1. Лекц 11
Хичээлийн сэдэв:Спиртийн гарцын тооцоо
Хичээлийн зорилго: Спиртийн чанарын шаардлага, гарцын тооцооны талаар
онолын мэдлэг эзэмшинэ.
Хичээлийн агуулга:
1. Этилийн спиртийн чанарын шаардлага
2. Спиртийн гарцын тооцоо
Хичээлийн хэрэглэгдэхүүн: Кадоскоп, notebook, проектор,
Хичээл хоорондын холбоо: Биохими, Хүнс үйлдвэрлэлийн технологийн үндэс
Ашиглагдах ном, хэвлэл:
1. О. Батмөнх, “Ургамлын гаралтай түүхий эд боловсруулах технологийн үндэс” 2000 он,
140-144 хуудас
2. В.Г. Тихомиров, “ Технология пивоваренного и безалкогольного производств” 1998 он,
406-419 хуудас
3. В.Л. Яровенка, “Технология спирта” 1999 он, 377-384 хуудас
Спиртийн чанарын шаардлага
Мэдрэхүйн эрхтний үзүүлэлт
Физик химийн үзүүлэлт

2. 1. Спиртийн гарцын тооцоо
Спиртийн гарцанд нөлөөлөх хүчин зүйлс: Үйлдвэрлэлд спиртийн гарцад нөлөөлөх
олон хүчин зүйл байдгаас технологи ажиллагааны дараахь нөхцлийг зайлшгүй авч үзэх
шаардлагатай. Тухайлбал:
1. Үндсэн түүхий эд (буудай)-ийн чанар, түүний цардуулын агууламж
2. Бусад түүхий эдийн чанар /фермент, түүний идэвхи, дрожжи г.м/
3. Үйлдвэрлэлийн орчин, түүний өөрчлөлт /чийг, температур г.м /
4. Үйлдвэрлэлийн технологи, тоног төхөөрөмжийн онцлог
• Тоног төхөөрөмжийн хүчин чадал, багтаамж, зохиомж
• Технологи ажиллагаа /үргэлжилсэн ба үечилсэн/, циклын үргэлжлэх хугацаа
• Ус будааны холимог, чаналга, чихэржсэн чанамал, хөрөнгө, исмэг, спирт зэрэг
хагас болон бэлэн бүтээгдэхүүнтэй шууд харьцах сав, тоног төхөөрөмж, шугам хоолойн
норох гадаргуугийн хэмжээ
• Технологийн боловсруулалтын явцад гарах физик болон химийн хувирал уурших,
дэгдэх, задрах, нэгдэх урвалд орох зэргээр өөр хэлбэрт шилжих 
5. Үйлдвэрлэлийн технологийн жигд ажиллагаа

3. 6. Ажиллагсадын ур чадвар зэрэг болно
Спирт нь температурын өөрчлөлтөд туйлын мэдрэмтгий, температур буурахад
агшиж, нэмэгдэхэд тэлж эзэлхүүний тоон утга нь өөрчлөгдөж байдаг тул норм, норматив
тогтоох туршилтын хэмжилтийг хүйтний ба дулааны улиралд, үйлдвэрлэлийн техник
технологийн ажиллагаа тогтвортой жигд байх нөхцөлд, олон давтамжтай гүйцэтгэсэн
хэмжилтийн дүнд үндэслэн, тухайн үйлдвэрт мөрдөх үйлдвэрлэлийн технологийн
дамжлагын хорогдлын норматив, бүтээгдэхүүний гарцыг тогтоох ажлыг гүйцэтгэнэ.
Түүхий эд материалын зарцуулалтын норм нь жорын дагуу тухайн нэгж
бүтээгдэхүүнийг бий болгоход зарцуулагдах түүхий эд, үйлдвэрлэлийн технологийн
дамжлагын явцад зайлшгүй гарах хорогдлын хэмжээний нийлбэр бөгөөд үүнийг
томъёолон үзүүлбэл:
Материал зарцуулалтын норм = цэвэр орц + хорогдол
Хорогдол = алдагдал + хаягдал
Алдагдлийг:
- технологийн
- технологийн бус гэж авч үзнэ.
Технологийн алдагдал-д үйлдвэрлэлийн технологийн боловсруулалтын тодорхой
үе шатанд физик-химийн үйлчлэлийн нөлөөгөөр үүссэн хорогдол /тухайлбал: уурших,
ширгэх, дэгдэх, задрах, нэгдэх г.м/ болон технологийн тоног төхөөрөмжийг угааж
цэвэрлэх, ариутгах үед гарах хорогдлыг хамруулан тооцно.
Технологийн бус алдагдал-д түүхий эд, хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүнийг
үйлдвэрийн дотор тээвэрлэх, тоног төхөөрөмжийг ачаалах, суллах, бүтээгдэхүүний
савлалтын хэлбэлзэл зэргээс үүсэх хорогдлыг хамруулна.
Гарцад нэмэгдэхгүй, биет байдлаар оршиж байвч буцааж ашиглах боломжгүй
хаягдаж байгаа хэсгийг, өөрөөр хэлбэл үйлдвэрлэлийн технологийн бүх үе шатны
боловсруулалтаар дамжих явцад физик-химийн өөр төлөв байдалд шилжиж, хэлбэр,
шинж чанараар тухайн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд эргүүлж ашиглах боломжгүй болсон
хорогдлыг “хаягдал” гэнэ.
Нэгж бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд зарцуулагдах түүхий эд материалын нормд
дараахь нөхцөл хамаарагдахгүй.
- Жор, технологи зөрчсөнөөс үүсэх хорогдол
- Хэрэгцээт түүхий эд материал дутагдсанаас өндөр үнэтэй материалаар орлуулан
хэрэглэхэд гарах илүү зардал
- Гологдол бүтээгдэхүүнээс гарах хорогдол
- Үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмжийн засвар үйлчилгээ, технологийн тохируулга,
механикжуулалт, туршилт тохируулгад зарцуулсан түүхий эд материал зэргийг нормд
оруулахгүй.

4. 1 тн цардуулаас авах спиртийн гарц, дал-аар
Спиртийн тооцоот гарцыг тооцох
Будааг хүлээн авах, үйлдвэр дотор шилжүүлэх, цэвэрлэх, хадгалах үе шатны
хорогдлыг дараахь томъёогоор тооцно.
Үйлдвэрт будааг зөөх, шилжүүлэх үеийн хорогдол:
Үүнд: хүлээн авснаас хойш үйлдвэрлэлийн боловсруулалтад оруулах хүртэл үе шатанд,
өөрөөр хэлбэл будааг үйлдвэр дотор зөөх, шилжүүлэх үед гарах хорогдлыг авч
үзнэ.Тухайлбал:
1. Будааг хүлээн авч цэвэрлэх төхөөрөмжид шилшүүлэх үеийн хорогдол
Х шил1 = 100 – ( Gц / G х * 100 ) , (1)
Энд: Х шил1 – Хүлээн авч, цэвэрлэх төхөөрөмжид шилжүүлэх үеийн
будааны хорогдол, хүлээн авсан будааны жинд харьцуулсан %-иар
G х - Хүлээн авсан будааны хэмжээ, тн
Gц – Будааны хэмжээ, цэвэрлэсний дараа, тн
Цэвэрлэсэн будааг хадгалалтад шилжүүлэх үеийн хорогдол
Хшил2 = 100 – ( Gа / Gц * 100 ), (2)
Энд: Хшил2 – Цэвэрлэсэн будааг хадгалалтанд шилжүүлэх үеийн будааны
хорогдол, цэвэрлэсэн будааны жинд харьцуулсан %-иар
Gа –Хадгалалтад шилжүүсэн будааны хэмжээ (агуулахад шилжүүлсэн будааны), тн
Хадгалсан будааг чаналганд шилжүүлэх үеийн будааны хорогдол

5. Хшил3 = 100 – ( Gч / Gхад * 100 ), (3)
Энд: Хшил3- Хадгалсан будааг чаналганд шилжүүлэх үеийн будааны
хорогдол, хадгалсан будааны жинд харьцуулсан %-иар
G ч - Чаналгад шилжүүлсэн будааны хэмжээ, тн
Будааг цэвэрлэх үеийн хорогдол
Хц = 100 – ( Gц / Gх * 100 ), (4)
Энд: Хц – Цэвэрлэх үеийн будааны хорогдол, хүлээн авсан будааны жинд
харьцуулсан %-иар
Будааг хадгалах үеийн хорогдол
Ххад =100 – ( G ч / Gа * 100 ), (5)
Энд: Х хад - Хадгалах үеийн будааны хорогдол, хадгалахын өмнөх
будааны жинд харьцуулсан %-иар
G а – Агуулахад шилжүүлсэн будааны хэмжээ, (хадгалахын өмнөх
будааны ), тн
G ч – Чаналгад шилжүүлсэн будаа буюу будааны жин хадгалсаны дараа, тн
2. Чаналга бэлтгэх, түүнийг чихэржүүлэх үед гарах чихэржсэн чанамалын
хорогдлыг дараахь томъёогоор тооцно.
Х чч = 100 – ( Gчч / Gубх * 100 ) , (6)
Энд: Х сус – Чихэржсэн чанамалын хорогдлын хэмжээ, ус будааны холимогийн
хэмжээнд харьцуулсан %-иар
G чч - Чихэржсэн чанамлын хэмжээ, тн
Gубх – Ус, будааны холимогийн хэмжээ, тн
3. Исгэх үед гарах исмэгийн хорогдлыг дараахь томъёогоор тооцно.
Хис = 100 – ( Gис / G чч+х*100 ), (7)
Энд: Хис – исэх үед хорогдсон исмэгийн хэмжээ, хөрөнгө нэмсэн чихэржсэн чанамалын
хэмжээнд харьцуулсан %-иар
Gис – Исэж гүйцсэн исмэгийн хэмжээ, тн
G чч+х – Исэлтэд шилжүүлсэн, хөрөнгө нэмсэн чихэржсэн чанамалын хэмжээ, тн
4. Нэрэх үед гарах спиртийн хорогдлыг дараахь томъёогоор тооцно.
Нэрлэгийн аппаратын онцлог, нэрлэг явуулж буй нөхцөл (температур)-өөс хамаарч
харилцан адилгүй байна.

6. Жишээ нь: Хүйтний ба дулааны улирал нэрсэн спиртийн нэрэх үеийн хорогдлыг спиртийн
чанар, ангилалаас нь хамааруулан доор дурьдсан томъёогоор тооцно.
Дээд спирт
10 дугаар сараас - 3 дугаар сард
П = 0.44 + 0.025 (n - 2) + 180 / А, (8)
Энд: П - хорогдлын норматив, нэрлэгэд орсон спиртийн усгүй спиртийн %-иар
n - колонкийн тоо (бражкийн колонк ороогүй)
А - Нэрлэгийн аппаратын хоногийн дундаж бүтээмж, дал/хон
4 дүгээр сараас – 9 дүгээр сард
П = 0.58 + 0.025 (n - 2) + 210 / А, (9)
Тансаг болон онцгой спирт,
10 дугаар сараас - 3 дугаар сард
П = 0.49 + 0.025 (n - 2) + 180 / А, (10)
4 дүгээр сараас – 9 дүгээр сард
П = 0.63 +0.025 (n - 2) + 210 / А, (11)
Нэгдүгээр спирт
10 дугаар сараас - 3 дугаар сард
П = 0.44 + 0.025 (n - 2) + 160 / А, (12)
4 дүгээр сараас – 9 дүгээр сард
П = 0.58 + 0.025 (n - 2) + 175 / А, (13)