Ένα σύντομο χρονικό της Οκτωβριανής επανάστασης του 1917, της προϊστορίας της και της κατάληξής της,

1. Οκτωβριανή επανάσταση (1917)
Η έφοδος στον ουρανό
Η Ρωσία στις αρχές του 20ού αιώνα
Η Ρωσία έως τις αρχές του 20ού αιώνα παρέμενε ένα από τα πιο καθυστερημένα (μαζί με την Ισπανία) κράτη της Ευρώπης. Έχοντας έκταση ίση περίπου με το 1/5 της παγκόσμιας ξηράς (εκτεινόμενη από τα εδάφη της σημερινής Πολωνίας ως την Άπω Ανατολή) και με πληθυσμό περί τα 174 εκατομμύρια ανθρώπους, βρισκόταν – και ιδιαίτερα η ύπαιθρος – σε μια κατάσταση που σε τίποτα δε θύμιζε τις εκβιομηχανισμένες χώρες της Δύσης. Παρά τις προσπάθειες εκμοντερνισμού που είχε ξεκινήσει ο Μεγάλος Πέτρος στην αυγή του 18ου αιώνα, η κυρίαρχη τάξη των αριστοκρατών και το παλάτι είχαν κατορθώσει να ανακόψουν (ή έστω να επιβραδύνουν)την όποια πρόοδο, καταδικάζοντας τη ρωσική οικονομία, το κράτος και την κοινωνία σε μία ασιατικού τύπου υπανάπτυξη.
Με τη γλώσσα των αριθμών: την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα το 85% του πληθυσμού εξακολουθούσε να μένει στην ύπαιθρο και το 90% να είναι αναλφάβητο. Η παιδική θνησιμότητα ανερχόταν στο 30% των γεννήσεων και ο μέσος όρος ζωής των αγροτών περιοριζόταν (λόγω ακριβώς και της υψηλής παιδικής θνησιμότητας) στα 35 μόλις χρόνια. Το 40% της γης ανήκε στους μεγαλοκτηματίες, την ίδια στιγμή που οι αγρότες πέθαιναν από την πείνα. Οι καλλιεργητικές μέθοδοι βρίσκονταν ακόμη στην εποχή του αρότρου. Μοναδικοί θύλακες εκβιομηχάνισης και εν γένει σύγχρονης αστικής ζωής ήταν η Αγία Πετρούπολη, η Μόσχα και η Οδησσός, που αποτέλεσαν και τα προπύργια των επαναστάσεων που θα δούμε.
Στον αντίποδα της γενικευμένης αυτής αθλιότητας, μια βαθύπλουτη όσο και παρασιτική αριστοκρατία γαιοκτημόνων, στρατιωτικών και αυλικών εξακολουθούσε να ζει (αν και παρηκμασμένη) την δική της belle époque. Ήταν ο κόσμος που περιγράφανε στα έργα τους (τουλάχιστον σε κάποια εξ αυτών) οι μεγάλοι κλασικοί της ρωσικής λογοτεχνίας: ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι και ο Λέων Τολστόι. Άξονας περιστροφής της και παροχέας όλων των προνομίων της ήταν ο τσάρος (εν τω προκειμένω ο Νικόλαος Β), που κυβερνούσε ως απόλυτος μονάρχης. Η Ρωσία ήταν το μοναδικό ευρωπαϊκό κράτος εκείνη την εποχή που διατηρούσε τέτοιο καθεστώς, έκφραση και αυτό της συνολικής της καθυστέρησης.
Πρώιμος πολιτικός ριζοσπαστισμός και η εισαγωγή του μαρξισμού
Ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα λειτουργούσαν στη Ρωσία μικρές, παράνομες ομάδες επαναστατών (συνηθέστερα φοιτητών και εν γένει διανοουμένων), που στρέφονταν ενάντια στο τσαρικό καθεστώς και απεργάζονταν τη βίαιη πτώση του. Επρόκειτο για αναρχικούς ή αγροτιστές κολλεκτιβιστές1, που λίγη σχέση είχαν με τον μαρξισμό. Ο τελευταίος εισήχθη για πρώτη φορά στη χώρα καθώς εκείνη έκανε τα πρώτα βήματα της εκβιομηχάνισής της, κάπου στα 1880, από μεταφράσεις του Πλεχάνοφ, ενός διανοουμένου που επρόκειτο αργότερα να αποτελέσει διακεκριμένο στέλεχος του ΣΔΕΚΡ.
Το ΣΔΕΚΡ (Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα της Ρωσίας) ιδρύθηκε στα 1898 και ήταν το πρώτο μαρξιστικό κόμμα της Ρωσίας. Επρόκειτο για μία προσπάθεια να συνενωθούν κάτω από την ίδια στέγη
1 Οι πιο γνωστοί όλων ήταν οι Ναρόντνικοι, οι οποίοι προσβλέπανε σε ένα είδος «αγροτικού κομμουνισμού», που θα παρέκαμπτε το στάδιο του βιομηχανικού καπιταλισμού (ήταν θα λέγαμε ένα είδος επιστροφής στις αγροτικές ρίζες της Ρωσίας σε πλαίσιο όμως όχι φεουδαρχικό αλλά κοινοβιακό). Επίσης, για ένα διάστημα εμφανίστηκε μία βίαιη ομάδα αναρχικών, με αρχηγό τον ημι-παράφρονα Νετσάγιεφ, που απέβλεπε στην ανατροπή του τσαρικού καθεστώτος και την εγκαθίδρυση ενός είδους αναρχικής ομοσπονδίας. Η όλη αυτή πολιτική ζύμωση των τελών του 19ου αιώνα περιγράφεται λογοτεχνικά στο βιβλίο του Ντοστογιέφσκι «Οι Δαιμονισμένοι», στο οποίο γίνεται εκτεταμένη μνεία στον Νετσάγιεφ και τον ηθικό μηδενισμό του.

2. αριστερές μικρο-ομάδες που μέχρι τότε φυτοζωούσαν στην αφάνεια. Στο δεύτερο συνέδριό του, που πραγματοποιήθηκε το 1903 στις Βρυξέλλες, το νεοπαγές κόμμα διασπάστηκε σε δύο μεγάλες φράξιες (ομάδες, τάσεις), τους Μπολσεβίκους (στα ρωσικά «πλειοψηφούντες») και τους Μενσεβίκους («μειοψηφούντες»). Ηγέτης των πρώτων ήταν ένας νεοανερχόμενος κομματικός αστέρας, ο Βλάντιμιρ Ίλιτς Ουλιάνωφ (Λένιν), εκφραστής ενός «επαναστατικού βολονταρισμού»2 και μιας νέας αντίληψης κομματικής οργάνωσης, βασισμένης στην αφοσίωση και την πειθαρχία (τον λεγόμενο «δημοκρατικό συγκεντρωτισμό»). Με τους Μενσεβίκους συντάχθηκε – αν και ομοϊδεάτης με τον Λένιν – μία άλλη εξέχουσα (και εξίσου εμβληματική, όπως κατέληξε ιστορικά) προσωπικότητα, ο Λέων Μπρονστάιν (Τρότσκι).
Βασικός κοινωνικός χώρος απεύθυνσης του κόμματος και των ιδεών του (και γενικά των αριστερών ιδεωδών) ήταν η ολιγάριθμη ακόμα (αναλογικά με τον συνολικό πληθυσμό της χώρας) εργατική τάξη, η οποία ήταν συγκεντρωμένη στις μεγάλες βιομηχανικές μονάδες των τριών αστικών κέντρων που προαναφέραμε3.
Η επανάσταση του 1905
Στα 1905, ως αποτέλεσμα και του ατυχούς ρωσοϊαπωνικού πολέμου, ξέσπασε η πρώτη μεγάλη αντιδυναστική επανάσταση. Το ΣΔΕΚΡ συμμετείχε ενεργά και οργάνωνε μέσω των συνδικάτων την εργατική τάξη, όμως οι δυνάμεις του (και ιδιαίτερα των μπολσεβίκων) ήταν ακόμα μικρές. Την πολιτική ηγεμονία διατηρούσαν μετριοπαθείς αστοί, που ζητούσαν απλά δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις.
Στις 22 Γενάρη 1905 η τεράστια λαϊκή συγκέντρωση έξω από τα Χειμερινά Ανάκτορα βάφτηκε στο αίμα: 1000 νεκροί και 2000 τραυματίες ο απολογισμός της. Ήταν η λεγόμενη «ματωμένη Κυριακή» της Ρωσίας. Η επανάσταση, παρότι τελικά κατεστάλη, πέτυχε ωστόσο την εισαγωγή βασικών κοινοβουλευτικών θεσμών (Δούμας) και τη μετατροπή του καθεστώτος σε συνταγματική μοναρχία. Ένα επεισόδιό της, την εξέγερση στην Οδησσό, αναπαρέστησε χρόνια μετά ο μεγάλος σκαπανέας του παγκόσμιου κινηματογράφου, Σεργκέι Αϊζενστάιν, στην μνημειώδη του ταινία «Θωρηκτό Ποτέμκιν».
Η διάσπαση του ΣΔΕΚΡ
Στα 1912, λίγο πριν το ξέσπασμα του Α Π.Π., το ΣΔΕΚΡ διασπάστηκε και ο Λένιν με τους Μπολσεβίκους δημιούργησαν το Ρωσικό Κομμουνιστικό Κόμμα (ΚΚΡ). Μαζί του ήταν τώρα και ο Ιωσήφ Τζουγκασβίλι, γνωστός και ως Στάλιν (ατσάλι). Ο Τρότσκι για άλλη μια φορά αποφάσισε να παραμείνει στις τάξεις των Μενσεβίκων (αποκλειστικών πλέον συνεχιστών του ΣΔΕΚΡ, που διατηρούσαν στη Δούμα 13 βουλευτές), από τους οποίους έφυγε τελικά λίγο πριν την Οκτωβριανή επανάσταση του 1917, για να ενταχθεί στους Μπολσεβίκους.
Α παγκόσμιος πόλεμος: η ώρα της ανατροπής
Στα 1916-1917, εν μέσω του Α παγκοσμίου πολέμου, η Ρωσία γνώρισε νέα κρίση. Το μέτωπο υποχωρούσε διαρκώς, οι νεκροί άγγιζαν ήδη τα 3 εκ. και στις πόλεις επικρατούσε ασυγκράτητος πληθωρισμός και σιτοδεία. Ως αποτέλεσμα, το Φλεβάρη του 1917 ξέσπασε επανάσταση, που ανέτρεψε
2 Με τον όρο αυτό εννοούμε εδώ μία διάθεση «εκβιασμού της ιστορίας», η οποία, σύμφωνα με τον Μαρξ, προβλέπει την βαθμιδωτή μετάβαση των κοινωνιών από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό και από κει στον σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό. Ο Λένιν, απαντώντας σε όσους ισχυρίζονταν πως η Ρωσία, ως χώρα μισο- φεουδαρχική, δεν ήταν ακόμα έτοιμη για σοσιαλιστική επανάσταση, έλεγε πως ακριβώς γι’ αυτό (λόγω δηλαδή της υπανάπτυξής της) η αστική τάξη ήταν πιο αδύναμη, άρα πιο εύκολο να νικηθεί από το οργανωμένο προλεταριάτο.
3 Γνωστότερα όλων ήταν τα χαλυβουργεία Πουτίλωφ στην Πετρούπολη, που αποτέλεσαν εξαρχής βασικό θύλακα – αν όχι λίκνο - όλων των επαναστάσεων.

3. τον τσάρο και πέρασε όλη την εξουσία στη Δούμα (βουλή). Οι μπολσεβίκοι ήταν και πάλι παρόντες στους δρόμους, όμως την πολιτική ηγεμονία διατηρούσαν για μια ακόμα φορά μετριοπαθείς αστοί σαν τον Κερένσκυ, οι οποίοι κατέλαβαν και την εξουσία.
Ως κυβέρνηση πια της αβασίλευτης Ρωσίας, ο Κερένσκυ και οι προκάτοχοί του προχώρησαν σε διάφορες, ήπιες μεταρρυθμίσεις, όμως δεν έκαναν τα δύο βασικά: α) δεν σταμάτησαν τον πόλεμο β) δεν προχώρησαν σε αναδασμό γης. Έτσι τα δύο βασικά αιτήματα των στρατιωτών και των αγροτών, των δύο δηλαδή βασικών κοινωνικών ομάδων που είχαν στηρίξει την επανάσταση του Φλεβάρη, έμεναν ανικανοποίητα.
Τον Οκτώβρη του 1917 το μέτωπο έχει ουσιαστικά καταρρεύσει. Ο λαός ήταν εξαγριωμένος. Είχε έρθει η ώρα του Λένιν και των Μπολσεβίκων. Τη νύχτα της 25ης Οκτωβρίου ερυθροφρουροί (ένοπλοι εθελοντές, μέλη ή υποστηρικτές του ΚΚΡ) και λιποτάκτες στρατιώτες που είχαν συνταχθεί μαζί τους κατέλαβαν σχεδόν αναίμακτα τα χειμερινά ανάκτορα και όλα τα κέντρα εξουσίας της Πετρούπολης. Το πρωί ο στρατός συντάχθηκε μαζί τους. Η πολιτειακή ανατροπή ήταν πλέον γεγονός4.
Σημείο έδρασης της δύναμης των μπολσεβίκων ήταν όλο αυτό το διάστημα (από τον Φλεβάρη του 1917) τα συμβούλια εργατών και αγροτών (σοβιέτ), ένα είδος λαϊκών συνελεύσεων, που είχαν αρχίσει να εμφανίζονται ήδη από το 1905, είχαν γιγαντωθεί όμως μετά το Φλεβάρη του 1917, επιβάλλοντας στη χώρα ένα είδος δυαρχίας (η επίσημη Δούμα από τη μια και τα σοβιέτ από την άλλη). Το κεντρικό τους σύνθημα ήταν: «Ψωμί, γη, ειρήνη».
Και πραγματικά, μόλις αναρριχήθηκαν στην εξουσία οι Μπολσεβίκοι απαλλοτρίωσαν αμέσως όλα τα τσιφλίκια, διένειμαν τη γη (για χρήση) στους αγρότες, επέβαλαν εργατικό έλεγχο στα εργοστάσια και έκλεισαν άμεση – αν και επώδυνη - ειρήνη με τους Γερμανούς στο Μπρεστ-Λιτόφσκ5.
Ένας νέος, πρωτόγνωρος κι ελπιδοφόρος κόσμος φαινόταν να ανατέλλει, όπου για πρώτη φορά δεν θα υπήρχαν πλούσιοι και φτωχοί, εξουσιαστές και εξουσιαζόμενοι, αλλά μόνο ισότιμοι και ελεύθεροι πολίτες, καρπωτές του πλούτου τους και αφέντες του εαυτού τους. Ο ενθουσιασμός ήταν τέτοιος, ώστε νέες καλλιτεχνικές τάσεις αναδύθηκαν, με προεξάρχουσα τη λεγόμενη «προλέτ κουλτ» (προλεταριακή κουλτούρα), που στόχευε στη συνάντηση τέχνης και παραγωγής, της υψηλής αισθητικής με την εργατική τάξη.
Εμβληματική ποιητική μορφή που ταυτίστηκε με την επανάσταση «χωρίς όμως να ‘ναι παιδί της», όπως έλεγε ο Τρότσκι, ήταν ο Βλαδίμηρος Μαγιακόφσκι, εκπρόσωπος του λεγόμενου «επαναστατικού φουτουρισμού»6.
Ο εμφύλιος (1919-1921) και η σφαγή της Κροστάνδης
Όμως γρήγορα οι χαρές έπαψαν και άρχισαν τα δύσκολα. Τα επόμενα τέσσερα χρόνια, ως τα 1921, ξέσπασε εμφύλιος μεταξύ των κομμουνιστών και των αντιπάλων τους «Λευκορώσων» (αποτελούμενων από τους αστούς, τους αριστοκράτες και τους συνοδοιπόρους τους), που κατέστρεψε τη χώρα σχεδόν
4 Όλη την πορεία των πρώτων ημερών της επανάστασης κατέγραψε ο Αμερικάνος κομμουνιστής δημοσιογράφος Τζων Ρηντ στο μνημειώδες έργο του «Δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο».
5 Με την οποία η Λεττονία, η Εσθονία, η Πολωνία και το μεγαλύτερο κομμάτι της Ουκρανίας παραχωρούνταν στους Γερμανούς.
6 Ο φουτουρισμός ήταν ένα κατά βάση ποιητικό και εικαστικό ρεύμα, που εκθείαζε την τεχνολογική πρόοδο βλέποντας σ’ αυτήν την απελευθέρωση του ανθρώπου από τα δεσμά του σκοταδισμού και τους καταναγκασμούς της φύσης. Εχθροί του ρομαντισμού και κάθε λυρικού συναισθηματισμού, οι φουτουριστές αρέσκονταν στη γλώσσα της μηχανικής έχοντας τη ματιά τους στραμμένη στο ελπιδοφόρο μέλλον. Πολιτικά οι περισσότεροι συντάχθηκαν με τον ανερχόμενο εκείνη την εποχή φασισμό, ενώ κάποιοι λίγοι (σαν τον Μαγιακόφσκι) ακολούθησαν την επαναστατική αριστερά.

4. ολοκληρωτικά. Μέσα απ’ τις φλόγες του αναδύθηκε ο περιβόητος «Κόκκινος Στρατός», πρώτος αρχηγός του οποίου ήταν ο Λέων Τρότσκι.
Προκειμένου να αντιμετωπιστεί η πείνα και η λευκή τρομοκρατία7 οι μπολσεβίκοι υιοθέτησαν συχνά ακραίες μεθόδους άμυνας (κόκκινη τρομοκρατία), που έστρεψαν πολλούς εναντίον τους. Η χειρότερη στιγμή αυτής της περιόδου του λεγόμενου «πολεμικού κομμουνισμού» (ο οποίος περιελάμβανε μαζικές επιτάξεις τροφίμων, περιστολή των δημοκρατικών ελευθεριών, εκτελέσεις αντιφρονούντων κ.ά.) ήταν η καταστολή της εξέγερσης (βλ. σφαγή) της Κροστάνδης8, την οποία εκτέλεσε ο Τρότσκι παρότι ο ίδιος διαφωνούσε.
Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΠ) και σταλινισμός
Στα αμέσως επόμενα χρόνια και μέχρι το θάνατο του Λένιν (1924) και την ανάληψη των ηνίων της χώρας από τον Στάλιν (1926) οι κοινοκτημονικοί θεσμοί υποχώρησαν κάπως και επετράπη ξανά η ιδιωτική πρωτοβουλία στη λεγόμενη «μικρή παραγωγή» (προσωπικές επιχειρήσεις και μικρά χωράφια- κτηνοτροφεία), προκειμένου να αναθερμανθεί η οικονομία. Ήταν η εποχή της περιβόητης ΝΕΠ (Νέας Οικονομικής Πολιτικής), η οποία, αν και έβγαλε τη χώρα από το τέλμα, άφησε όμως περιθώρια για ανάδυση νέων ταξικών διαιρέσεων.
Από το 1929, και προκειμένου αυτές οι διαιρέσεις να ανακοπούν, επανήλθαν άτεγκτοι οι κομμουνιστικοί θεσμοί (κοινοκτημοσύνη μέσων παραγωγής και κρατική διεύθυνση της οικονομίας), που έθεσαν κάθε ιδιωτική επιχείρηση και απόπειρα ταξικής διάκρισης εκτός νόμου. Τα οικονομικά αποτελέσματα αυτής της περιόδου των λεγόμενων «πενταετών πλάνων» ήταναν εντυπωσιακά (η Ρωσία ως τον Β παγκόσμιο πόλεμο είχε μετατραπεί σε τρίτη βιομηχανική δύναμη στον κόσμο, η ανεργία είχε εξαλειφθεί και το βιοτικό επίπεδο των μαζών είχε ανέβει ραγδαία), όμως ο αυξανόμενος πολιτικός έλεγχος και οι διώξεις δημιούργησαν ένα περιβάλλον οργουελικό, δηλ. τυραννικό και εφιαλτικό.
Ήταν εποχή της «προσωπολατρίας», της αποθέωσης δηλαδή του Στάλιν ως αλάθητου «πατέρα» του σοβιετικού λαού, την τυφλή υποταγή στον οποίο είχε αναλάβει να εξασφαλίσει η πανίσχυρη μυστική αστυνομία, η OGPU (Γκε-Πε-Ου), που μετά τον πόλεμο θα μετονομαζόταν στην ευρέως γνωστή KGB.
Πάρα πολλοί άνθρωποι (υπολογίζονται σε εκατομμύρια, άγνωστο όμως πόσα) φυλακίστηκαν, εξορίστηκαν, εκτελέσθηκαν και διασύρθηκαν ως ένοχοι «κατασκοπίας» ή εν γένει «συνωμοσίας» κατά της «σοβιετικής πατρίδας» και του ηγέτη της, μόνο και μόνο επειδή είχαν άλλη άποψη. Πολίτες δεξιοί, αριστεροί ή και απολίτικοι, που έτυχε απλά να κάνουν κάποιο ατυχές αστείο κατά του Στάλιν ή να βρεθούν σε λάθος κύκλο ανθρώπων. Όλοι τους θεωρούνταν εξίσου επικίνδυνοι για την κρατική ασφάλεια και οδηγούνταν σε αυτό που ο Αλεξάντρ Σολζενίτσιν αποκαλεί «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ», σε
7 Όρος που χρησιμοποιείται γενικά για να περιγράψει την συστηματική τρομοκράτηση ενός πληθυσμού εν καιρώ επανάστασης από το κράτος ή τις αντεπαναστατικές δυνάμεις με τη χρήση ακραίας βίας (εκτελέσεων, βασανιστηρίων, διώξεων κλπ.).
8 Η Κροστάνδη είναι μία πολιτεία πάνω σ’ ένα νησί που στέκει μπροστά από το λιμάνι της Πετρούπολης. Παραδοσιακά λειτουργούσε ως ναυτική βάση. Τον καιρό της επανάστασης οι ναύτες του στόλου της βόρειας θάλασσας είχαν συνταχθεί με τους μπολσεβίκους. Κάποια στιγμή όμως (στα 1921) στασίασαν διαμαρτυρόμενοι για τα ανελεύθερα και τρομοκρατικά μέτρα που εκείνοι έπαιρναν, ζητώντας την επιστροφή στην ακηδεμόνευτη συμβουλιακή (σοβιετική) δημοκρατία των πρώτων χρόνων της επανάστασης. Κεντρικό σύνθημά τους ήταν «Όλη η εξουσία στα σοβιέτ», το οποίο πρώτοι είχαν διακινήσει τον Οκτώβρη του 1917 οι μπολσεβίκοι, πριν θέσουν τα εργατικά συμβούλια υπό κομματικό έλεγχο και τα απονευρώσουν. Οι μπολσεβίκοι, φοβούμενοι εξάπλωση της στάσης, αποφάσισαν να απαντήσουν δυναμικά στέλνοντας τον Κόκκινο Στρατό. Το αποτέλεσμα ήταν κάποιοι χιλιάδες νεκροί και εξόριστοι ή φυλακισμένοι, που έμελλε για πάντα να κηλιδώνουν το όνομα της πρώτης εργατικής επανάστασης, προοιωνίζοντας ίσως το τι επρόκειτο να ακολουθήσει…

5. στρατόπεδα δηλ. συγκέντρωσης και καταναγκαστικής εργασίας, διεσπαρμένα σε όλη την επικράτεια, όπου πολλοί κάποια στιγμή πέθαιναν από τις κακουχίες και τις αρρώστιες.
Θύματα του Στάλιν υπήρξαν ακόμα και τα μέλη της ιστορικής ηγεσίας των Μπολσεβίκων, που είχαν κάνει την επανάσταση! Τα περισσότερα εκτελέστηκαν στα 1937, την εποχή των διαβόητων «δικών της Μόσχας» (1936-1938). Υπήρξαν ακόμη και οι ίδιοι οι διευθυντές της OGPU, τους οποίους «ξεφορτωνόταν» αφού του κάνανε τη «βρόμικη δουλειά». Ακόμα και πολλοί από τους ήρωες του Κόκκινου Στρατού, που νικήσανε τον Χίτλερ γλυτώνοντας την Ευρώπη από τον εφιάλτη του ναζισμού, πέσανε σε δυσμένεια, εκτοπιζόμενοι στη Σιβηρία ή αλλού. Μαζί τους και ο στρατάρχης Ζούκοφ, ο αρχιτέκτονας της νίκης, που υποβιβάστηκε σε διοικητή μιας ασήμαντης στρατιωτικής περιφέρειας των Ουραλίων9.
Τι έφταιγε για όλον αυτό τον τρόμο, για όλο αυτό το αίμα; Γιατί η τόσα πολλά υποσχόμενη επανάσταση να εκφυλιστεί σε αυτήν την αβάσταχτη τυραννία; Ήταν απλά η «τρέλα» ή η «αρχομανία» ενός δικτάτορα; Η ενδιάθετη σκληρότητά του ίσως; Ή μήπως έφταιγε η – φύσει τυραννική, όπως έχει υποστηριχτεί – θεωρία του κομμουνισμού; Μήπως ήταν απλά ζήτημα λαθών ή αντικειμενικών δυσκολιών στην εφαρμογή της;
Πολλά έχουν γραφτεί και θα γραφτούν ίσως ακόμα σχετικά, αποτελεί πάντως προσωπική εκτίμηση του γράφοντος πως κίνητρο του Στάλιν για όλες αυτές τις διώξεις και τα εγκλήματα δεν ήταν μόνο η δίψα για εξουσία ή ο φόβος της απώλειάς της - πάγια γνωρίσματα όλων των τυράννων της γης ανεξαρτήτως «χρώματος» και εποχής. Πέραν από αυτά αποτελούσαν απότοκο της απελπισμένης προσπάθειάς του να μετασχηματίσει την ρωσική κοινωνία σε κομμουνιστική κατεύθυνση, συγκρατώντας όλες τις τυχόν φυγόκεντρες τάσεις (οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές) που θέτανε τη διαδικασία σε κίνδυνο. Τάσεις όμως που υπήρχαν αντικειμενικά, ως αναπόφευκτο και – άρα – ακατανίκητο σύμπτωμα μιας διαφοροποιημένης ταξικά (ή όπως αλλιώς) κοινωνίας, λειτουργώντας υπόγεια και διαβρώνοντας τα θεμέλια του σοβιετικού οικοδομήματος, οδηγώντας το εν τέλει, όπως θα δούμε, στα 1989 στην οριστική κατάρρευσή του…
9 Για μία λογοτεχνική απεικόνιση και κριτική αυτού του ζοφερού καθεστώτος βλ. τα δύο βιβλία του Τζωρτζ Όργουελ, το «1984» και τη «Φάρμα των ζώων».