1. Ся улс
Ся улс нь нийтийн он тооллын ємнєх 21-р зуунаас нийтийн он тооллын ємнєх 16-р зууны хооронд 500 шахам жил
оршин тогнож байсан бөгөөд 14 vеийн 17 вангийн ноёрхлыг єнгєрvvлсэн ажээ. Ся улс бол Хятадын тvvхэн дэх
хамгийн анхны тєрт улс юм.
Хятадын хүй нэгдлийн үе дуусч ,ангид нийгэм энэ үеээс эхэлсэн билээ.Ся улсыг vндэслэн байгуулагч Да юй нь олон
зуун жилийн турш гамшиг тарьж байсан Хатан голыг амжилттай зассан учир, Да юй нь аймаг бvлгийнхээ итгэл
найдлагыг хvртэж, эцэстээ Ся улсыг байгуулсан гэж домогт єгvvлсэн байдаг.Тэрээр хаан болсоныхоо дараа мужийн
эздүүдтэй чуулан уулзаж Хятад улсыг 9 хойг арал болгон хуваахаар тогтжээ .Түүний байгуулсан Ся улсын ноёрхол
нь одоогийн Шань си мужийн ємнєд хэсэг болон Хэ нань мужийн баруун хэсгийн нутгуудыг хамарч байжээ. Да Юй
насан өөд болсоны дараа түүний хүү хаан ширээнд сууж хуучний Шар хааны （黄帝）үеийн угсаа залгамжлан хаан
ширээнд суух тогтолцоог дахин сэргээсэн юм.Түүний хүү Чи ( 启 ） улсыг маш гаргуйд удирдаж байсан боловч
удалгүй харамсалтайгаар нас барсан юм. Мөн түүний хүү болох Тай Кан （ 太 康 ） нь улсын ажилыг явуулж
чадахгүйн улмаас мужийн эзнээр удирдуулжээ.Энэ хүн нь Чанг Ө （嫦娥） -гийн нөхөр Хуо И （后羿） байсан гэж
домогт өгүүлсэн байдаг.Тай Канг насан өөд болсоны дараа Хуо И тэр дор нь Тай Каний дүү болох Жунг Канг （仲
康 ） хаан ширээнд суулгасан ажээ.Гэвч бүх эрх мэдэл Хуо И гарт байсан байна.Удалгүй Жунг Кан нас барсан ба
түүний хүү болох Сиан （相） болон Хуо И нар түүний түшмэл Хан Жуо ( 寒浞 )-д алуулжээ.Сианыг амь үрэгдэхээс
өмнө түүний хатан болох Мин ( 缗 ) хөл хүндүүр болсон байсан бөгөөд Сианыг алуулсаныг мэдээд цугтан одоогийн
Шандун мужийн Жилин гэдэг газар жижиг Канг төрүүлжээ.Жижиг Кан том болоод Хан Жуогоос үлдсэн эрх мэдлээ
буцаан авч хаан ширээнд суужээ.Жижиг Каны хүү Жү （杼） нь зэвсэгийн хүчээр Хан Жуог ямарч хүчгүй болгож
зүүн И （东夷） -рүү дайлаар мордон ялалт байгуулж Ся улсын хөгжилд хувь нэмэр оруулсан байна.Үүнээс хойш 5
үеийн 6 хааны нийгэм харьцангуй тогтвортой байсан ба Ся улс тогтвортой хөгжисөөр байжээ.Үүнээс үзэхэд Ся
улсын үед угсаа залгамжлан хаан ширээнд суух тогтолцоог маш сайн мөрдөж байсан ба эзэн боолийн ялгаа маш их
байсныг харуулж байна.
Хятадын уламжлалт 12 жилийн зурхай эрт үед үүссэн ч гэсэн Ся улсын хаад ноёд даган мөрддөг байсан ба тухайн
үед хэдэн сар болж байгааг долоон бурхан одоор баримжаа авч тодорхойлдог байжээ.Мөн 7 бурхан одноос тухайн
сараа хэдэн сар болж байгааг баримжаа авч мэдэн төрийн болон газар тариалангийн ажилаа явуулдаг
байсан.Ингэснээр Ся улсын газар тариалангийн хөгжилд нилээд их түлхэц үзүүлж чадсан юм. Ся улсын зурхай нь
Хятадын түүхэн дэх хамгийн эртний зурхай билээ.Түүхийн үнэт эх сурвалж болох 大 戴 礼 记 -ийн 夏 小 正 -д энэ
талаар тэмдэглэсэн байдаг.Түүнчлэн 夏书 -ын “ 辰不集于房 ”од чуулаагүй ордын тэмдэглэл нь дэлхий дээр хамгийн
анх нар хиртсэн тухай тэмдэглэл болсон бөгөөд энэ нь МЭӨ 1948 онд бичигдсэн байна.Мөн 竹书纪年 он тооллын
хулсан бичигт Сячэний 10 дугаар онд （ МЭӨ 1580 он ） ”Шөнө дунд одод бороо шиг унана”гэж бичсэн байдаг нь
дэлхий дээр солирын бороог тэмдэглэсэн хамгийн анхны тэмдэглэл болсон юм.Ся улсыг үед одон орон судлалыг
маш чухалчлан үздэг байсан байна.
Ся улс тогтвор суурьшилтай болсоны дагуу мөн л нөгөөх нийгмийн болж бүтэхгүй асуудлууд гарч ирсэн учраас Ся
улс хууль дүрэмтэй болоод зогсохгүй Юйгийн эрүү шүүлтүүрийн хууль гэж бий болсон байна.Энэ хуульд зааснаар
ард иргэд улсдаа татвар тушаах ёстой ба 3 удаа хууль зөрчсөн этгээдийг шууд цаазалдаг байсан байна.Энэ нь
Хятадын хамгийн анхны хууль цааз мөн юм.Танг улсын үеийн хууль цаазын сурвалж бичигт Ся улсын үеийн 3000
гаруй хуулийн заалтыг тусгасан байдаг.Үүнээс үзэхэд Ся улсын хууль дүрэм харьцангуй их байсан нь харагдаж
байгаа юм.
Ся улс өмнө нь хэдэн бүлэг овог аймаг байсан ба овог аймгийн хооронд дайн болоход тухайн омгийн залуус дайнд
явдаг байж.Ся улс байгуулагдасны дараа төрийн байгууллага болон улс орны аюулгүй байдалд цэргийн хүчин
хэрэгтэй болсон байна.Иймээс боолуудаар цэргийн арми бүрдүүлэн дайнд явуулдаг байжээ.Цэргийн арми дайнд
зоригтойгоор орж ялалт байгуулвал шагнана хэрвээ дайны талбараас зугтаан зарлиг тушаалийг дагаагүй этгээдийг
яллан шийтгэнэ хэмээн 尚书·ын 甘誓 цэргийн хуулинд заан тэмдэглэсэн байна.Тэгэхээр Ся улсын хууль дүрэм маш
чанга хатуу байсан нь тодорхой юм.
Ся улсад газар тариалан хөгжихийн хэрээр бусад гар урлал болон үйлдвэр хөгжиж байсан юм.Үүнд:Вааран

2. эдлэл,гоёл чимэглэл,ясаар хийсэн зэвсэг гоёл чимэглэл болон хүрлээр хийсэн зэвсэг гоёл чимэглэл зэрэг янз бүрийн
гар урлал хөгжиж байсан байна.Тэд вааран эдлэлийг хийж байх явцадаа хурдан шатаадаг техникийг хэрэглээд
зогсохгүй ваарыг янз бүрийн өнгөнд хувиргаж чаддаг байсан байна.Түүнчлэн ваар болон аяга тавганы гадна талд
хээ угалз сийлдэг байсан ба хамгийн сонирхолтой нь гэрэлтэдэг шаазан эдлэлийг хүртэл хийж чаддаг
байжээ.Үүнийг зөвхөн багаж хэрэгсэлтэй дээд зэргийн техниктэй хүн л хийж чаддаг байсан байна.Чулуун эдлэлээр
ямар нэгэн зүйл хийхэд голлон өрөм хутга 2-ыг ашигладаг байжээ.Архелогийн малтлагаар гаргаж авсан чулуун
эдлэлийг гаргаж авсан газрынхан ойр орчимоос хайж үзэхэд түүнтэй төстэй чулуу олдоогүй гэдэг.Харин тэдгээр
чулууг өөр газрын чулуун уурхайнаас авчирсан гэж архелогчид үзэж байгаа юм.Тэгэхээр энэ нь Ся улсын үед чулуун
урлаг аль хэдийнээ хөгжицөн байсныг илтгэж байгаа юм. Мөн Ся улсад хүрлээр эд зүйл хийдэг техник аль хэдийнээ
хөгжин дэлгэрсэнийг доорх архелогийн материалууд нотолж байгаа юм.Үүнд: 临汝县煤山龙山 олдвор болох хүрэл
тогоо хамгийн урт нь 5.3,өргөн 4.1,зузаан 2мм юм.Мөн 郑 州 牛 砦 龙 山 олдвор зэс тогоо болон 二 里 头 олдсон
олдворууд юм.Үүнээс гадна модон урлаг,хаш чулуун урлаг,архи нэрэх урлаг зэрэг урлагууд хөгжиж байжээ.