nedensellik bilimsel araştırma modeli

1. Nedensellik ve Araştırma Modeli
Hüseyin ŞEN
1

2. Yararlanılan Kaynaklar
* Niyazi Karaşar, Bilimsel Araştırma Yöntemi, Nobel
Yayın Dağıtım, Ankara, 1999, s.75-109.
* Kaan Böke, Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri,
Alfa Basım Yayım Dağıtım, 2014, s.153-190.
2

3. Takdim Sırası
* Nedensellik
* İdiografik ve Nomotetik Nedensel Açıklamalar
* Nedensel Açıklamalar İçin Gerekli Şartlar
* Analiz Birimleri ve Nedensel Açıklamalarda Hatalar
* Araştırma Modeli
* Araştırma Türleri
3/503

4. Nedensellik
* Her olayın bir nedeninin olması ve aynı koşullar
altında aynı nedenlerin aynı sonuçları doğurması,
* İki olgu arasındaki sebep-sonuç ilişkisi,
* Nedensel bağ,
* İlliyet bağı.
4/504

5. Nedensel Bağ
5
İşsizlik
Sokak Suçları
X
(Neden)
(Bağımsız Değişken)
Y
(Sonuç)
(Bağımlı Değişken)
5/50

6. İdiografik Açıklamalar
* Bireysel örneklere ya da olaylara dayanarak açıklamaya
çalışır.
* Yalnızca bir kişi hakkındaki durum, yalnızca bir konu veya
sadece belirli bir olay derinlemesine incelenir ve nedenleri
tespit edilir.
* Sadece araştırılan durumu açıklar, toplumun bütününe
uyarlanabilecek genel geçerli sonuçları ortaya çıkarmaz.
* Genellikle nitel araştırmalarda kullanılır.
6/506

7. İdiografik Açıklamalar
* Sözel derslerde çok başarılı fakat sayısal derslerde fazla
başarılı olmayan birisi bunun nedenlerini şöyle açıklayabilir:
- Benim kafam sayısal derslere pek çalışmıyor,
- Sözel dersleri daha iyi kavrıyorum ve severek çalışıyorum,
- Sayısal derslerin sınavları daha zor oluyor,
- Ben zaten üniversitede sözel bir bölümü tercih edeceğim,
bu nedenle sayısal derslere çok önem vermiyorum.
7/507

8. Nomotetik Açıklamalar
* Genel durumları ve sorunları ele alarak bunlara yol açan
en önemli nedenleri ortaya çıkarmayı amaçlar.
* Toplumun geneline uyarlanabilecek fakat daha az detaylı
sonuçlara ulaşmayı amaçlar.
* Genellikle nicel araştırmalarda kullanılır.
* Olasılıkçıdır.
8/508

9. Nomotetik Açıklamalar
“Niçin bazı insanlar önyargılı bazıları değildir?”
I I I I ı I ı I I I ı
I I I I ı I ı I I I ı
9
Eğitimli Eğitimsiz
Hoşgörülü
Önyargılı
I I I ı I ı I I I ı ı I ı I ı I I I ı
I I ı ı I ı I ı I I I ı
I I I ı I ı I I I ı ı I ı I ı I I I ı
I ı I ı I I I ı I I ı ı ı ı I ıI
I ı I ı I ı I I ı
I ı I ı I ı I I ı
I I I ı I ı I I I ı ı I ı I ı I I I ı
I I ı ı I ı I ı I I I ı
I I I ı I ı I I I ı ı I ı I ı I I I ı
I ı I ı I I I ı I I ı ı ı ı I ıI
I I I I ı
ı ı I
ı
I I I ı
I ı ı I
9/50

10. Nedensellik Açıklamalar İçin Gerekli Şartlar
* İki değişken arasında neden-sonuç ilişkisi olabilmesi
için:
Korelasyon,
Zaman Sıralaması,
İlişkinin üçüncü bir değişkenle açıklanamaması.
10

11. Nedensellik Açıklamalar İçin Gerekli Şartlar
* Akasya çiçeğinin hapşırmaya neden olması arasında
nedensel bir ilişkinin olması için:
Akasyanın yanında iken hapşırılması, yanında
değil iken hapşırılmaması,
Akasyaların yanına geldikten sonra hapşırılması,
Başka çiçekli bitkilerin yanında iken
hapşırılmaması gerekir.
11/5101

12. Korelasyon ve Nedensellik
Fakirlik
Yüksek
Suç
Oranı
Düşük
Düşük Yüksek
Yüksek
Suç
Oranı
Düşük
Düşük Yüksek
Cezaların Ağırlığı,
Kesinliği ve Çabukluğu
Pozitif Korelasyon Negatif Korelasyon 12/50

13. Korelasyon Katsayısı
 1.00 olması : Mükemmel
pozitif ilişki
 -1.00 olması: Mükemmel
negatif ilişki
 0.00 olması:
İlişki yok
 0.70 – 1.00:
yüksek
 0.70 – 0.30:
orta
 0.30 – 0.00:
düşük
13

14. Zaman Sıralaması
* Neden, sonuçtan önce oluşmalıdır.
* Örnek:
- Silahta bulunan bir fişeğin ateşlenmesi tetiğin
çekilmesine neden olmaz,
- Tetiğin çekilmesi ateşlemeye sebep olur.
14/5104

15. İlişkinin Üçüncü Bir Değişkenle Açıklanamaması
* Bağımlı değişkendeki değişiklik nedeni sadece ilgili
bağımsız değişken olmalı, başka bir neden olmamalıdır.
* Eğer üçüncü bir etken, bir dışsal değişken, söz konusu
ilişkiye neden oluyorsa bu sahte bir nedensel ilişkidir.
* Nedensel ilişkilerin üç şartını da en iyi karşılayan dizaynlar
deneysel araştırmalardır.
15/5105

16. 16
Korelasyon ve Sahte Nedensellik
Gözlenen ilişkiler
Ayakkabı
numarası
Matematik
yeteneği
Ayakkabı
numarası
Pozitif (doğrudan) ilişki
Daha büyük ayakkabı numarası daha yüksek matematik
becerisiyle ilgili (ya da tersi)
Yalancı nedensel ilişki Gerçek nedensel ilişki
Daha yüksek numara daha fazla
matematik yeteneği
Yaş hem daha büyük ayakkabı
numarası hem de daha yüksek
matematik becerisini açıklamaktadır.
Matematik
yeteneği
Ayakkabı
numarası
Matematik Yaş
yeteneği
Ayakkabı
numarası
Matematik
yeteneği
16/50

17. Korelasyon ve Sahte Nedensellik
* İskandinavya'da 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl için yıllık leylek
sayısı ve yıllık çocuk doğumları inceleyince çok yakın bir
pozitif korelasyon bulunmaktadır. Bu, doğan çocukların leylekler
tarafından getirildikleri önermesini doğrulamaz. Hem çocuk
doğum sayısı hem de leylek sayısı ekonomik gelişme ve
şehirleşme dolayısıyla azalmış ve bu iki azalma birinin diğerine
sebep-sonuç olmasından ortaya çıkmamıştır.
* Bir sahil şehrinde aylık dondurma satışları ile aylık denizde
boğulma sayıları yıl içinde birlikte artıp eksilime gösterip yakın
pozitif korelasyon gösterirler. Bu demek değildir ki fazla
dondurma fazla boğulmalara sebep-sonuç olmakta veya
boğulmaların azalması dondurma satışlarına aksi tesirde
bulunmaktadır. Her ikisi de mevsim değiştiği için aynı yönde
değişik etki görmektedir.
17/50
17

18. Gerekli ve Yeterli Neden
18
Sınava Girdi Sınava girmedi
Kaldı
Geçti
K K
K K
K k
K
A A C B D A B B
A C D D A
B A B D C CC
A B BB C CC D
A BBB C C A
K K K
K K K
K K K k
K K K
Geçmek için sınava girmek gerekli ama yeterli değil, sınavdan geçmek
için hem sınava girmek gerekli hem de geçer not almak. Kalmak için
sınava girmemek yeterli neden (ama başka nedenlerle de kalınabilir)
18/50

19. Analiz Birimleri
19
* Üzerinde araştırma yürütülen temel olgu veya varlıktır.
* Eğer analiz birimi net olarak belirlenmemişse araştırmadan
kolaylıkla yanlış nedensel açıklamalar çıkarılabilir.
* Sosyal bilimlerde üzerinde araştırma yapılan analiz birimleri:
- Bireyler (Öğrenciler, askerler, suçlular, polisler),
- Gruplar (Aileler, Çeteler, Semtler, Şehirler)
- Organizasyonlar (Okullar, Adli Birimler, Hapishaneler),
- Sosyal Eserler (Kitaplar, Gazete Haberleri, Makaleler),
- Sosyal Etkileşimler (Tutuklamalar, Disiplin Cezaları).
19/50

20. Nedensel Açıklamalarda Hatalar
* Verilerin toplandığı analiz birimleri ile hakkında sonuçlar
çıkarılan analiz birimlerinin aynı olmaması durumunda oluşur.
20
Veri Toplanılan Birim
Gruplar Bireyler
Hakkında Sonuç Çıkarılan
Birim
Gruplar
İndirgemeci Hata
Bireyler
Ekolojik Hata
20/50

21. Model Nedir?
Model, “ideal” bir ortamın temsilcisi olup, yalnızca “önemli”
görülen değişkenleri içine alacak şekilde, gerçek durumun
özetlenmiş halidir.
Genel olarak üç tür model vardır. Bunlar:
 Simgesel,
 Uyuşum,
 Benzeşim
modelleridir.
21

22. Simgesel modellerde özellikler “simge” (sembol)’lerle
gösterilir. Çoğu araştırma modelleri bu türdendir.
Uyuşum modeli, temsil ettiği sistemle, fiziki ve nitel
yönlerden tam bir uyum halinde bulunan, fakat gerçek
sistemin küçültülmüşü ya da büyültülmüşü olabilen
örneğidir: bir köprü modeli, uçak modeli gibi.
Benzeşim modeli, bir özelliğin daha kolay anlaşılabilen bir
başka özellikle temsil edilebildiği modellerdir; elektrik
akışının su akışına benzetilmesinde olduğu gibi.
22

23. Araştırma Modelleri
Araştırma modeli; araştırma amacına uygun ve ekonomik
olarak, verilerin toplanması ve çözümlenebilmesi için
gerekli koşulların düzenlenmesidir.
Bu koşulların düzenlenmesinde iki temel yaklaşım vardır.
Bunlar;
 Tarama modelleri
 Deneme modelleri’dir.
Araştırıcı, amacına ve içinde bulunduğu koşullara göre, bu
temel yaklaşımlardan yararlanmak zorundadır.
23

24. 24

25. Tarama Modelleri
 Tarama modelleri, geçmişte ya da halen var olan bir
durumu var olduğu şekliyle betimlemeyi amaçlayan
araştırma yaklaşımlarıdır.
 Herhangi bir şekilde değiştirme, etkileme çabası
gösterilmez.
 Bilinmek istenen şey vardır ve oradadır. Önemli olan
onu uygun bir biçimde “gözleyip” belirleyebilmektir.
25

26. Tarama Modelleri
* Tarama modellerinde amaçların ifade edilişi genellikle,
soru cümleleri ile olur. Bunlar: Ne idi? , Nedir? , Ne ile
ilgilidir? , Nelerden oluşmaktadır? gibi sorulardır.
- Halkın siyasi eğilimleri nedir?
- Bir maddenin hangi bileşenleri vardır?
* Tıp vb. alanlardaki vaka tanıma ve geriye dönük
araştırmalar
* Tarihsel, betimsel, kitaplık vb. adlarla anılan araştırmaların
hepsi temelde birer tarama araştırmasıdır.
26

27. Tarama Modelleri
Tarama araştırmacısı,
- nesnenin ya da bireyin doğrudan kendisini
inceleyebileceği gibi,
- önceden tutulmuş çeşitli kayıtlara ( yazılı belge ve
istatistikler, resimler, ses ve görüntü kayıtları vb.) ve
alandaki kaynak kişilere başvurarak,
- elde edeceği dağınık verileri,
- kendi gözlemleri ile bir sistem içinde bütünleştirerek
yorumlamak durumundadır.
27

28. Tarama Modelleri
Tarama modeli ile yapılan bir araştırmanın iki temel
sınırlılığı;
- veri bulma ve
- kontrol güçlükleridir.
28

29. Tarama Modelleri
Tarama modelleri çeşitli açılardan sınıflandırılabilir. Ancak
daha çok iki temel yaklaşım üzerinde durulmaktadır.
Bunlar:
 Genel tarama modelleri
 Örnek olay taramaları’dır.
29

30. Genel Tarama Modelleri
- Evren hakkında genel bir yargıya varmak amacı ile,
evrenin tümü ya da ondan alınacak bir grup, örnek ya da
örneklem üzerinde yapılan tarama düzenlemeleridir.
- Değişkenlerin tek tek tür ya da miktar oluşumlarının
belirlenmesi amacı ile yapılan araştırma modellerine, tekil
tarama modelleri denir.
30

31. Tekil tarama modelleri ile anlık durum saptamaları yanında,
zamansal gelişimler ve değişimler de belirlenebilmektedir.
İki temel yaklaşımdan biri ile gerçekleştirilebilmektedir.
Bunlar:
 izleme
 kesit alma
yaklaşımlarıdır.
Tekil Tarama Modelleri
31

32. Tekil Tarama Modelleri
* İzleme yaklaşımında, zamansal gelişimi ya da değişimi
belirlenmek istenen değişken, aynı eleman ya da birimler
üzerinde, belli bir başlangıç noktasından alınarak, sürekli
olarak ya da belli aralıklarla gözlenir.
* Özellikle derinliğine ve genişliğine kapsamlı gözlemlerin
yapılmak istendiği durumlarda uygun bir yaklaşımdır.
* Dil gelişiminin belirlenmesinde az sayıda (beş, on)
çocuğun, doğuştan başlayarak yedi yaşına kadar belli
aralıklarla gözlenmesi izleme yaklaşımının somut
uygulamalarındandır.
32

33. Tekil Tarama Modelleri
* En ayırıcı özelliği, daha uzun zaman diliminde
bitirilebilmesidir.
* İzleme yaklaşımı ile elde edilen bulguların geçerlik
olasılığı yüksektir.
* Az sayıda eleman üzerinde çalışılabildiğinden,
gözlenenler dışında genellenebilirliği sınırlıdır.
33

34. Tekil Tarama Modelleri
 Kesit alma yaklaşımında, gelişim, çeşitli gelişmişlik
evrelerini temsil ettiği kabul edilen, birbirinden ayrı
gruplar üzerinde ve bir anda yapılacak gözlemlerle
belirlenmeye çalışılır.
 Alınan sonuçlar, sanki aynı gruptan alınmış gibi
yorumlanır ve gelişmenin sürekliliğini yansıttığı varsayılır.
 Örneğin, dil gelişiminin belirlenmesinde, izleme yaklaşımı
yerine, kesit alma yaklaşımı da izlenebilirdi.
34

35.  Kesit alma yaklaşımı ile çok daha az zamanda
kestirilebilir.
 Çok sayıda örnek üzerinde çalışma olanağı ve
zorunluluğu bulunduğundan, kesit alma yolu ile elde
edilen verilerin genellenebilirlik olasılığı daha yüksektir.
 Zamanı azaltması ile de, maliyet önemli ölçüde
düşmektedir.
Tekil Tarama Modelleri
35

36. İlişkisel Tarama Modelleri
* İki ve daha çok sayıdaki değişken arasında birlikte
değişim varlığını veya derecesini belirlemeyi amaçlar
* İlişkisel çözümleme iki türlü yapılabilir. Bunlar:
korelasyon türü ilişki ile karşılaştırma yolu ile elde edilen
ilişkilerdir.
– Bireylerin zeka düzeyleri ile akademik başarı düzeyleri,
– Sigara içme alışkanlığı ile akciğer kanserine yakalanma
durumu,
– Sosyo – ekonomik düzey ile ailedeki çocuk sayısı,
– Eğitim düzeyi ile parti tercihleri.
36

37. Örnek Olay Tarama Modelleri
 Evrendeki belli bir ünitenin (birey, aile, okul, hastane,
dernek vb.) derinliğine ve genişliğine, kendisini ve çevresi
ile olan ilişkilerini belirleyerek, o ünite hakkında bir yargıya
varmayı amaçlar.
 Monografi çalışmaları da denir.
 Daha ayrıntılı ve gerçeğe yakın bilgiler vermesinden
dolayı genel taramaların yetersiz görüldüğü durumlarda,
örnek olay taramaları yapılır.
37

38. Örnek Olay Tarama Modelleri
Bir öğrencinin başarısızlık nedenlerini araştıran bir
psikolojik danışman;
- öğrencinin notlarını,
- öğretmenlerle olan ilişkilerini,
- aile durumunu, beslenmesini,
- sağlığını,
- çalışma alışkanlıklarını ve başarısını etkileyebileceği
düşünülebilen diğer önemli değişkenleri gözlem konusu
yapar.
38

39. Örnek Olay Tarama Modelleri
- Büyük ölçüde, nitelik araştırmalarıdır.
- Çoğu zaman, istatistiksel çözümlemelere olanak vermez.
- Verileri yorumlama güçlüğü daha fazladır.
39

40. Deneme Modelleri
 Deneme modelleri, neden – sonuç ilişkilerini belirlemeye
çalışmak amacı ile doğrudan araştırmacının kontrolü
altında, gözlenmek istenen verilerin üretildiği
araştırma modelleridir.
 «Nasıl?» sorusuna cevap aranır.
 Tarama modelleri ile var olan durum gözlenirken, deneme
modelinde, gözlenmek istenenlerin araştırmacı tarafından
üretilmesi söz konusudur.
40

41. Deneme Modelleri
Bir araştırmanın deneme sayılabilmesi için şu üç koşulu
karşılaması gerekir:
 Denemeci, durumu (değişkenleri) değiştirebilmeli,
 Değiştirmeler kontrollü olmalı,
 Denemeci, durumu değiştirmesinin etkisini gözleyebilmeli.
41

42. Tek Değişken Yasası ve Sonrası
Tek değişken yasasına göre: iki durum her haliyle birbirine
eşit ise, bunlardan yalnızca birine eklenen ya da ondan
çıkarılan bir eleman, durumlar arasında oluşacak olası
ayrımın nedeni sayılır.
Çok değişken yasası: etkileşimlerde çoklu neden – sonuç
ilişkilerinin olabilirliği varsayımına dayanır.
42

43. Deneme Modeli Türleri
a) Deneme Öncesi (pre – experimental) Modeller
b) Gerçek Deneme (true – experimental) Modelleri
c) Yarı Deneme (quasi – experimental) Modelleri
43

44. a) Deneme Öncesi (pre – experimental) Modeller
* Gerçek anlamda bir deneme modeli niteliği taşımazlar.
* Gerçek ve yarı deneysel modellerin daha iyi anlaşılmasını
sağlar.
* Bilimsel değerleri çok sınırlıdır. Bu sınırlılıklar içinde
kullanılabilen modellerden üçü:
 Tek grup sontest model,
 Tek grup öntest – sontest modeli,
 Karşılaştırmalı eşitlenmemiş grup sontest modeli dir.
44

45. b) Gerçek Deneme Modelleri
 Bilimsel değeri en yüksek deneme modelidir.
 Birden çok grup kullanılır.
 Gruplar yansız atama (örnekleme) ile oluşturulur.
 Her araştırmada en az bir deney, bir de kontrol grubu
bulunur.
Gerçek deneme modellerinden üçü:
 Öntest – sontest kontrol gruplu model,
 Sontest kontrol gruplu model,
 Solomon dört grup modeli dir.
45

46. c) Yarı - Deneme Modelleri
Gerçek deneme modellerinin gerektirdiği kontrollerin
sağlanamadığı ya da onların bile yeterli olmadığı birçok
durumda yarı – deneme modellerinden yararlanılır.
 Zaman dizisi (time series) modeli,
 Eşit zaman örneklemli (equivalent time samples)
model,
 Eşitlenmemiş kontrol gruplu (nonequivalent control
group) model,
 Öntest – sontest ayrı örnek grup (separete – sample
pretest – posttest) modeli,
 Rotasyon (counterbalanced) modeli dir.
46