit dhe ulet vlera e raportit acetat :
propionat. Gjithashtu, copetimi shume i imet ose bluarja e ushqimeve vellimore mund te ule
sasine e acetatit dhe te rrise ate te propionatit, pavaresisht se nga ana kimike, racioni permban
nje sasi te mjaftueshme, ndoshta edhe te rritur, te celulozes bruto.
Perdorimi i nje sasie shume te madhe te koncentratit apo ushqimeve vellimore te varfera ne
celuloze bruto dhe silazheve ne racionin ushqimor si dhe bluarja e ushqimeve vellimore mund
te shkatojne nje rritje te prodhimit te acideve, kryesisht propionatit, dobesim te aktit te
ripertypjes, çka ben te ulet sasia e peshtymes, te mos neutralizohen acidet ne rumen dhe, nese
kjo nuk menjanohet, te shkaktohet acidoze dhe acetonemi e rumenit.
Sinteza e proteines ne ripertypesit eshte nje nga veçorite me karakteristike te ketyre specieve,
per shkak se bakteriet e rumenit jane ne gjendje qe mbi bazen e azotit (N) te lendeve azotike me
vlere te ulet ose joorganike (si ureja) te sintetizojne proteine bakteriale dhe me tej te plotesojne
thuajse plotesisht nevojat proteinike te ripertypesve me prodhimtari mesatare.
Rrjedha e zberthimit dhe sintezes se proteines fillon me zberthimin e lendeve azotike organike
apo joorganike ne amoniak (NH3) dhe komponime te tjera. Azoti i (N) i amoniakut (NH3) kapet
nga bakteriet e rumenit dhe,ne prani te nje sasie adeguate te energjise, ato sintetizojne proteinen
e tyre trupore, qe emertohet proteina bakteriale, me nje vlere biologjike mesatare, rreth 70 %.
Kjo e fundit del nga rumeni dhe ne zorren e holle zberthehet nen veprimin e proteazave (endo-
dhe ekzopeptidaza) deri ne aminoacide, qe thithen po ketu dhe transportohen permes gjakut dhe
limfes ne melçi dhe pastaj ne qelize, ku ndodh sinteza e proteines per organizmin e kafshes ose
makroorganizmin. Ne varesi te ushqimeve, jo e gjithe sasia e proteines bruto qe permbahet ne
to atakohet dhe zberthehet ne rumen. Rreth 20 – 30 % e saj “i shpeton” tretjes ne rumen dhe
mberrin ne zorren e holle, ku zberthehet deri ne aminoacide, qe kane te njejtin “fat” sikurse
edhe aminoacidet qe rrjedhin nga zberthimi i proteines bakteriale.
Per ripertypesit me prodhimtari te larte dhe shume te larte eshte e pamjaftueshme sasia e
proteines bakteriale qe sintetizohet ne rumen, per rrjedhoje duhet te perdoren ne racion ushqime

___________________________________________________________________________________
20
( si bersia e sojes, mielli i peshkut etj.) qe kane permbajtje me te larte te fraksionit te proteines
qe nuk atakohet ne rumen dhe ka vlere biologjike me te larte se ajo e proteins bakteriale. Nga
ana tjeter, eshte e dobishme qe per disa ushqime qe permbajne sasi te madhe proteine dhe me
vlere biologjke mbi mesatare ose me te larte se ajo bakteriale, te aplikohen metoda te
“mbrojtjes” se proteins nga zberthimi ne rumen, per te shmangur uljen e vleres biologjike dhe
mesatarizimin e saj ne nivelin e proteines bakteriale.
Prania e domosdoshme e elemrenteve te tjere per sintezen e aminoacideve, veçanrisht C, perveç
N, si edhe kerkesat e bakterive per energji per mbajtjen e trupit bejne te domosdoshme
sigurimin e nje sasie te mjaftueshme energjie ne rumen per sintezen e proteins bakteriale. Qe
ketu buron edhe roli percaktues i nivelit energjetik dhe raportit energji/protein (MJ energji e
metabolizuar ose neto/g protein bruto) ne intensitetin e sintezes se proteines bakteriale ne
rumen. Per kete eshte e domosdoshme te sigurohet nje raport normal midis lendeve azotike dhe
atyre energjetike (kryesisht glucide lehtesisht te tretshme dhe te tretshme) ne racionet e
ripertypesve.
Aftesia e bakterieve te rumenit per te sintetizuar proteinen e tyre mbi bazen edhe te azotit
joorganik ka mundesuar perdorimin e urese dhe te fosfatit te amonit ne te ushqyerit e
ripertypesve.
1.2.3 Veçorite e tretjes ne kafshet e reja
Aftesia dhe ecuria e tretjes karakteristike per llojin arrihen vetem pas nje moshe te caktuar. Ne
kafshet e porsalindura dhe ato te reja takohen disa veçori.
Viçat e porsalindur jane “monogastrike“ per nga sistemi i tretjes. Parastomaqet jane shume pak
te zhvilluar ne krahasim me stomakun e vertete. Vetem ne moshen rreth 6 muajshe eshte arritur
ne nje shkalle te konsiderueshme transformimi i stomakut nga njedhomezor ne
shumedhomezor. Ne fakt funksionet e rumenit fillojne me heret por ato jane me pak te
zhvilluara. Sidoqofte perdorimi i nje sasie te vogel bari te thate te cilesise se larte e shpejton
zhvillimin e rumenit. Pas moshes 4 muajshe racionet e viçave permbajne nje sasi te
konsiderueshme ushqimi vellimor ne kombinim me koncentrate, pa qumesht ose zevendesues
te tij.
Se kendejmi, eshte e qarte se ne fillim viçat jane gati njelloj si monogastriket per nga nevoja ne
aminoacide te pazevendesueshme, qe u sigurohen atyre permes qumeshtit, ZQP apo
koncentrateve me vlere te larte. Madje, ne dy javet e para, viçat mund te zberthejne vetem
kazeinen e qumeshtit. Nga glucidet fillimisht ato mund te zberthejne laktozen, pasi per glucidet
e tjera, madje edhe per disaharide e polisaharide te tretshme mungojne enzimat perkatese.
Lipazat nuk jane shume specifike tek viçat. Aktiviteti i tyre fuqizohet shume pas moshes 1
javeshe, çka rrit edhe aftesine tretese per lipidet krahas perparimit te moshes. Ketu duhet
theksuar se tek viçat aftesia emulguese permes lengut te temthit eshte ende shume e ulet, gje qe
ben te domosdoshme nje shperndarje te mire te yndyres ne ushqim.
Gicat arrijne nje aftesi te mire tretese vetem pas moshes 4 javeshe. Ne fillim ato mund te
shfrytezojne mire vetem laktozen e qumeshtit dhe ne nje fare mase yndyren. Ndersa amidoni

___________________________________________________________________________________
21
dhe sheqernat e tjere (perjashtuar laktozen) thuajse nuk treten fare. Edhe aktiviteti i enzimave
proteinike eshte ne fillim shume i ulet, nderkohe qe gicat mund te tresin, ne menyre specifike,
vetem proteinenen e qumeshtit te doses.
1.2.4 Ndryshimet ne organet dhe proçeset e tretjes midis ripertypesve dhe derrave
Nje ndryshim thelbesor midis ripertypesve dhe monogastrikeve (derrave) qendron ne proçesin e
pertypjes. Ndersa derrat thuajse nuk pertypen fare, ripertypesit, veçanrisht gjedhi, zhvillojne nje
pertypje shume intensive ne goje. Per rrjedhoje edhe sekretimi i peshtymes eshte shume i
ndyshem nga ana sasiore. Derri prodhon rreth 15 litra peshtyme, nderkohe qe gjedhi i rritur 100
– 180 litra/dite.
Monogastriket kane stomak njedhomezor, ne te cilin sekretohet HCl dhe enzima, qe realizojne
hidrolizen e ushqimit. Stomaku i vertete i ripertypesve i ngjan per nga funksioni stomakut te
monogastrikeve. Ai paraprihet nga tre parastomaqe qe mungojne tek monogastriket, ku me i
madhi prej tyre eshte rumeni ose plendesi, nderkohe qe retikuli ose rrjetezi dhe omazumi ose
fletezi jane shume me te vegjel ne vellim ne krahasim me rumenin. Ne rumen zhvillohet nje
veprimtari shume intensive e tretjes ose fermentimit bacterial, si rezultat i se ciles
ushqimi i marre fermentohet dhe sintetizohen proteina bakteriale si dhe disa vitamina
kryesisht te grupit B.
Ne zorren e holle zhvillohen disa proçese intensive te tretjes se nutrienteve ( yndyrnat, glucidet
dhe dhe proteinat) si dhe ndodh thithja e produkteve perfundimtare te tretjes. Zorra e holle
eshte pjesa kryesore e gypit tretes ku ndodh thithja, pavaresisht se kjo e fundit pjeserisht ndodh
edhe ne parastomaqe (rumen: AYV, NH3, etj.) apo ne zorren e trashe (lendet minerale, uji).
Zorra e trashe eshte e populluar nga mikroorganizmat dhe ne te vazhdojne te ndodhin disa
proçese te tretjes dhe te thithjes., ku me kryesoret jane tretja e pjesshme e celulozes dhe thithja
e lendeve minerale dhe ujit. Ndryshimet ne tretjen ne zorren e trashe i perkasin vetem nje fare
aktiviteti celulozik tretes me intensiv tek derri se sa tek ripertypesit ne kushte normale te te
ushqyerit.
Ndryshime te rendesishme midis ketyre specieve jane ato qe i perkasin tretjes se lendeve te
ndryshme ushqimore (nutrienteve), konkretisht te amidonit, yndyrnave dhe proteinave.
Tretja e glucideve - Ne ripertypesit pjesa me e madhe e glucideve zberthehet, perkatesisht
fermentohet, deri ne acide yndyrore avulluese (AYV) ne rumen nen veprimin e bakterieve te tij.
Pjesa qe mbetet e paprekur ose lendet e ndermjeme te tretjes se polisaharideve zberthehen ne
zorren e holle deri ne metabolitin perfundimtar – glukoze. Vetem kur niveli i te ushqyerit
eshte shume i madh dhe sasia e fibres gjithashtu shume e madhe nje pjese e saj mund te arrije e
patretur ne zorren e trashe, ku mund te tretet pjeserisht deri ne AYV. Ne derrat glucidet e
tretshme (si amidoni) dhe lehtesisht te tretshme (sheqernat e thjeshta) treten ne zorren e holle.
Vetem celuloza arrin ne zorren e trashe, ku tretet pjeserisht deri ne AYV, nen veprimin e
mikroflores bakteriale.

___________________________________________________________________________________
22
Tretja e yndyrnave – Edhe yndyrnat hidrolizohen dhe hidrogjenizohen (ngopen) ne rumen.
Pjesa qe mbetet hidrolizohet ne zorren e holle. Madje acidet yndyrore me varg te shkurter qe
rrjedhin nga hidroliza e yndyrnave ne rumen thithen po aty. Proçesi i hidrogjenizimit te
yndyrnave ndikon direkt ne cilesine e yndyres se produkteve, veçanrisht te qumeshtit. Per te
shmangur ngopjene acideve yndyrore te pangopura dhe uljen e vleres se tyre biologjike
zbatohen metoda qe realizojne te ashtuquajturen “mbrojtjen e yndyrnave nga zberthimi dhe
ngopja ne rumen“, kur behet fjale per yndyrna me vlere te larte biollogjike si ajo e vajit te sojes.
Nje sasi shume e madhe e yndyrnave ne racion ndikon negativisht ne aktivitetin e bakterive te
rumenit. Ne derra yndyrnat treten vetem ne zorren e holle, ku lengu biliar sherben si emulgator
i yndyrnave ne sfera te vogla, ndersa lipazat e pankreasit realizojne zberthimin deri ne acide
yndyrore dhe glicerol.
Tretja e proteinave – Pjesa me madhe e lendeve azotike te racionit ne ripertypesit tretet ne
rumen nen veprimin e bakterieve, qe jane te afta te shfrytezojne amoniakun (NH3) e çliruar, ne
prani te nje sasie adeguate te energjise ne formen e glucideve lehtesisht te treteshme per
sintezen e proteines bakteriale. Nje pjese e proteines i "shpeton“ atakimit, d.m.th. zberthimit ne
rumen dhe si e tille arrin ne zorren e holle, ku zberthehet se bashku me proteinen bakteriale deri
ne aminoacide, qe thithen dhe perdoren per per sintezen e proteines trupore apo te produkteve
blegtorale. Pjesa e aminoacideve qe nuk perfshihet ne sintezen e proteines dekarboksilohet dhe
dezaminohet per prodhimin e energjise, qe perben nje drejtim te padeshiruar dhe jo efektiv te
shfrytezimit te proteines ne organizem. Per proteinat me vlere me te larte biologjike se sa ajo
mesatare e proteines bakteriale (70 %) zbatohen metoda qe realizojne “mbrojtjen nga zberthimi
ne rumen“, ne menyre qe te ruhet vlera e tyre biologjike dhe te plotesohen me mire kerkesat e
larta te ripertypesve me prodhimtari te larte dhe shume te larte. Ne monogastriket tretja e
proteinave fillon ne stomak nen veprimin e pepsines dhe pjesa me kryesore e ketij proçesi
ndodh ne zorren e holle.
Nryshimet e pershkruara mesiper ne tretje dhe organet e tretjes pasqyrohen edhe ne proçeset e
sintezes. Keshtu, ne ripertypesit bakteriet qe vijne nga rumeni zberthehen ne zorren e holle dhe
prej tyre perfitohen proteina dhe aminoacidet, mbi bazen e te cilave sintetizohet proteina e re.
Perveç proteines bakteriet sintetizojne edhe vitaminat e grupit B dhe K. Ndersa ne
monogastriket bakteriet takohen vetem ne zorren e trashe, natyrisht ne mase shume me te
vogel. Edhe ato zberthehen pjeserisht, por thithja dhe shfrytezimi i lendeve te trupit te tyre
eshte shume me i madh ne krahasim me ripertypesit
Veçorite e mesiperme te tretjes jane baza e kerkesave shume te ndryshme ushqimore te
specieve, te cilat duhet te mbahen parasysh per nje te ushqyer normal dhe te plote te tyre.
1.3 TRETESHMERIA E USHQIMEVE
Ndersa tretja eshte nje teresi proçesesh fiziologjike, tretshmeria eshte koncept ekonomik-produktiv, ose
me sakte i vleresimit te ushqimit. Kur themi se tretshmeria e ketij ushqimi eshte e larte, kuptojme qe ai
permban lende ushqimore qe treten mire dhe ndoshta shpejt, dhe e kunderta. Ne kete kendveshtrim,
tretshmeria e nje ushqimi mund te quhet karakterizimi sasior ose matematik i tretjes se lendeve
perberese te tij. Ne thelb, ajo shpreh raportin midis sasise se lendeve te tretura ndaj asaj totale qe

___________________________________________________________________________________
23
permban ushqimi ose racioni, qe shpesh shprehet ne perqindje (p.sh. 70 %) ose ne vlere absolute. (0,70)
dhe quhet koeficient i tretshmerise (shkurt Ktr). Lendet ushqimore qe nuk treten eleminohen ose
nxiren jashte nga organizmi permes fekaleve. Keshtu qe, sasia e tretur e lendeve eshte nje diference
midis lendeve te marra dhe atyre te eleminuara ne fekale.
Lendet e tretura = Lendet e marra – Lendet e eleminuara ne fekale
Ne praktiken tone, ne e shprehim ( Ktr) zakonisht ne perqindje dhe e llogarisim si me poshte:
Ktr = (Lendet e tretura * 100)/ Lendet e marra
Njohja dhe percaktimi i tretshmerise se ushqimit perben fazen e dyte ne vleresimin e vleres ushqimore
te nje ushqimi. Kjo mund te realizohet permes eksperimenteve te tretshmerise me kafshe (in vivo) ose
permes metodave indirekte, in vitro (ne laborator) apo me ane te perllogaritjes me ekuacione te nxjerra
nga perpunimi statistikor i te dhenave te eksperimenteve me kafshe.
Metodat e eksperimentimit ndryshojne ne varesi te llojit te ushqimit, llojit dhe kategorise se kafshes. Ne
thelb, eksperimenti duhet te arrije te mase me saktesi te plote sasine e lendeve qe konsumon kafsha dhe
te atyre qe ajo eleminon si te patretura ne fekale, ne menyre qe nga diferenca te llogaritet sasia e
lendeve te tretura dhe me tej koeficienti i tretshmerise.
Eksperimentet e tretshmerise zhvillohen ne dy faza, ku ajo e para eshte pergatitore dhe sherben per te
zbrazur aparatin tretes nga ushqimi ose racioni i perdorur me pare dhe per ta mesuar kafshen me
ushqimin ose racionin e ri. Ajo zgjat 10 - 14 dite tek ripertypesit (poligastriket) dhe rreth 1 jave tek
monogastriket. Faza ose periudha vijuese quhet kryesore dhe gjate saj behen matjet dhe analizat, d.m.th
studjohet realisht tretshmeria e ushqimit dhe zgjat 5 – 7 dite.
Pergjithesisht, per ushqimet qe jane te zakonshme ose tipike dhe qe mund te perbejne edhe vetem
(d.m.th. pa u kombinuar me ushqime te tjera) nje racion ngopes dhe te pranueshem, per nga shkalla e
balancimit per nje lloje apo kategori te kafsheve (p.sh. bari i thate per ripertypesit, apo drithi per derrat),
tretshmeria percaktohet lehte duke perdorur metoden e thjeshte ose direkte. Ndersa per ushqimet qe nuk
jane tipike dhe nuk mund te perbejne vetem nje racion ushqimor duhet te perdoret nje metode e
diferencuar ose e perbere, qe kalon ne dy faza kryesore dhe ushqimi qe studiohet kombinohet me nje
sasi te kufizuar me ushqime te tjera ne racion, çka e ben edhe me te shtrenjte dhe me te nderlikuar.
Te dhenat qe fitohen nga provat pasqyrohen ne tabelat e perberjes kimike, tretshmerise dhe vleres
energjetike te ushqimeve, ku jepen (Ktr.) per lenden e thate, lenden organike dhe perberesit e veçante te
saj (proteinat, yndyrnat, glucidet e tretshme, celulozen etj.).
Faktoret qe ndikojne ne tretshmeri
Siç u permend me larte, tretshmeria eshte faza me e rendesishme e vleresimit te nje ushqimi per çdo
organizem te gjalle, sepse shkalla e tretjes se lendeve kushtezon humbjet me te medha te energjise dhe
nutrienteve qe permban nje ushqim ne teresine e te gjithe humbjeve ne organizem. Ne kete
kendveshtrim, treteshmeria eshte kushtezuesi kryesor jo vetem i vleres ushqimore te ushqimit, por edhe
i efektit te tij ekonomik dhe produktiv. Se kendejmi, eshte e rendesishme te njihen edhe faktoret
kryesore qe ndikojne mbi tretshmerine e nje ushqimi. Ato klasifikohen ne dy grupe:
 Faktore te lidhur me kafshen ose te brendshem
 Faktore te lidhur me ushqimin ose te jashtem
Nder faktoret e lidhur me kafshen, me kryesore jane:

___________________________________________________________________________________
24
Lloji i kafshes - Kafshet e llojeve te ndryshme kane aftesi te ndryshme tretese per ushqimin, çka lidhet
me veçorite anatomike dhe fiziologjike te tyre. Ndryshimet midis specieve ne aftesine tretese lidhen
ngushte me llojin e ushqimit. Keshtu, ripertypesit shquhen per tretjen e glucideve strukturore, nderkohe
monogastriket kane aftesi shume te kufizuar tretese per to. Ne te kundertn, koncentratet treten pak me
mire nga monogastriket.
Raca – ka nje ndikim te papercaktuar ne menyre plotesisht te sakte. Megjithate, pranohet qe racat me
pak te kultivuara ose lokale apo autoktone jane te afta te shfrytezojne me mire ushqimet e rajonit qe
popullojne ne krahasim me ato qe sillen nga rajonet e tjera, çka mendohet se eshte e lidhur para se
gjithash me adaptimin e gjeneratave te tera ne kushtet e rajonit perkates. Kjo cilesi eshte veçanrisht e
shprehur per ushqimet celulozike dhe me vlere te ulet, si dhe per disa lende te papreferuara madje edhe
te padeshirueshme.
Mosha - shfaq ndikim kryesisht ne kufijte e skajshem te saj dhe lidhet me zhvillimin e pamjaftueshem
te aparatit tretes ne kafshet e reja ne memezim dhe ne ato me moshe shume te avancuar (demtimi i
dhembeve) etj.)
Individi – ka nje ndikim shume te kufizuar, por te painjorueshem mbi tretshmerine. Eksperimentatoret
e tretshmerise kane vene re shpesh ne eksperimente individe qe tresin me mire ushqimin. Por zakonisht
keto ndryshime jane shume te vogla dhe nuk dalin jashte kufijve te variacionit te pranueshem per kete
tregues.
Drejtimi dhe niveli i prodhimtarise – ka nje ndikim te painjorueshem mbi tretshmerine dhe lidhet me
intensitetin e proçeseve te metabolizmit dhe madhesine e “pool“–it ose rezerves dinamike te nutrienteve
per te perballuar nje nivel te kushtezuar gjenetikisht te sintezes se lendeve perberese te produktit.
Prandaj, lopet me prodhimtari te larte shfaqin aftesi tretese me te madhe se sa homologet e tyre te se
njejtes race por me prodhimtari shume te ulet.
Nder faktoret e lidhur me ushqimin, me kryesoret jane:
Cilesisa e ushqimit, qe percaktohet kryesisht nga perberja kimike e tij. Ushqimet e koncentruara,
perberja kimike e te cilave leviz relativisht pak, shfaqin ndryshueshmeri te vogel ne tretshmeri,
nderkohe qe ushqimet vellimore, p.sh. bari njome i fresket apo i konservuar (i thare apo senazhuar)
kane perberje me pak te qendrueshme, prandaj tretshmeria e tyre ndryshon me shume.
Ndikimin me te madh mbi tretshmerine e ushqimeve e ka fraksioni i celulozes bruto, sasia, natyra
dhe shkalla e lignifikimit te saj. Celuloza e paster tretet lehte nga ripertypesit madje edhe nga disa
joripertypes. Pra, neqoftese me celulozen eshte e lidhur nje sasi e madhe lignine tretshmeria e saj ulet
shume. Ulja e tretshmerise se celulozes bruto shpie ne menyre te pashmangeshme ne uljen e
tretshmerise se perbersve te tjere. Kjo ndodh sepse membranat e pashkaterruara te qelizave pengojne
kontaktin e fermenteve digjestive me permbajtjen e tyre. Keshtu, p.sh. rritja e permbajtjes se celulozes
bruto me 1 % çon ne uljen tretshmerise se lendes organike te ushqimit ne teresi me 0,7 – 1 % ne
kafshset ripertypese dhe me 1,5 – 2 % ne derrat.
Faktori me i rendesishem qe ndikon mbi perberjen e foragjereve eshte stadi i pjekurise se bimeve ne
kohen e korrjes se tyre. Sa me shume qe maturohen bimet, aq me shume rritet permbajtja e menbranave
qelizorene ne to, kurse permbajtja e e brendeshme e qelizave pakesohet. Rrjedhimisht, behen me pak te
tretshme.

___________________________________________________________________________________
25
1.4 Thithja e lendeve
Produktet perfundimtare te tretjes (monomeret) se lendeve ushqimore te ushqimit fillojne te
thithen/absorbohen qe ne stomak, por vendi kryesor ku ndodh thithja ne masen dermuese eshte zorra e
holle, gje qe favorizohet nga gjatesia e madhe e tyre si dhe strukturarat morfologjike - histologjike
(vilie dhe mikrovilie) specifike te kesaj pjese te aparatit tretes qe rrisin disa here siperfaqen e kontaktit
me substraktin. Monomeret kalojne permes vilieve te zorres se holle ne gjakun qe qarkullon ne enezat e
tyre dhe transportohen pastaj ne melçi. Aty ato ose depozitohen (p.sh. glikogjeni), ose sintetizohen prej
tyre produkte te ndermjeme, qe transportohen pastaj ne inde, organe deri ne qelize per tu metabolizuar.
Yndyrnat thithen njehere ne limfe dhe pastaj prej saj kalojne ne qarkullimin e gjakut.
1.5. Shfrytezimi i lendeve dhe energjise
Produktet perfundimtare qe kane mberritur ne qelize (qe shpesh quhen metabolit) perdoren ose per
sintezen ”denovo“ te lendeve, ose per prodhimin e energjise.
1.5.1 Shfrytezimi i proteinave te ushqimit
Proteinat dhe ne teresi azoti i ushqimit pasi jane tretur dhe thithur shfrytezohen nga organizmi i
kafsheve per keto qellime:
 Per sintezen e proteinave te reja, ku perfshihen proteinat trupore d.m.th e muskujve, proteina e
produkteve (proteina e muskulit si shtese peshe tek kafshet e reja, kazeina dhe albumina e qumeshtit,
albumina e vezes, keratina e leshit), enzimat dhe proteina rezerve. Ky eshte drejtimi kryesor dhe me
efektiv i shfrytezimit te azotit ne organizem dhe si i tille duhet te mbeshtetet dhe stimulohet nga i
gjithe kompleksi i masave, metodave dhe teknikave fiziologjike, produktive dhe ekonomike ne
praktiken e te ushqyerit.
 Per prodhimin e energjise per mbajtje trupi ose prodhim. Eshte drejtimi me i padeshiruar
fiziologjikisht dhe me pak efektiv nga kendveshtrimi ekonomik. Eshte i tille sepse, nga njera ane,
prodhimi i energjise nga proteinat shoqerohet me humbje te medha dhe, nga ana tjeter, proteinat dhe
ushqimet e pasura ne to jane te kufizuara dhe te shtrenjta. Se kendejmi, ne praktike, lypset te
kerkohen dhe zbatohen metoda dhe teknika qe e minimizojne ate.
Shfrytezimi i glucideve te ushqimit
Qellimi kryesor i shfrytezimit te glucideve te ushqimit ne organizem eshte prodhimi i energjise. Perpos
kesaj, ato perdoren edhe per sintezen e glikogjenit (qe depozitohet ne melçi dhe muskuj), te glucideve
te produkteve blegtorale (p.sh. laktoza/sheqeri e qumeshtit) si edhe per sintezen e yndyres ose dhjamit,
qe eshte ne fakt nje forme e energjise reserve. Glucidet (perkatesisht karboni i tyre) mund te perdoren
edhe per sintezen e aminoacideve te zevendesueshem.
Produktet perfundimtare te tretjes se glucideve ushqimore jane glukoza dhe fruktoza tek monogastriket,
ndersa tek poligastriket acidet yndyrore avulluese (acetati, propionati, butirati) dhe shume me pak
glukoze.
Shfryteyimi i lipideve ushqimore
Drejtimet kryesore te shfrytezimit te lipideve ushqimore jane prodhimi i energjise dhe sinteza e yndyres
trupore, rezerve apo e produkteve. Prodhimi i energjise nga yndyrnat ushqimore ne qelize realizohet

___________________________________________________________________________________
26
direk, perms katabolizmit te acideve yndyrore (i ashtuquajturi proçesi i ß –oksidimit) te rrjedhura nga
tretja e tyre, si dhe indirekt, qe konsiston ne sintezen e yndyres rezerve dhe katabolizmin e kesaj te
fundit per perfitimin e energjise.
Perdorimi i yndyrnave ushqimore per sinteze eshte shume i rendesishem nga kendveshtrimi fiziologhik-
ushqimor, çka lidhet jo vetem me sasine e yndyres trupore apo te produkteve qe sintetizohen, por edhe
me cilesine e saj. Rasti me i thjeshte yndyra ose gjalpi i bute apo i forte nga qumeshti i lopes apo
dhjami i forte ose i shkrifet tek kafshet e mishit. Proçeset e sintezes se yndyres ndodhin ne melçi.
Yndyra ushqimore eshte burim edhe i acideve yndyrore te pazevendesueshme, nga ku buron edhe vlera
ose roli biologjik i saj.
Shfrytezimi i energjise ushqimore
Organizmat shtazore jane te afte te perdorin vetem energjine e lidhur ne formen e lendeve organike te
sintetizuara nga bimet, d.m.th. energjine kimike, per te plotesuar nevojat e tyre energjetike. Bimet jane
te afta te sintetizojne lende organike duke shfytezuar energjine diellore dhe nutrientet minerale te tokes
(kujto proçesin e fotosintezes ne bime). Energjia qe permbahet ne lendet organike te ushqimit quhet
ndryshe energji ushqimore. Kafshet e perdorin ate:
 Per mbajtjen e vetvetes ose trupit te tyre
Ketu duhet te dallojme harxhimet minimale te organizmit te gjalle, qe sherbejne per vazhdimin e
proçesve metabolike jetesore baze ne (SNQ), ne zemer, ne muskujt e frymarjes, ne gjendra si dhe per
rigjenerimin e proteinave dhe yndyrnave te trupit. Sasia e energjise qe harxhohet per keto funksione ne
disa kushte te caktuara fiziologjike (gjendje urie, leshimi ose relaksi i muskujve, optimumi termik i
mjedisit rreth 22 – 25ο C, gjendje jo prodhuese) perben ate qe quhet kerkese per energji per
metabolizmin bazal ose siç njhet ne fiziologjine e nutricionit human kerkese thelbesore energjetike.
Por keto harxhime nuk jane te mjaftueshme per mbajtjen e trupit, e cila presupozon nje gjendje
fiziologjike joprodhuese qe karakterizohet nga nje bilanc neutral i energjise dhe lendeve dhe shprehet
me nje peshe konstante. Pra, nje organizem ne gjendjen e mbajtjes se trupit as nuk detyrohet te
humbase ne peshe, as nuk ka mundesi te shtoje ne peshe. Energjia ushqimore e nevojshme per te
sigururar nje bilanc neutral dhe nje peshe konstante te nje organizmi qe nuk prodhon, nuk rritet apo
riprodhohet perben kerkesen energjetike per mbajtjen e trupit.
Kafshet bujqesore mbahen per qellime prodhimi. Edhe kur ato nuk prodhojne, nuk rriten apo nuk
riprodhohen, perseri harxhojne nje sasi ushqimi per vetveten, levizin dhe gjenden ne mjedise termike
shpesh shume te ndryshme. Kjo do te thote qe ato harxhojne ne fakt shume me teper se sa ne gjendjen e
metabolizmit bazal. Se ketejmi, kuptohet qe kerkesa energjetike per mbajtjen e trupit eshte shume me e
mdhe (ne fakt 30 – 50%) se sa ajo e gjendjes se metabolizmit bazal.
Kerkesa energjetike per mbajtjen e trupit varet kryesisht nga pesha e trupit dhe siperfaqja e tij. Raporti
midis tyre, d.m.th. siperfaqes dhe peshes, jep treguesin fiziologjik te peshes metabolike, qe ne shumicen
e rasteve shprehet me peshen e gjalle ne fuqi ¾ ose 0.75. Ky tregues eshte shume i perdorshem per
perllogaritjen e kerkesave ushqimore te kafsheve si dhe per te karakterizuar intensitetin metabolik,
aftesine konsumuese te ushqimit, aftesine tretese - metabolizuese, prodhuese etj, dhe per te bere
krahasime midis individeve apo specieve me peshe te gjalle shume te ndryshme.

___________________________________________________________________________________
27
 per sintezen e lendeve organike, bartese te energjise te produkteve blegtorale qe prodhojne kafshet
ne te gjitha format e tyre perfshire ketu edhe punen muskulare dhe riprodhimin. Kjo sasi e energjise
ushqimore perben harxhimin energjetik per prodhim. Ajo eshte ne fakt energjia e metabolizuar
per sintezen e produkteve, por nuk eshte energjia qe mbetet ne produkt dhe qe njihet ndryshe
energjia e paster ose neto e produktit, pasi nje pjese e saj humbet si energji termike.
Lendet e ndryshme organike te ushqimeve permbajne sasi te ndryshme te energjise kimike, e cila
çlirohet gjate djegies se tyre ne prani te oksigjenit te marre gjate frymarjes. Raporti i oksigjenit te marre
me CO2 e çliruar percakton edhe sasine e energjise qe ato çlirojne per organizmin. Qe ketej dallojme
energjine e pergjithshme ose bruto te lendeve dhe ate te shfrytezeshme nga organizmi.
E para nenkupton energjine qe çliron lenda organike kur digjet plotesisht ne bombel kalorimetrike,
ndersa e dyta ate qe çlirohet ne “djegien“ fiziologjike ne organizem. Ne te ushqyerit e kafsheve,
energjia e ushqimit shprehet ne kiloxhaul (KJ) dhe kthimi ne njesi ose nennjesi te tjera behet sipas
barazimit:
1KJ = 1000 J = 0,001 MJ = 1010 ergon = 239 kal = 0,239 Kkal
Ne tabelen e meposhtme jepen vlerat e permbajtjes se energjise se pergjithshme, te disa lendeve
organike tipike:
Tabela 6 Energjia e pergjithshme e disa substancave (sipas Kirchgeβner, 1997)
Substanca Energji, KJ/g
Proteina, mesatarisht
Kazeina
Ureja
Dhjami derrit
Gjalpi
Amidoni, mesatarisht
Glikogjeni
Celuloza e ushqimeve
Glukoza
Saharoza
Laktoza
Acidi acetik
Acidi propionik
Metani
23,8
24,5
10,5
38,8
38,9
17,3
17,5
17,8
15,6
16,5
16,4
14,6
20,8
55,2
Shfrytezimi i energjise se marre me ane te ushqimit ose racionit kalon ne disa nivele qe perputhen edhe
me proçeset e shfrytezimit te lendeve bartese te energjise ne organiem. Nivelet e shfrytezimit te
energjise ushqimore ne organizem njhen ndryshe me emertimin “shperndarja e energjse ushqimore
ne organizem“ dhe paraqiten ne skemen e meposhtme, ku eshte marre si shembull shperndarja e
energjise se racionit tek lopet e qumeshtit.
Te dhenat jane te peraferta edhe per speciet e tjera ripertypese per gjendjen e laktacionit, por jo
plotesisht per ripertypesit ne rritje dhe prodhim mishi. Tek monogastriket shperndarja e energjise ka
disa dallime vetem ne vlerat e shfrytezimit apo humbjeve te energjise, ndersa tek shpendet ndryshimi
kryesor qendron ne humbjet e perbashketa te energjise ne fekale dhe urine, sepse keto eleminohen se
bashku ne formen e glasave.

___________________________________________________________________________________
28
Perpara se sa te sqarojme me ne detaje ndryshimet ne shfrytezimin e energjise ne varesi te llojit dhe
drejtimit te prodhimtarise, duhet te njihet mire se çfare perfaqeson nga kendveshtrimi fiziologjik,
produktiv dhe ekonomik secili nivel i shperndarjes se energjise ushqimore ne organizmin e kafshes.
Figura 4 Skema e shperndarjes se energjise ne organizem
Nivelet e shperndarjes se energjise Proçeset fiziologjike
 Energjia e pergjithshme ose bruto (EP) – perfaqeson sasine e nxehtesise qe prodhohet gjate
djegies se nje sasie te caktuar te ushqimit ne bomblen kalorimetrike. Percaktohet permes djegies se
nje kampioni te ushqimit ne bombel. Nxehtesia e çliruar dhe e matur seshte gje tjeter veçse energjia
e pergjithshme ose bruto e ushqimit (EP). Mund te perllogaritet edhe mbi bazen perberjes kimike
(permbajtja e lendeve ushqimore e percaktuar me me metoden Weende) dhe koeficienteve te vleres
energjetike te substancave te ndryshme siç tregohet edhe ne barazimin e me poshtem:
EP (KJ/kg lende e thate) = (g proteina bruto * 23.8) +(g yndyre bruto *39,8)+ (g celuloze
bruto *17,8) + (g Lepa bruto * 17,5)
 Energjia e tretshme (ET = EP – Ef ) - perfaqeson energjine qe permbahet ne ate sasi te lendeve
ushqimore te ushqimit ose racionit qe eshte tretur. Dihet se ushqimi, perkatesisht lendet e tij i
nenshtrohen tretjes ne aparatin tretes, ku pjesa me madhe tretet, ndersa nje pjese shume e
ndryshueshme dhe kjo e kushtezuar nga shume faktor (shih paragrafin mbi tretshmerine e
ushqimeve), mbetet e patretur dhe eleminohet nga organizmi permes fekaleve. Por edhe pse eshte e
patretshme ajo permban lende organike energjetike, qe po te digjeshin ne bombel do te çlironin te
njejten sasi energjie si edhe ato qe jane tretur. Pikerisht kjo sasi energjie qe bartet ne ate sasi te

___________________________________________________________________________________
29
lendeve qe nuk eshte tretur dhe qe eleminohet ne fekale perben energjine qe humbet ne fekale, ose
siç quhet ndryshe ”humbja e energjise ne fekale (Ef)”. Madhesia e ksaj humbje percaktohet nga
shume faktore, ku me kryesori eshte specia e kafshes. Ne ripertypesit ajo luhatet nga 30 deri 50 %,
nderkohe qe tek derrat eshte rreth 20 %..
 Energjia e metabolizueshme (EM = ET - Eu – Eg) – eshte ajo sasi e energjise qe permbahet ne
pjesen e metabolizuar te lendeve. Ndryshe ky nivel i shperndarjes se energjise ushqimore quhet
edhe energjia fiziologjikisht e dobishme. Lendet ushqimore te thithura i nenshtrohen proçeseve te
metabolizmit te ndermjeme, ne te cilin ato nuk shfrytezohen plotesisht per prodhim energjie apo
sinteze. Pjesa e pashfrytezueshme eleminohet permes urines ne te gjitha llojet e gjese se gjalle dhe
njihet me emertimin “humbje e energjise ne urine (Eu)“.
Madhesia e kesaj humbje ndryshon pak midis llojeve te kafsheve. Ne thelb ajo perfaqesohet nga
energjia qe permbahet ne formen e lendeve azotike ne urine dhe madhesia e saj ndikohet dukshem
nga lloji i racionit ushqimor, veçanrisht permbajtja e lendeve azotike ne te. Ne ripertypesit kjo lloj
humbjeje e energjise perben rreth 3 -4 % te EP, ndersa ne monogastriket rreth 2 – 3 %.
Ne ripertypesit perveç humbjeve te energjise ne urine nga ET zbriten edhe nje lloj tjeter humbjeje,
energjia ne gaze, qe eshte energjia qe permbahet ne gazet qe çlirohen gjate proçesit te fermentimit,
kryesisht metan (CH4). Keto humbje perbejne rreth 6 - 11 % te EP dhe varen shume nga perberja e
racionit ushqimor, kryesisht nga permbajtja e celulozes ne te.
EM eshte niveli baze i shperndarjes dhe shfrytezimit te energjise mbi te cilin mbeshteten sistemet e
tanishme te vleresimit energjetik te ushqimeve dhe te shprehjes se nevojave ne energji per derrat,
shpende, gjedhe mishi, dhen e dhi, qen dhe mace.. Ne monogastrike EM perfaqeson sasine me te
madhe ose potencialin e mundshem te energjise ushqimore qe ushqimi ose racioni i siguron kafshes
per mbajtjen e trupit dhe sintezen e lendeve te reja.
 Energjia neto (EN = EM – Sht) – eshte pjesa e energjise ushqimore qe perdoret per te plotesuar
kerkesat energjetike per mbajtjen e trupit (Energjia neto e mbajtjes se trupit - shkurt ENm) dhe per
funksionet prodhuese dhe riprodhuese (Energjia neto produktive – ENp). Keshtu, EN mund te
konsiderohet si shume e dy fraksioneve te sipermendura, d.m.th. ENm dhe ENp (EN = ENm +
ENp).
Jo e gjithe EM e ushqimit perdoret per mbajtjen e trupit dhe funksionet prodhuese dhe riprodhuese.
Nje pjese e saj nuk shfrytezohet dhe meqenese humbet si nxehtesi nga organizmi emertohet
“Shtojca termike (shkurt Sht)“. Ajo perfaqeson rritjen e nxehtesise qe çlirohet nga organizmi i
gjalle kur ai mere ushqimin ne krahasim me gjendjen e urise. Eshte quajtur “shtojce“ sepse edhe
energjia qe perdoret per mbajtjen e trupit transformohet ne energji termike dhe eleminohet nga
organizmi si nxehtesi permes nje sere proçesesh fiziologjike specifike (transporti i nxehtesise
permes gjakut, djerses, frymarrjes ose ajrit, kontaktit me mjedisin rrethues etj.).
Pjesa me e madhe e shtojces termike eshte nxehtesia qe çlirohet ne reaksionet metabolike
intermediare te pakthyeshme dhe qe shpesh quhen nxehtesia e metabolizmit te nutrienteve
(shkurt Nmn). Pjesa tjeter perfshin energjine qe harxhohet per pune muskulare per pertypjen,
ripertypjen, transportin e ushqimit ne aparatin tretes si dhe nxehtesine e fermentimit tek ripertypesit.
Energjia qe perdoret per pune muskulare transformohet ne energji termike dhe humbet nga
organizmi si nxehtesi. Te gjitha humbjet e energjise qe lidhen me digjestionin e ushqimit perfshihen
shpesh ne termin “ nxehtesia e digjestionit ( shkurt Ndg)“.

___________________________________________________________________________________
30
Se ketejmi, shtojca termike mund te konsiderohet si shume e nxehtesise se metabolizmit te
nutrienteve dhe e nxehtesise se digjestionit (Sht= Nmn + Ndg). Shtojca termike mund te perdoret
me dobi ne organizem vetem ne rastet kur organizmi i gjalle gjendet ne nje mjedis me temperature
shume me te ulet, duke menjanuar perdorimin e lendeve per prodhimin e energjise per ngrohje.
Madhesia e hmbjes se energjise ne formen e shtojces termike ze 20 – 25 % te EP dhe ndryshon ne
varesi kryesisht te drejtimit te prodhimtarise dhe te nivelit te te ushqyerit. Kjo ben qe vlera
energjetike e ushqimit e shprehur ne EN te jete shume me e ndryshueshme ne krahasim me EM. Sot
nuk perdoret ne asnje lloj apo kategori kafshesh ndonje sistem energjetik qe mbeshtetet ne EN
totale.
 Energjia neto e mbajtjes se trupit (ENm = EN – ENp) perfaqeson pjesen e energjise ushqimore
qe perdoret per plotesimin e kerkesave energjetike per mbajtjen e trupit ose te vetvetes ne gjendjen
e urise e cila ne proçesin e shfrytezimit te saj per funksionet jetesore baze, transformohet ne energji
termike dhe eleminohet nga organizmi ne mjedis ne formen nxehtesise. Energjia ushqimore
shfrytezhet me efektivitet me te larte per mbajtjen e trupit se sa per funksionet prodhuese, çka lidhet
me rendesine e funksioneve jetesore baze per jeten e organizmit. Keshtu, EM e perdorur per
mbajtjen e trupit shfrytezohet ne masen 70 – 75 % (km = 0,7 – 0,75).
Nga kendveshtrimi fiziologjik ENm eshte e domosdoshme, sepse organizmi pa plotesuar kerkesat
energjetike te vetvetes nuk mund te prodhoje, ndersa nga kendveshtrimi ekonomik ajo eshte
“humbje“, ne kuptimin qe prej saj nuk prodhohet. Se kendejmi, ne jemi te interesuar per
zvogelimin e pjeses qe ze ky fraksion i energjise ne teresine e energjise neto dhe te gjithe energjise
ushqimore qe siguron racioni ushqimor.
Kjo varet nga shkalla e permiresimit gjenetik te kafshes, specia dhe veçanrisht masa trupore e
kafshes. Kafshet e racave te kultivuara jane te prirura te perdorin me pak energji ushqimore per
mbajtjen e trupit per njesi te peshes se gjalle. Sa me e madhe te jete kjo e fundit aq me e ulet, por jo
proporcionalisht, eshte siperfaqja per njesi te saj (peshes) dhe aq me pak nxehtesi eleminohet ne
mjedis. Speciet trupvogla si dhe kafshet e reja ne rritje harxhojne me shume energji per mbajtjen e
trupit per njesi te peshes se gjalle dhe te peshes metabolike (pesha e gjalle ne fuqi 0,75 ose W0,75).
Nuk ekziston asnje sistem i vleresimit energjetik te ushqimeve dhe nevojave per energji te kafsheve
qe mbeshtetet ne kete fraksion te energjise.
 Energjia neto produktive (ENp = EN – ENm) - quhet ndryshe energji e paster ose energji e mbajtur
apo e retencionuar dhe perfaqeson pjesen e energjise ushqimore te marre qe perdoret per sintezen e
lendeve te produktit (qumesht, mish, veze, lesh, etj.) qe prodhon kafsha, te embrionit dhe fetusit si dhe
qe perdoret per te kryer pune bujqesore ose vrapim (kafshet e punes, kafshet e ngarkeses, kuajt e
sportit). Praktikisht, madhesia e ketij fraksioni te energjise dhe raporti i tij me EP percaktojne
vleren energjetike te ushqimit si dhe efektivitein e shfrytezimit te energjise se marre.
ENp percaktohet me lehte se sa fraksionet e tjera te energjise veçanrisht per produktet qe eleminohen
nga organizmi, si qumeshti, vezet. Ne kete rast energjia qe rezulton nga djegia e nje sasie te mishit apo
vezes ne bomblen kalorimetrike eshte EP e produktit dhe njekohesisht ENp e ushqimit ose racionit te
perdorur per te ushqyer kafshen prodhuese. Ajo mund te percaktohet edhe duke u mbeshtetur ne te
dhenat e perberjes kimike (proteina, yndyrna, glucide), sikurse ne rastin e perllogaritjes se EP.
Problemi eshte me i nderlikuar ne rastin e kafsheve riprodhuese dhe te kafsheve ne rritje. Per keto
kategori te dhenat e para eksperimentale jane perfituar me ane te bilancit te N dhe C si dhe permes

___________________________________________________________________________________
31
therjes krahasuese. Mbi bazen e bilancit te azotit llogaritet proteina e sintetizuar (N ze 16 % te
proteines), ndersa mbi bazen e karbonit llogaritet yndyra e sintetizuar (C ze 76 % te yndyres) pasi eshte
hequr pjesa e C qe i takon proteinave (C ze 52 % te proteines), duke injoruar sasine e
pakonsiderueshme te glucideve qe permbahen ne trupin shtazor. Ne kafshet e punes dhe kuajt e sportit
percaktimi i ENp eshte me i veshtire sepse edhe kjo pjese e energjise ushqimore transformohet ne
formen e energjise termike dhe eleminohet sei nxehtesi.
Duke iu referuar skemes se mesiperme del qarte se ky nivel i shperndarjes se EP eshte shume i
ndryshueshem, sepse eshte i kushtezuar jo vetem nga faktore qe lidhen me ushqimin ose racionin
(veçanrisht humbjet e energjise deri tek niveli i EM), por edhe me ato qe lidhen me vete kafshen
(humbjet e energjise ne formen e shtojces termike dhe harxhimi i energjise per mbajtjen e trupit).
Megjithate, ky nivel i shperndarjes se energjise ka qene dhe eshte baze i disa sistemeve te vleresimit
energjetik te ushqimeve dhe nevojave energjetike te kafsheve. Sot ekzistojne nje sere sistemesh te reja
energjetike qe mbeshteten ne energjine qe permbahet ne qumesht (ENL) dhe perdoret tek gjedhi i
qumeshtit.
Ne mbareshtimin e kafsheve jemi te interesuar, si nga kendveshtrimi fizologjik dhe per me teper nga ai
ekonomik, qe te rritet sasia e energjise ushqimore qe perdoret per prodhim, riprodhim dhe pune, d.m.th.
te rritet shfrytezimi neto i energjise. Kjo varet nga nje sere faktoresh, qe mund ti grupojme ne:
- Faktore te lidhur me kafshen, ku me kryesoret jane specia, kategoria, drejtimi dhe niveli i prodhimit;
- Faktore te lidhur me ushqimin, ku me kryesoret jane niveli ushqimor, shkalla e balancimit te racionit
dhe raporti midis ushqimeve vellimore dhe atyre te koncentruara ne racionet e ripertypesve.
Ndikimi i species dhe kategorise se kafshes eshte i lidhur ngushte me aftesine tretese dhe madhesine e
humbjes te energjise ne fekale. Ketu vlejne te gjitha komentet e bera tek kapitulli i tretshmerise.
Drejtimi i prodhimtarise eshte faktori qe ndikon me teper ne shfrytezimin e energjise. Shfrytezimi i
energjise ushqimore per prodhim eshte gjithnje me i ulet se sa ai per mbajtjen e trupit (km = 0,7 – 0,75).
Vetem ki e laktacionit (rreth 60 % ose 0,6) i afrohet asaj te mbajtjes se trupit, nderkohe qe ki per rritje
dhe prodhim mishi eshte me e ulet (40 - 55 % ose 0,4 – 0,55) dhe ai per riprodhim dhe punen
muskulare eshte shume me i ulet (12 – 25 % ose 0,12 – 0,25). Balancimi optimal i racionit si dhe
raporti optimal vellimore/koncentrate ne racionet e ripertypesve pakeson humbjet e energjise jo vetem
ne fekale, por edhe ne urine dhe gaze.

___________________________________________________________________________________
32
1.6 USHQIMET PER KAFSHET DHE VLEREIMI I TYRE
Termi ”ushqim” eshte tashme shume i njohur pasi ai perdoret si ne te ushqyerit e njeriut ashtu
edhe ne te ushqyerit e kafsheve. Madje, per fat te keq njeriu dhe kafshet jane shpesh konkurent
per te njejtin ushqim ose grup ushqimesh.
“Ushqim” ne kuptimin me te pergjithshem te termit, konsiderohen te gjitha ato lende apo
produkte e nenprodukte me origjine nga bimet, kafshet dhe sinteza kimike, qe mund te hahen
nga organizmat shtazore te llojeve dhe kategorive te ndryshme dhe qe nuk e demtojne
shendetin e tyre.
1.6.1 Vleresimi i ushqimeve dhe koncepti i vleres ushqimore
Ne praktike, qe nga ferma dhe fermeret deri tek qendrat e kerkimit dhe rrethet e specialisteve e
te kerkueseve, jane te zakonshem madje gati familjare, termat “ushqim me vlere te ulet”,
“ushqim me vlere te larte”, ushqim energjetik”, “ushqim proteinik”, “ushqim per derra dhe
shpend”, ushqim per ripertypes”, “ushqim i paster, i ndotur, i kontaminuar”, “ushqimi i lire, i
shtrenjte”, etj.
Çdo ushqim qe perdoret ne te ushqyerit e kafsheve duhet te vleresohet me pare, ne menyre qe te
perdoret me efektivitet si ne kendveshtrimni fiziologjik-ushqimor ashtu edhe ne kendveshtrimin
ekonomik.
Vleresimi i ushqimit apo racionit nenkupton:
- Vleresimin kimik dhe fiziologjik;
- Vleresimin e ngrenshmerise, prenueshmerise dhe cilesive dietetike;
- Vleresimin shqisor;
- Vleresimin makroskopik dhe botanik;
- Vleresimin fizik;
- Vleresimin mikrobiologjik dhe toksikologjik, dhe
- Vleresimin ekonomik
1.6.2 Vleresimi kimik-fiziologjik dhe vlera ushqimore e ushqimit
Vleresimi kimik dhe fiziologjik i ushqimit kalon ne keto faza:
 Vleresimi kimik ose percaktimi i perberjes kimike te ushqimit, qe nenkupton njohjen e
permbajtjes se lendeve ushqimore bruto ne ushqim. Realizohet permes metodave te analizes
kimike te ushqimeve, ku me e perdorshme eshte metoda Weende. Ne tabelat e ushqimeve
shprehet me ane te te dhenave te permbajtjes se lendeve ( %, g/kg) per njesine e lendes se
thate ose te mases se fresket qe ndryshe quhet gjendje natyrore (shih nenkreun: Perberja
kimike).
 Vleresimi fiziologjik i tretshmerise se ushqimit, qe nenkupton njohjen e shkalles se
tretshmerise se lendeve ushqimore bruto ne organizem. Realizohet permes eksperimenteve

___________________________________________________________________________________
33
fiziologjike te tretshmerise dhe shprehet ne tabela ne formen e koeficienteve te tretshmerise, ne
% (shih nenkreun: Tretshmeria)
 Vleresimi fiziologjik i metabolizmit te lendeve dhe energjise se ushqimit- Nenkupton
njohjen e shkalles se shfeytezimit nga organizmi te lendeve te tretura dhe te thithura te
ushqimit ose racionit. Realizohet permes eksperimenteve te metabolizmit te energjise dhe
atyre te lendeve, qe ndryshe quhen eksperimentet e bilancit, ku percaktohet pjesa e
nutrienteve qe perdoret ne dobi per mbajtjen e trupit, riprodhim, rritje dhe prodhim si dhe
humbjet e nutrienteve ne forma te ndryshme.
Mbi bazen e ketij bilanci llogaritet shkalla e shfrytezimit te energjise ose çdo nutrienti tjeter
nga organizmi (shih nenkreun: shperndarja e energjise ne organizem).
Rezultantja e te tre hallkave te vleresimit kimik-fiziologjik te ushqimit eshte vlera ushqimore e
ushqimit, term ky shume i perdorshem ne praktike, por shpesh i konceptuar vetem ne njesine qe
shpreh vleren energjetike te ushqimit.
Keshtu, edhe sot ne praktike, kur flitet midis specialisteve rreth nje ushqimi, p.sh. misri kokerr,
permendet vlera 1,2 kg nj.u e tersheres, qe ne fakt shpreh vetem vleren energjetike te tij; thuhet
qe ai eshte nje koncentrat me vlere te larte, por harrohet fakti se ai njkohesisht eshte nje
koncentrat me vlere te ulet proteinike. Se kendejmi, eshte e rendesishme qe te konceptohet
vlera ushqimore ne teresine e saj
Vlera ushqimore e nje ushqimi ose racioni eshte sasia e nutrienteve (energjise dhe lendeve
ushqimore organike dhe joorganike) te shfrytezueshme qe siguron ai per organizmin e
kafshes se nje lloji, kategorie apo drejtimi te caktuar te prodhimtarise
Treguesit e vleres ushqimore te nje ushqimi ose racioni janre:
- Vlera energjetike, qe shpreh sasine e energjise se shfrytezueshme nga organizmi qe permban
ushqimi. Me poshte do te trjtohet gjeresisht ky tregues.
- Vlera proteinike, qe shpreh sasine dhe cilesine e lendeve azotike, proteinave dhe aminoacideve te
shfrytezueshme nga organizmi qe permban ushqimi ose racioni. Sot treguesi i lendeve azotike ose
proteines bruto eshte thuajse per te gjitha speciet dhe kategorite i kapercyer, rrjedhimisht eshte i
pamjaftueshem. Ai duhet te plotesohet patjeter me permbajtjen dhe shkallen e shfrytezimit te
aminoacideve thelbesore, veçanrisht kur behet fjale per specie dhe kategori te tilla si: shpendet,
derrat, lopet e qumeshtit me prodhimtari te larte, viçat ne memezim dhe ato te mishit ne rritjen
intensive, qente dhe macet.
- Vlera minerale, shpreh sasine e lendeve minerale te shfrytezueshme nga organizmi qe permban
ushqimi ose racioni. Permbajtja bruto e makroelementeve eshte tani gati per te gjitha speciet e
kategorite e kafsheve nje tregues i pamjaftueshem. Lypsen edhe treguesit per shume mikroelemente
ose elemtente gjurme, madje per ndonje (p.sh. nje makroelement-fosfori) edhe forma e tij e
shfrytezueshme. Kjo tashme eshte e zgjidhur permes perdorimit te perzierjeve minerale te prodhuara
dhe te kombinuara ne industrine ushqimore per kafshet dhe tregtohen ne tregun internacional te
ushqimev e per kafshet.

___________________________________________________________________________________
34
Vlera vitaminike, shpreh sasine e vitaminave qe permban ushqimi ose racioni. Sot ne te ushqyerit e te
gjitha specieve dhe kategorive te kafsheve dhe shpendeve perdoren shtesat vitaminike te prodhuara dhe
kombinuara ne raportet e duhura ne rruge industriale.
Nder treguesit e mesiperm te vleres ushqimore, i pari (vlera energjetike) eshte te pakten nga
kendveshtrimi sasior, me i rendesishmi ne ekonomine e prodhimit blegtoral. Nje argument per
kete eshte fakti qe rreth 70 – 80 % e lendes se thate te ushqimit perdoret ne organizem per
prodhimin e energjise. Por, megjithate kjo duhet pare gjithnje e lidhur ngushte para se gjithash
me ushqimin dhe llojin ose kategorine e kafshes.
Po te shohim dy ushqime tipike te koncentruara: misri kokerr dhe bersija e sojes, i pari
vleresohet per pembajtjen e larte te energjise, nderkohe qe permbajtja e proteines eshte shume
e ulet. Bersia e sojes vleresohet per permbajtjen e larte te proteines dhe aminoacideve
thelbeore, veçanrisht lizines, edhe pse permbajtja e energjise ne te eshte afersisht e njejte me
ate te misrit.
Misri eshte nje koncentrat plotesues i racionit me vlere te larte per ripertypesit me prodhimtari
mesatare, sepse vlera e ulet proteinike e tij nuk ka ndonje rendesi, per shkak se nevojat
proteinike ato (ripertypesit) i plotesojne permes proteines se sintetizuar nga bakteriet e rumenit.
Tek shpendet dhe derrat problemi shihet krejt ndryshe. Per to misri eshte ushqim ernergjetik
baze, nderkohe qe bersia e sojes vleresohet si ushqim proteinik baze, edhe pse permbajtja e
energjise ne te eshte afersisht e njejte me ate te misrit. Pra, per misrin vlera energjetike del ne
plan te pare, nderkohe qe per bersine e sojes ne plan te pare del vlera proteinike.
1.6.2 Vleresimi i ngrnshmerise, pranueshmerise dhe cilesive dietike
Nje ushqim ose racion mund te kete permbajtje te larte ose te ulet te lendeve, mund te
shfrytezohet mire ne organizem, etj., por ajo qe eshte me e rendesishme te dihet qe ne fillim,
eshte si hahet ky ushqim nga kafsha, a eshte ai i pranueshem per te dhe si ndikon ai para se
gjithash ne funksionet e aparatit tretes dhe te sistemeve te tjera te organeve qe kontribuojne ne
tretjen dhe shfrytezimin e ushqimit, ne gjendjen normale shendetesore dhe kur kafsha eshte e
semure.
Cilesive te kesaj kategorie u kushtohet vitet e fundit nje vemendje e veçante, jo vetem ne te
ushqyerit e kafsheve te shoqerimit, por edhe ne te ushyerit e kafsheve te medha, sepse tashme
po hiqet dore nga konceptimi i tyre thjeshte vetem si “makina” prodhimi dhe te ushqyerit po
konceptohet gjithnje e me shume jo vetem i pershtatshem per prodhim, por edhe i “natyrshem”
per kafshen (d.m.th. perkon me sjelljen e te ngrenit karakteristike per te) dhe ruajtes se
shendetit normal te saj per nje kohe sa me te gjate.
Ngrenshmeria dhe pranueshmeria ose akceptanca e ushqimit lidhen me shijen e ushqimit dhe
me natyrshmerine e tij per te. Ne kete rast nje rol te rendesishem luan mesimi i kafshes qe ne
moshe te vogel me te. Nje rast shume i thjeshte eshte kur nje kafshe e re del per here te pare ne
kullote, veçanrisht verore apo malore. Ajo mund te pesoje ndonje çrregullim deri ne ndonje
helmim eventual nga bime te caktuara qe popullojne kulloten, nderkohe qe kafshet e te njejtes
specie dhe race, por qe kane kullotur njehere ne kete masiv nuk pesojne asnje demtim, sepse

Leksione prodhimi shtazor 1

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to Leksione prodhimi shtazor 1

Similar to Leksione prodhimi shtazor 1 (20)

Leksione prodhimi shtazor 1