Хувилбартай дасгалын аргаар хүүхэд нэг бүрийг хөгжүүлэх арга зүй

1. Хувилбартай дасгалын
аргаар хүүхэд нэг бүрийг
хөгжүүлэх арга зүй.
ӨЗБЛАС – ийн Биологийн багш Ц.Энхтөр
2014 он

2. Түлхүүр үг
•Сургалтын аргууд
•Даалгаврын сан
•Хүүхдийн хөгжил

3. Оршил.
Дэлхийн улс орнууд боловсролыг тэргүүлэх салбар
болгон хөгжүүлж байна. Манай улс зах зээлийн нийгэмд
шилжсэнээр боловсролыг тэргүүлэх салбар болгон
шинэчлэх, хөгжүүлэх зорилт тавьж Данида, Жайка г.м
олон төслүүдийг хэрэгжүүлсээр байна.
Шинэчлэлийн ЗГ- ын БШУЯ- аас боловсролын
байгууллагуудыг хөгжүүлэх, сайжруулах зүйлүүд нилээд
байгаад анхааран “Хүүхэд бүрийг хөгжүүлэх” зорилт
тавин “Эрдэм боловсролтой монгол хүн”, “Багшийн
хөгжил” “Ном“ ”Авъяас” хөтөлбөрүүд дэвшүүлсэн нь
“Зөв Монгол иргэнийг” төлөвшүүлэхэд ихээхэн ач
холбогдолтой болж байна.
Хүүхэд бүрийг хөгжүүлэх нь манай нийт
боловсролын байгууллагууд болох БШУЯ, БМДИ, БХ,
ЕБС, СӨББ - ийн үндсэн зорилт бөгөөд үүнд анхан
шатны нэгж болох сургуулийн захиргаа, багш нар
болон эцэг эхчүүдийн оролцоо чухал үүрэгтэй юм.

4. Хүүхдийн хөгжил Багшийн
хөгжил

5. Боловсролын талаарх онол,
үзэл баримтлал
Демокрит
“ Мэдлэг бол хөдөлмөрийн үр дүнд л бий болно
”
Ж.Ж.Руссо
“Сургалтад хүүхдийг хувь хүнийх нь хувьд хүндэтгэн
үзэж төрөлх чанарын онцлог хүсэл сонирхлыг харгалзах”
Ильенков
“Сэтгэхүйг гэмтээх нь мэдлэгийг бэлнээр өгөх явдал”

6. Хүүхдийн сурах, мэдлэг эзэмших үйл явцыг зохион
байгуулахдаа бүтээлч сэтгэлгээний аргуудыг
хэрэглэхээс гадна болзолт рефлекс дээр
тулгуурлан ой тогтоолт, сэтгэн бодох, асуудал
дэвшүүлэх чадваруудыг хослуулан байнга
хөгжүүлж байхаар хувилбартай дасгалын арга,
хүснэгтэн мэдээллийн арга,
зурагтай дасгалын арга,
сурагчдаар өөрсдөөр нь тест зохиолгох арга,
Генетикийн бодлогоор хүүхэд бүрийг хөгжүүлэх
арга зүй зэрэг олон аргуудыг өөрөө зохиож
боловсруулан хүүхдийг өөрсдөөр нь
хөгжүүлэхэд анхааран ажиллаж байна.

7. Хувилбартай дасгалын аргын онолын
үндэслэл
Суралцагч
Мэдлэг
чадвар
Дадал
хэвшил
Бүтээлч
иргэн
Нийгмийн
идэвхтэй

8. Хүүхэд бүрийн хөгжил
1. Оюун ухаан, бүтээлч сэтгэлгээ,
авъяасыг хөжүүлэх
2. Бие бялдрыг хөгжүүлж, эрүүл
мэндийг хамгаалах
3. Нийгэмшихүй

9. Сургалт
Хүүхэд бүрийг хөгжүүлэх нь багш бидний гол
үүрэг билээ. Энэ нь багш биднээс ихээхэн ур
ухаан шаардах ажил бөгөөд хичээл сургалт
дараахь хэлбэрээр тасралтгүй явагдана.
1.Ээлжит хичээлээр
2. Хичээлээс гадуур зохиогдох ажлууд
3. Бие дааж ажиллуулах аргууд байна.
Үүний дотроос ээлжит хичээл нь хүүхэд
бүрийг судлаж хөгжүүлэхэд ихээхэн ач
холбогдолтой юм.

10. Ээлжит хичээл
• Ээлжит хичээлээр хүүхэд бүрийг хөгжүүлэхэд
Хичээлийн бүтцийн элемент бүр нь онцгой ач
холбогдолтой
• Хичээлийг зохион байгуулахдаа хүүхдийн анхаарал,
ой тогтоолт, бүтээлч чадвар, сэтгэхүйг хөгжүүлэх,
тэдний зан төлөв, төрөлх шинж чанарт тохирсон,
эрчимтэй үйл ажиллагаа сэтгэл хөдлөлд тулгуурлан
бүтээлч сэтгэлгээний аргуудаас хэрэглэж өөрсдөөр нь
мэдлэг бүтээлгэн хөгжүүлж байна.
• Сургалтыг өмнөх төсөөлөл, мэдлэг дээр нь тулгуурлаж
Эвлүүлгийн, Инсерт, Булангийн, Түншлэх, KWL г.м
сургалтын олон аргуудыг бүтээлчээр хэрэглэж байна.

11. Эвлүүлгийн арга

12. Түншлэх арга

13. Хосоор ажиллах

14. Ээлжит хичээлийн бүтэц.
o Өмнөх мэдлэгийг сэргээн давтах – 5 тест ажиллуулна.
o Нэр томъёог самбарт бичүүлэх
o Шинэ хичээлийг сэдэлжүүлэх – Анхаарлыг төвлөрүүлэх
онцгой ач холбогдолтой бөгөөд хичээл амжилттай
явагдах үндсэн нөхцөл болно.
o Шинэ хичээлийг – Бүтээлч сэтгэлгээний аргуудыг
хэрэглэж сурагчдаар мэдлэг бүтээлгэж, багш нэмэлт
тайлбарыг цахим хэлбэр, видео үзүүлэх, тулгуур дохио,
үзүүлэн хэрэглэж байна.
o Сурагчдыг хувилбартай дасгалуудыг ажиллуулж мэдлэг
бүтээлгэж, бас мэдлэг чадварыг бэхжүүлж байна.
o Бататгал хичээлийг – Хувилбартай дасгал даалгавар
ажиллуулах, тест зохиолгох, зурагтай дасгал, асуулт...
o Гэрийн даалгаварт - бүтээлч даалгавар болох хүснэгт,
зурах, зураг дээр ажиллах даалгавар өгнө.

15. Өмнөх хичээлийг сэргээн давтах
Ээлжит хичээл бүрийн эхэнд өмнөх хичээлийн мэдлэгийг шалгаж
5 асуулттай тест ажиллуулж байгаа нь богино хугацаанд олон
хүүхдийг жигд хамруулах боломжтой юм. Самбарт нэр томъёог
бичүүлж байна.
Сэдэв: Эсийн бүтэц. Х анги
1. Дараах эрхтэнцрүүдээс аль нь нуклейн хүчил агуулдаг вэ?
а. рибосом б. митохондри в. лизосом г. Эсийн төв
2.Прокариот эсэд аль нь байхгүй вэ?
а. лизосом б. цитоплазм в. митохондри г. рибосом
3. Аль нь вирус вэ?
а. цианобактер б. бактериофаг в. бактер г. дрожжи
4.ГФА – г нийлэгжүүлэгч эрхтэнцэр юү вэ?
а. Митохондри б. рибосом в. лизосом г. Эсийн төв
5. Лизосом ямар үрэгтэй вэ?
а. Шим бодисыг задлах б. Шим бодисыг үүсгэх в. хуваагдал

16. Нэр томъёо тайлбарлах

17. Хувилбартай дасгалуудыг боловсруулан
ажиллуулах болсны үндэс, судалгаа
Өөрийн сургуулийн 10 – р ангийн 4 бүлгийн
130 сурагчаас авсан судалгаа:
1. Удаан ойлгож, удаан мартдаг - 24
2. Удаан ойлгож, түргэн мартдаг - 16
3. Түргэн ойлгож, түргэн мартдаг - 68
4. Түргэн ойлгож, удаан мартдаг - 22
Судалгаанаас харахад судалгаанд хамрагдсан
сурагчдын 94 сурагч буюу 64 % нь түргэн юмуу удаан
ойлгож, түргэн мартдаг нь ой тогтоолт, мэдлэг
чадварыг сайжруулах явдал зүй ёсоор тавигдаж
байгааг харуулж байна.

18. Өмнө нь байсан тест
1. Вирус ямар бодисоос тогтдог вэ?
а.Уураг ба ДНХ б.Уураг ба РНХ в.Уураг ба нуклейн хүчил
2. Рибосом хэдэн хэсэг ба юунаас тогтдог вэ?
а.2, РНХ, уураг б. 2 , ДНХ, уураг в. 2, РНХ
3. Хромопласт ямар үүрэгтэй вэ?
а. Нөөцлөх б.Шавжийг татах в.Хооллох
4. Аль нь вирусын гаралтай өвчин бэ?
а.Салхин цэцэг б.Сүръеэ в.Хамуу
5 .Вирусыг анх хэн нээсэн бэ ?
а.Гук б. Левенгук в.Ивановский.
6. Цитоплазмын мембран ямар бодисоос тогтох вэ?
аУураг ба нүүрс-ус б. Уураг ба липид в.Уураг
7. Цитоплазмын мембран давхрааны аль нь зөв бүтэц вэ?
а. Уураг,липид, уураг б.Липид,уураг,липид в.Уураг ба липид
8. Бөөмхөн ямар үүрэгтэй вэ?
а.Хромосомыг үүсгэх б. Рибосомыг үүсгэх в. мРНХ-г үүсгэх
9. Гинжин хэлбэртэй нянг юу гэдэг вэ?
а.Кокк б.Стрептококк в.Бацилл
10. Ургамлын эсийн гадна талаар ямар бүрхүүл байдаг вэ?
а.Эслэг б. хитин в. Цардуул

19. Хувилбартай дасгалын
даалгаврын төрлүүд
Хувилбартай дасгалын арга нь дасгалуудыг олон
хувилбартай олон давтамжтай хийснээр
сурагчдын болзолт рефлексийн түр холбоо
бэхжиж мэдлэг чадвар сайн эзэмших зүй тогтол
дээр тулгуурлан энэ арга зүйг боловсрууллаа.
Хичээлийн сэдэв бүр дээр сурагчдаар - сонгох,
нөхөх, харгалзуулах, хүснэгт нөхөх, зөв баталгааг
олох, схем хийх, ангилах, ялгааг олох, зөв
дараалалд оруулах, гүйцээх, зураг дээр нэрлэх,
зурах, бичих дасгалуудыг олон хувилбартайгаар
хийлгэснээр гүн бат мэдлэг чадвартай болж бие
дааж тест, дасгалууд зохиох, зурах, бичих, ярих
чадвартай болж байна.

20. Хувилбартай дасгал
сэдэв: Эсийн бүтэц – Х анги
1. Рибосом ямар үүрэг гүйцэтгэх вэ ?
а. Энерги үүсгэх б. Бодис хуваарилах в. Уураг нийлэгжүүлнэ
2. Митохондри нь ............................. эрхтэнцэр юм.
а. уураг нийлэгжүүлэгч б. хуваарилагч в. энерги үүсгэгч
3. ГФА үүсгэгч эрхтэнцэр юү вэ ?
а. вакуоль б. пластид в. митохондри
4. Дараахь өгүүлбэрийг нөхөж бичнэ үү?
а. Рибосом нь ....................................... үүрэгтэй.
б. Ургамлын эсэд ..............., ........... , ................ пластид байдаг.
5. Дараах пластидуудын үүрэг өнгийг зөв харгалзуулна уу?
Шим бодисыг үүсгэнэ хромопласт өнгөгүй
Бодисыг нөөцөлнө хлоропласт улбар
Үр, жимсэнд өнгө үүсгэнэ лейкопласт ногоон

21. 6. Зөв баталгааг олоорой
а. Митохондри нь энерги үүсгэнэ
б. Рибосом нь шим бодисыг задална
в. Хлоропласт нь шим бодисыг үүсгэнэ
г. Лейкопласт нь ногоон өнгөтэй
д. Лизосом нь шим бодисыг задална.
е. ГФА үүсгэгч эрхтэнцэр нь митохондри

22. Дараахь хүснэгтийг нөхөж бичнэ үү
Эрхтэнцрийн нэр Эрхтэнцрийн үүрэг
............................... Уураг нийлэгжүүлнэ
Митохондри ................................
.................................... Шим бодис үүсгэнэ
Лизосом .................................

23. 10а,10б ангиудын дүнгийн
харьцуулалт.
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
А В С D F
10а
10б

24. Хувилбартай дасгалууд ажиллаж
байгаа нь

25. Хувилбартай дасгалын аргын дидактик үндэс
Ингэснээр бүтээлч чадвар төлөвшинө
Сэдвийн дасгалуудыг олон хувилбартай
ажиллах бүр оюун ухааны үйл дээшилнэ.
Шинэ хичээлийн сэдвийг сурагчид
уншиж, бичиж , ярих, хувилбартай
дасгал ажиллах
хэрэглэх
бүтээх
мэдэх
ойлгох
Өөрсдөө дасгалуудыг хийх бүрт
тодорхой тооны эсүүд идэвхижиж түр холбоо
бэхжиж мэдлэгийг өөрийн болгоно.
Ой тогтоолт нь уураг тархины мэдрэлийн эсүүдэд явагдаж буй
өөрчлөлтийн чанар, түүнийг хадгалагдан тогтох идэвхижих байдлын
ойлголт юм.

26. Сурагчдыг дүгнэх
• Стандарт бус үнэлгээ: Явцын үнэлгээ
• Хичээлийн идэвхи, асуудлыг шийдвэрлэхэд
биеэ дааж бүтээлчээр оролцож буй байдал
• Бусдын санал, үзэл бодлыг хүлээж авах байдал
• Өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх
Мэдлэгээ хэрэглээ болгож чадаж байгаа байдал
• Хувилбартай дасгалуудыг ажиллаж буй байдал
• Стандарт үнэлгээ: Асуултын аргаар болон
тест дасгалын аргаар улиралд 2 удаа шалгалт
авч сурагчдаа судлаж ойлгоогүй зүйлийг нь
тайлбарлах, үнэлгээ багатай сурагчдыг ахиулах
зорилт тавин ажиллаж байна.

27. Бататгал хичээлийг - Сурагчдаар тест зохиолгох: Сурагчдаар тест
зохиолгох нь бүтээлч сэтгэлгээг сайн хөгжүүлнэ. Сурагчдын зохиосон
тестээр асуулгах
Амьд биеийн хооллолт сэдвээр сурагчдын зохиосон тест

28. Өөрсдийн зохиосон тестийн
асуулт асууж байгаа нь

29. Сурагчдын идэвхи, оролцоо

30. ТУРШИЖ ХЭРЭГЖҮҮЛСЭН БАЙДАЛ
• Хичээл бүрийн эхний 8 - 10 минутийг үзсэн хичээлийг
дахин давтах 5 тест дасгал ажиллуулдаг.
• Биологийн хичээлээр 7 хоногт 5 - 8 үг нүдлүүлж,
улмаар сурагчид бие биенээ шалгах явцад бүх үгийг
тогтоолгож байна.
• Хичээл бүр дээр нэмэлт хэрэглэгдэхүүн үзүүлэн,
тараах материал боловсруулж хэрэглэж байна.
• Генетикийн ном зохион бичиж суралцагчийг
хөгжүүлж байна
• Хувилбартай дасгалыг хэрэглэсэн болон хэрэглээгүй
ангиас судалгаа авч харьцуулахад дасгалуудыг
ажилласан ангийн сурлагын амжилт - 15- 20 %, чанар
–- 10 - 12 % -иар ахисан байна.

31. 10А, 10В ангийн дүнгийн
харьцуулалт
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
A B C D F
10A
10B

32. Шинэлэг зүйл:
• Хувилбартай дасгалууд хийснээр
хүүхэд бүр хөгжинө.
•Өөрийн олон жил ажилласан туршлагадаа
тулгуурлан зохиож боловсруулсан шинэ арга зүй
•Тест ажиллаж байсан хэлбэрээс олон
хувилбартай дасгал ажиллуулан хөгжүүлж байна.
•Ой тогтоолт, бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлнэ
• Гүн бат мэдлэг чадвар эзэмшинэ
• Бие дааж сурах чадвар эзэмшинэ
• Хичээлдээ сонирхолтой болно
• Сонирхлын дагуу гүнзгийгүүлж олимпиад
уралдаан тэмцээнд оролцож амжилт гаргана.

33. Мөн сурагчдын бүтээлч сэтгэлгээг генетикийн
бодлогоор хөгжүүлэх арга зүйг боловсруулан
“Генетик – Молекул биологийн онол, бодлого,
тест”- ийн номыг 2008, 2013 онуудад бичлээ.
Энэ ном нь урд өмнө тус тусдаа байдаг онол,
бодлого, тест гурвыг хамтад нь багтааснаараа
хэрэглэхэд хялбар, сурагчдыг хөгжүүлэхэд
ихээхэн дөхөмтэй болсон бөгөөд биологийн
хичээлтэй холбоотой бүх төрлийн бодлогыг
сурагчид бие даан бодох чадвартай болно. Энэ
ном маань хот, хөдөөгийн олон сургуулиудад
хэрэглэгдэж байна.

34. Онол, бодлого бодох арга зүй бие даах бодлого, тестийг
номонд хамт оруулсанаар сурагчид өөрсдөө бие дааж
бодлого бодох чадвартай болж хөгжинө.

35. Нэр томъёоны тайлбар.
Эсийн химийн найрлага
1. Липид – өөх тос
2. Липойд – тосонцор бодис
3. Рекомбинаци ба редупликаци - ДНХ хоёрчлогдох
4. Полимер – нийлмэл бодис
5. Мономер – полимерийг бүрдүүлэгч нэгж
6. Ревертаза – ДНХ – г нийлэгжүүлэгч фермент
7.Фермент – уургийн хурдасгуурын үүрэг
8. нуклейтид - нуклейн хүчлийн мономер
Эсийн бүтэц
1. Цитологи – Эс судлал
2. Аминхүчил – уургийн бүтцийн нэгж
3. Лизосом-Шим бодисыг задална Лизосомын ферментүүд:
Протеаза-Уураг задална
Липаза-өөх тосыг задална
Нуклеаза-нуклейн хүчлийг задална
4. Хлоропласт - шим бодисыг нийлэгжүүлэх
5 .Центройл – эсийн төв

36. Дүгнэлт
• Хичээлийг төлөвлөх, зохион байгуулахдаа
хүүхдийг хөгжүүлэх зорилт тавьж, хичээлийг
чанартай сайн бэлтгэж хүүхдийн анхаарал,
ой тогтоолт бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлэх
•Хичээлдээ бүтээлч сэтгэлгээний аргууд болон
хувилбартай дасгалуудаар даалгаврын сан
боловсруулж бусад шилдэг аргуудыг хэрэглэж
сурагчдыг өөрсдөөр нь хөгжүүлэх
•Сурагчдын авъяас, хүсэл сонирхлын дагуу
хөгжүүлж олимпиадад бэлтгэх нь зүйтэй юм.

37. Анхаарал тавьсанд баярлалаа.
Та бүхний сурган хүмүүжүүлэх үйлсэд
өндөр амжилт хүсье!