Econimic history

1. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 1
ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ
Хичээлийн нэр: Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх,
Хичээлийн индекс /код/: MLHE410
Салбар сургууль, тэнхим: Аюулгүй байдлын сургууль, ЭЗМТ
Сургалтын төлөвлөгөөнд тусгагдсан бүрдэл хэсэг: Мэргэжлийн суурь
Хичээлийн кредит: 3 кр, нийт цаг 144, долоо хоногт ноогдох цаг 2:2:1:2 (лекц 32 цаг,
семинар 32 цаг, дадлага 16 цаг, оюутны бие даалт 32 цаг)
Хичээлийн өмнөх холбоо: MLEC203, 204 болон эдийн засгийн бусад хичээлүүд
Хичээлийн залгамж холбоо: Эдийн засгийн хичээлүүд
Хичээл орох анги: ЭЗМТ-ийн Э/з-4 буюу М1-402, М1-404
Хичээл заах багш: Д.Энхчимэг, Х.Ариунтуяа Мэргэжил: Эдийн засагч
Боловсролын зэрэг цол: Аюулгүй байдлын ухааны доктор (Ph.D)
И-мэйл хаяг: enkhchimeg4494@gmail.com.com
Утас: 99174494
Ажлын өрөө: АБС-ийн хичээлийн 1-р байр №217
Хичээл заах үндсэн болон туслах багшийн цагийн харьцаа: Багш 2 (100%)
Хичээлийн төрөл: Заавал судлах
Санал болгох улирал: 1Б улирал
Ашиглах ном сурах бичиг, гарын авлага:
1. Ч. Баянжаргал, Х.Эрдэнэчулуун “ Эдийн засгийн онолын сэтгэлгээний түүх” 2005
он
2. Ш.Нацагдорж “ То вангийн аж төрөхийн сургааль,”, “ Чингисийн цадиг”, “ Их засаг
хууль”,” Өвлөх эрх”
3. Б. Намсрай “ Эдийн засгийн онолын түүх” 2000 он
4. Ч. Далай “ хамаг монгол, монголын түүх”
5. Д. Хүүхэнбаатар “ Монголын түүхийн хураангуй хэрэглэгдэхүүн” МУИС 1996 он 1-
6 цуврал
6. Д. Төмөртогоо “ Монголын эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх” УБ хот 2006 он
7. Х. Цэвэлмаа, Б. Алтанцэцэг “ Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх” УБ хот 1997 он
Шаардлагатай вэйб сайт:
8. hptt/ www. economics history.mn@ yahoo com.
9. enkhchimeg44@yahoo com. Blogiin hicheel
Хичээлийн тодорхойлолт: Анхдагчид ба залгамжлагчдын өв аж ахуй эрхлэлтийн
талаарх сэтгэлгээний үүсэл ба меркантелизм, Сонгодог улс төрийн эдийн засгийн
ухааны үүсэл, Макро эдийн засгийн сонгодог онол ба К.Марксын эдийн засгийн онол,
Орос ба Монголын эдийн засгийн сэтгэлгээний онцлог, Орчин үеийн эдийн засгийн
сургаалын эхлэл: Маржинализм, Австрийн субьектив болон эдийн засгийн ерөнхий
тэнцвэрийн онол, Эдийн засгийн онолд В.Парето, А.Маршаллын оруулсан хувь нэмэр,
Кейнсээс өнөөг хүртэл Ж.Кейнс ба монетаризмын онолын үндэс, Монголын эдийн
засгийн сэтгэлгээний түүх зэрэг асуудлуудыг судална.
Хичээлийн хэрэгцээ шаардлага: Àäàì Ñìèòýýñ ºìíºõ ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýý,
Ñîíãîäîã óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí óõààíû ¿çýë áàðèìòëàë, ñóðãààë ò¿¿íèé õºãæèë,
эäèéí çàñãèéí үзэл санаа ба ñóðãààë, ýäèéí çàñãèéí îíîëûí сэтгэлгээний õºãæèë,
Æîí Ìåéíàðä Êåéíñèéí ýäèéí çàñãèéí ñóðãààë, Êåéíñèéí îíîëûí õºãæèë, Îð÷èí ¿åèéí
ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé óðñãàëóóä çýðãèéã òóõàéí ¿åèéí íèéãýì-ýäèéí
çàñãèéí áàéäàë, ººð÷ëºëòºä óÿëäóóëàí ñóäалсанаар îð÷èí ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí
ñýòãýëãýýíä çîõèöîõ, ¿ë çîõèöîõ àñóóäëóóäûã ýäèéí çàñãèéí îíîëûí
¿íäýñëýëòýéãýýð òîäîðõîéëæ àâ÷ ¿çэх эрэлт хэрэгцээнд суурилав. Мөнтүүнчлэн
оюутан Монголын эдийн засгийн сэтгэлгээний түүхийн турлага сургамжийг танин

2. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 2
мэдэж судалсанаар өөрийн зүгээс орчин цагт оновчтой шийдвэр гаргах суурь
шинжлэх ухааны аргазүйтэй болно.
ХОЁР. ХИЧЭЭЛИЙН ЗОРИЛГО, СУРГАЛТЫН ҮР ДҮН
№
Хичээлийн
зорилго Сургалтын үр дүн
1
Îþóòíóóäàä ºìíºõ ¿åèéí
ýäèéí çàñàã÷äûí ¿çýë
áàðèìòëàë, îíîë, íîìëîë,
ñóðãààëûã òóõàéí ¿åèéí
íèéãìèéí ººð÷ëºëòºíä
òóëãóóðëàí òàíèóëàõ, îð÷èí
¿åèéí ñýòãýëãýýíèé
õàíäëàãóóäûã
ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëóóëàõ
çàìààð ýäèéí çàñãèéí îíîëûí
¿¿ñýë, õºãæèë, ýä¿ãýý
¿åèéí íîìëîëóóäûí õóâüñëûí
òàëààðõ îéëãîëòóóäûã ºã÷,
èðýýä¿éí ýäèéí çàñàã÷èä,
ñóäëàà÷, øèíæýý÷èä,
ýðäýìòýä áîëîõ ñóóðèéã íü
òàâèõàä îðøèíî.
Мэдлэг: ªìíºõ ¿åèéí ýäèéí çàñàã÷äûí ¿çýë áàðèìòëàë, îíîë,
íîìëîë, ñóðãààëóóä áîëîí îð÷èí ¿åèéí ñýòãýëãýýíèé
õàíäëàãóóä, ýäèéí çàñãèéí îíîëûí ¿¿ñýë, õºãæèë, ýä¿ãýý
¿åèéí íîìëîëóóäûí õóâüñëûí òàëààðõ îíîëûí ìýäëýãèéã
ýçýìøèíý.
Ур чадвар: Ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õýí ººð÷ëºëò,
õóâüñàë äýýð ¿íäýñëýí èðýýä¿éí îíîëûí ÷èã õàíäëàãûã
òîäîðõîéëîõ, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí øèíý÷ëýëä íèéöýõ îíîëûí
¿çýë áàðèìòëàëûã òîìú¸îëîõ, øèëæèëòèéí ¿åä çîõèöîí àìüäðàõ
ур ÷àäâàðûã ýçýìøèíý.
Чадамж: Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ººð òîãòîëöîî, áóñàä óëñ
¿íäýñòíèé ñýòãýëãýýíèé ÿëãààòàé áàéäëóóä äàõü ýäèéí
çàñàã÷äûí ¿çýë áàðèìòëàëûã õàðüöóóëàí ººðèéí îðîí áîëîîä
íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíû íºõöºëä íèéöýõ îíîëûí ¿çýë
áàðèìòëàëûã ñîíãîõîä ÷èãëýãäñýí øèíæèëãýýã õèéõ äàäàë
чадамж ýçýìøèíý.
CDIO сургалтын үр дүнгийн:
2.1. Шинжлэн судлах, асуудал шийдвэрлэх
2.1.1. Системтэйгээр нэгтгэн бодох судалгаа шинжилгээний
суурь ур чадвар олгох;
2.1.3. Мэдээлэл олзворлох, чанарын дүн шинжилгээ хийх;
2.2.1. Түүхэн судалгаа, мэдлэг бүтээлт.
Хичээлээр эзэмших мэргэжлийн ур чадварыг хөгжүүлэх
-Боловсруулах чадвар: Хичээлээр эзэмшсэн эдийн засгийн сэтгэлгээний онолын түүхийн
мэдлэгийг амьдрал практиктай холбож, ашиглаж хэрэглэх, эдийн засгийн өнөөгийн байдал, орчин
нөхцлийг тодорхойлох, зүй тогтлыг нь тайлбарлах, хооронд нь харьцуулах арга зүйг эзэмшүүлнэ.
-Мэдээлэл олзворлох, нэгтгэх ур чадвар: Тóõàéí ¿åèéí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí áàéäàë, ººð÷ëºëòºä
óÿëäóóëàí ñóäалсанаар îð÷èí ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíä çîõèöîõ, ¿ë çîõèöîõ
àñóóäëóóäûã ýäèéí çàñãèéí îíîëûí ¿íäýñëýëòýéãýýð тодорхойлж, түүнд дүгнэлт шинжилгээ
хийж асуудал шийдвэрлэх аргуудыг мэдсэний үр дүнд кейс унших, түүнд өнөөгийн байдлыг
харьцуулан шинжилж өөрийн зүгээс оюутан үзэл бодлоо илэрхийлж илтгэх ур чадварыг эзэмшинэ.
-Нэгтгэн дүгнэх чадвар: Мэдээлэл олзворлох, тухайн үеийн нийгэм эдийн засгийн үзэл баримтлалд
боловсруулалт хийж, үр дүнг нэгтгэх, үнэлэлт дүгнэлт өгөх чадварыг эзэмшүүлнэ.
CDIO сургалтын үр дүнгийн:
2.1. Шинжлэн судлах, асуудал шийдвэрлэх
2.1.1. Системтэйгээр нэгтгэн бодох судалгаа шинжилгээний суурь ур чадвар олгох;
2.1.3. Мэдээлэл олзворлох, чанарын дүн шинжилгээ хийх;
2.2.1. Түүхэн судалгаа, мэдлэг бүтээлт.
Хичээлээр эзэмших хувь хүний ур чадвар, хандлагыг хөгжүүлэх
- Багаараа болон бие даан ажиллах: Мэдээллийг олох, шинжлэн боловсруулах, санал бодлоо
солилцох, бусдыг сонсох, өөрийн болон бусдын өмнө хариуцлага хүлээх, хамтын шийдэлд
хүрэх
- Эссэ бичих: Мэдээлэл олзворлох, асуудал дэвшүүлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, асуудлыг задлан
шинжлэх, нэгтгэн дүгнэх

3. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 3
- Бүтээх: Харьцуулах, зүй тогтол, хоорондын уялдаа холбоог тайлбарлах, бодож тооцоолох,
эзэмшсэн мэдлэгтээ тулгуурлан хийж бүтээх, сэтгэн бодох, mind mapping, анализ хийж сурах
- Илтгэх: Өөрийгөө илэрхийлэх, нээх, итгэлтэй байх, асуудлыг тайлбарлах, шийдвэрийн
хувилбаруудыг гаргах дүгнэлт хийх
/CDIO сургалтын үр дүнгийн: 3.1-3.3 /Багийн ажиллагаа 3.1.2, багийн манлайлал 3.1.4, бичгийн
харилцаагаар тоон шинжилгээний үр дүнг илэрхийлэх 3.2.3, аман илтгэл 3.2.6, асуудал
боловсруулах, шинжлэх 3.2.7 харилцааны ур чадвар зэрэг эзэмшинэ.
ГУРАВ. ХИЧЭЭЛИЙН ЦАГ СЭДВИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ
д/д
Хичээлийн сэдэв
Үндсэн сурах
бичгийн
хуудсын
дугаар
Ноогдох
Цаг
Хичээлийнхэлбэр
Лекц
Семинар
Дадлага,
Биедаалт
Оюутны
биедаалт
1
Аж ахуй эрхлэлтийн талаарх
сэтгэлгээний үүсэл ба мерканте-
лизм
Сурах бичиг
1-11
12 2 2 4
2
Сонгодог улс төрийн эдийн
засгийн ухааны үүсэл,хөгжил
болон өртөг ба хуваарилал-тын
сонгодог онол
Сурах бичиг
8-11
12 4 4 2 6
3
Макро эдийн засгийн сонгодог
онол ба К.Марксын эдийн засгийн
онол
Сурах бичиг
1-4
12 2 4 2 4
4
Орос ба Монголын эдийн засгийн
сэтгэлгээний онцлог
Сурах бичиг
8-11
12 2 4 2 6
5
Маржинализм
Австрийн субьектив болон эдийн
засгийн ерөнхий тэнцвэрийн онол
Сурах бичиг5-
10
12 2 4 2 4
6
Эдийн засгийн онолд В.Парето,
А.Маршал-лын оруулсан хувь
нэмэр
Сурах бичиг 12 2 4 2 6
7
Ж.Кейнс ба монетариз-мын
онолын үндэс, дүгнэлт ба
зөвлөмж
Сурах бичиг 12 2 4 2 6
8
Монголын мал аж ахуй ба
монгол хүний хэрэглээнхий
уламжлалт шинж чанар
Сурах бичиг 12 2 4 2 6
9
Монголын их гүрний үеийн
эдийн засаг
Сурах бичиг
8-11
6
10
Юань гүрний нийгэм эдийн
засгийн байдал
Сурах бичиг5-
10
12 2 4 2 4
11
Халх монгол манжийн ноёрхолд
орсон нь
Сурах бичиг 6

4. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 4
(XVII-XX зууны эхэн үе)
12
Ардын хувьсгалын дараах үеийн
нийгэм эдийн төлөв байдалд
хийсэн судалгаа
Сурах бичиг
6-7
12 2 4 2 6
Бүгд цаг 144 32 32 16 64
Нийт кредит цаг 3 2 1
ДӨРӨВ. СУРАХ, СУРГАХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА (TLA)
№
Хичээлд ашиглах сурган
заах арга зүй
Сургалт явуулах хэлбэрүүд
CLOs
хамаарал
1
Ярих аргууд
Үзүүлэн таниулах аргууд
Дүрст үзүүлэн аргууд
Инсертийн арга
Kwl арга
Лекц
1,2,3
2
Практик үйлдийн аргууд
Венни диаграммын арга
Гар чийдэнгийн арга
Мэтгэлцээний арга
Хэлэлцээрийн арга
Семинар
1,2
3
Маргаан зохиох арга
Асуудал дэвшүүлж тайлбарлах
арга
Судлан шинжлэх арга
Түүхэн сургамжинд
суурилсан сургалт
Бие даалт
1,2,3
ТАВ. ХИЧЭЭЛИЙН АГУУЛГЫН УЯЛДАА ХОЛБООНЫ МАТРИЦ
Нэг. CDIO идэвхтэй сургалтын аргыг хэрэглэнэ.
№ Хичээлийн агуулга
Хичээлээр олгох мэдлэг, ур
чадвар, хандлага
1.1.Мэдлэг
2.1.Ур
чадвар
3.1.Хандлаг
а,чадамж
1
Аж ахуй эрхлэлтийн талаарх сэтгэлгээний үүсэл ба
меркантелизм
+ + +
2
Сонгодог улс төрийн эдийн засгийн ухааны
үүсэл,хөгжил болон өртөг ба хуваарилал-тын сонгодог
онол
+ + +
3 Макро эдийн засгийн сонгодог онол ба К.Марксын +

5. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 5
эдийн засгийн онол
4 Орос ба Монголын эдийн засгийн сэтгэлгээний онцлог + + +
5
Маржинализм
Австрийн субьектив болон эдийн засгийн ерөнхий
тэнцвэрийн онол
+ + +
6
Эдийн засгийн онолд В.Парето, А.Маршал-лын
оруулсан хувь нэмэр
+ + +
7
Ж.Кейнс ба монетариз-мын онолын үндэс, дүгнэлт ба
зөвлөмж
+ + +
8
Монголын мал аж ахуй ба монгол хүний
хэрэглээнхий уламжлалт шинж чанар + + +
9
Монголын их гүрний үеийн эдийн засаг
+ + +
10
Юань гүрний нийгэм эдийн засгийн байдал
+ + +
11
Халх монгол манжийн ноёрхолд орсон нь
(XVII-XX зууны эхэн үе)
+ +
12
Ардын хувьсгалын дараах үеийн нийгэм эдийн төлөв
байдалд хийсэн судалгаа + +
Хоёр. Ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õèéí õè÷ýýëээр оюутанд үр дүнд
суурилсан áîëîâñðîë îëãîõ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ажлын агуулгын
матриц:
¹ Үр дүнд
суурилсан
боловсрол
олгох үйл
ажиллагааны
чиглэл
Хэрэгжүүлэх нэгж
хичээлийн сургалтын
ажлын агуулга
Мөрдлөг
болгох үзэл
баримтлал
Хүрэх үр дүн
1 Îþóíû ÷àäàìæ
õèéãýýä ìýðãýí
óõààíä ñóðàëöàõ
÷àäâàðыг
нэмэгдүүлэхэд
чиглэсэн
ажиллагаа
1. Мэдлэгийг хэрэглээ
болгох чадварт сургах
2. Эдийн засгийн
холбогдолтой мэдээллийн
эх сурвалжтай ажиллаж
судалгаа, øèíæèëãýý хийхэд
сургах
Уруудахад
унтаж идэх,
өөдлөхөд санаж
сэрэх. Ажил
бүтээхийн
эрэмбэ нь
мэдлэг, чадвар,
чадамж гурав.
Îþóòíûã ýõ
áè÷âýðòýé
àæèëëàæ, óíøñàí
ñýäâýýñýý ãîë
ç¿éëèéã íü îëæ
эзэмшээд бусдад
ÿðüæ ÷àääàã áîëãîõ
2 Ãîî ç¿éí
áîëîâñðîë, óðàí
ñàéõíû íàðèéí
ìýäðýìæтэй
болгоход
чиглэсэн үйл
ажиллагаа
Мөнгө болон бизнесийн
холбогдолтой ном уншиж
сэтгэгдэл бичих
Àгшин бүр
цэнгүүштэй нь
бие, хэл, сэтгэл
гурав, эгнэгт
тордож
явууштай нь
билэг, ухаан,
чадал гурав.
ÝÇÑÒ – ийн
холбогдолтой дóðûí
íýã íîì óíøèæ
ñýòãýãäýë áè÷èõ
3 Ýð¿¿ë ìýíäээ
хамгаалах, áèå
1. Зөв хооллох дадал
хэвшүүлэх
Эд зүйлээ
алдвал нэгийг
Хамгийн õÿìä
зардлаар хамгийн

6. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 6
ЗУРГАА. ОЮУТНЫ ҮНЭЛГЭЭ
Үнэлэх шалгах ажлын
хэлбэр
Хичээлээр олгох
мэдлэг, ур чадвар
/CLO-ийн хамаарал/
Үнэлгээний
шалгуур
үзүүлэлтүүд
Үнэлгээ хийх
давтамж
хугацаа
Ирц, оролцоо, лекцийн
баяжилт /10 оноо/
1,2,3 80% Долоо хоног бүр
Семинар, танхимын
дадлага, оролцоо /20 оноо/
1,2,3 100% Долоо хоног бүр
Сэдвийн шалгалт /хэдэн
удаа долоо хоног/-20 оноо
1,2,3 80% 3 удаа
Бие даалтын 20 оноо 2,3 100% 2 удаа
Улирлын нэгдсэн шалгалт 1,2,3 90% 1 удаа
áÿëäàðаа
хөгжүүлэхэд
чиглэсэн үйл
ажиллагаа
2. Биеийн тамираар
хичээллэхийн ашигт тусыг
ойлгуулах
алдана, эрүүл
мэндээ алдвал
бүгдийг алдана.
эрүүл хоол бэлтгэх
жор зохиох
4 ªºðèé㺺 óäèðäàõ
÷àäâàðыг
хөгжүүлж,
õэвшүүлэхэд
чиглэсэн үйл
ажиллагаа
1. Цаг ашиглалт, цагийн
менежментийг сайжруулах
талаар зөвлөгөө өгөх
2. Чөлөөт цагаа үр
дүнтэй өнгөрөөхөд сургах
3. Удирдах удирдуулах
ёсыг чандлан сахихыг
ойлгуулах
Îëóóëàà ÿâáàë
íýã íü, ãàíöààð
áîë ìàëãàé
(òîëãîé) íü
àõàëäàã
Хувийн ажлын
төлөвлөгөөг нь
зохиолгоõ áà
мөрдүүлэхýä
õýâø¿¿ëýõ
5 Áàãààð àæèëëàõ
÷àäâàð
эзэмшүүлэх үйл
ажиллагаа
Бүлгийн шийдвэр гаргалт
аравтын шийдвэр
гаргалтын ашиг тусыг
хичээл дээрээ
хэрэгжүүлэх
Бүгдээрээ
хэлэлцвэл
буруугүй,
бүлээн усаар
угаавал хиргүй.
Монгол ардын аман
болон уран зохиол
дахь эдийн засгийн
сэтгэлгээний
асуудлыг
öóãëóóëж, семинар
дээр ÿðèëöуулж
иëòãэл үнэмшил
болгоход нь туслах
6 Эх оронч үзэл
төлөвшүүлэх үйл
ажиллагаа
Монгол улсын тусгаар
тогтнол эрх чөлөөний
төлөө тэмцэгчдийн
талаар мэдлэг олгох
Ýëýã ç¿ðõíýýñ
óÿàòàé ýíõðèé
Ìîíãîë íóòàã ìèíü,
ýöýã ýõýýñ
çàÿàòàé
ýðäýíèéí àëòàí
ºëãèé ìèíü
“Харуул занги”
киног үзэж
тэмдэглэл бичих
7 Ёñ ç¿éí áîëîâñðîë
олгох үйл
ажиллагаа
ҮБХИС-ийн эрхэм зорилго
(эрдэм мэдлэг,эр зориг,
тэсвэр хатуужил)-ын үзэл
санааг дэлгэрүүлж
ойлгуулах
Ёс зүйí ñî¸ëòîé бизнес
хийж, шударга çºâ аргаар
мөнгө олох ёстой гэсэн
ойлголтыг оюутанд өгөх
Áóñäûí õýðýã
á¿òâýë, ººðèéí
õýðýã á¿òíý
ªâºã äýýäñèéíõýý àæ
àõóé÷, àðâè÷ õÿìãà÷
¸ñ ç¿éí ñóðãààëààñ
суралцаж олсон
мэдлэгээ бусадтай
хуваалцах

7. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 7
/30 оноо/
I ÕÝÑÝÃ. ÀÍÕÄÀÃ× ÁÀ ÇÀËÃÀÌÆËÀÃ×ÄÛÍ ªÂ
Ëåêöèéí àãóóëãà:
• Àæ àõóé ýðõëýëòèéí òàëààðõ ñýòãýëãýýíèé ¿¿ñýë: Êñåíîôîíò,
Àðèñòîòåëü
• ÕVI-ÕVIII çóóíä ýäèéí çàñãèéí ìýäëýã òºëºâøñºí íü: Ìåðêàíòèëèçì
Ñýäýâ 1. Àæ àõóé ýðõëýëòèéí òàëààðõ ñýòãýëãýýíèé ¿¿ñýë: Êñåíîôîíò,
Àðèñòîòåëü
Ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààí íüìàíàé ¿åèéí "á¿òýýãäýõ¿¿í" áèëýý. Ò¿¿íèé
¿¿ñëèéã ãîë òºëºâ XVIII çóóíä õàìààðóóëäàã áîëîâ÷, áóñàä àëèâàà øèíæëýõ óõààíû
íýãýí àäèë ò¿¿íèé "ýä ýñ" îëîí çóóíû òóðøèä á¿ðýëäñýí ò¿¿õòýé.
Õ¿íèé íèéãýì áàéãàà ó÷ðààñ ë õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä àæ àõóéí õàðèëöàà ¿¿ñ÷,
õàìãèéí ºðãºí óòãààðàà ýäèéí çàñàã îðøèí òîãòíîäîã. Àæ àõóé ýðõëýëòèéí òàëààðõ
àñóóäëóóä á¿ð ìàíàé ýðèíèé ºìíºõ (Ìݪ) ¿åä ýðòíèé ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýã÷, ã¿í óõààíòàí,
õààä íî¸äûí àíõààðëûã òàòàæ, òýäãýýðèéí ñàíàà áîäîë, øàøíû íîìëîë, ñî¸í
ãýãýýð¿¿ëýã÷äèéí ñóðãààë, õóóëü òîãòîîìæ, õ¿ì¿¿ñèéí ºäºð òóòìûí àìüæèðãààíû
õýâ ìàÿãò òóñãàëàà îëæ áàéñàí. Òýð ¿åèéí ¿çýë áîäîë, àìüæèðãààíû õýâ ìàÿã íü
ýìõëýí öýãöëýãäýýã¿é, øèíæëýõ óõààí áîëæ òºëºâøººã¿é áàéñàí õýäèé ÷ ýäãýýðò
ýäèéí çàñãèéí òàëààðõ àíõíû ìýäëýãèéí ¿ð õºâðºë ¿¿ñ÷ áàéñàí.
Ýíý á¿ëýãò ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààíû ¿¿ñýë, õºãæèëä õàìãèéí èõ íºëºº
¿ç¿¿ëñýí ìàíàé ýðèíèé ºìíºõ ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé çàðèì îíöëîãèéã àâ÷
¿çíý.
Ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûí ººð÷ëºëò, áîäèò ç¿é òîãòîë, õºãæëèéí æàìûã òàíèí
ìýäýõ îðîëäëîãî àíõëàí ýðòíèé Ãðåêò òýð ¿åèéí èõ ñýòãýã÷èä áîëîõ Êñåíîôîíò,
Àðèñòîòåëü íàðààñ ýõýëñýí áàéíà. Ýðòíèé äýëõèé äàõèíû ñî¸ëò åðòºíö áîëîõ ýäãýýð
îðíû öýöýãëýëò íü Ìݪ ¿åèéí V-IV çóóíä õàìààðäàã áèëýý.
Êñåíîôîíò (Ìݪ V-IV çóóí). "Îéêîíîìèÿ" áóþó îð÷èí ¿åèéí "ýäèéí çàñàã" ãýäýã ¿ã
íü ýðòíèé ãðåêèéí ñýòãýã÷ Êñåíîôîíòûí ãàðãàñàí íýð òîìú¸î þì. ¯¿íèéã "ºðõèéã
óäèðäàõ òóõàé óõààí" ãýõ áóþó òîâ÷îîð, "ºðõèéí áàéãóóëàìæ" õýìýýí îð÷óóëàí

8. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 8
áè÷äýã. Ýðòíèé ãðåêèéí ã¿í ñýòãýã÷ Êñåíîôîíòûí "Îéêîíîìèÿ" çîõèîëûí ãîë àãóóëãà íü
àôèíû ¿ëãýð æèøýý-ºðõèéí àæ àõóéí òóõàé þì.
Ýíýõ¿¿ "Îéêîíîìèÿ" õýìýýõ çîõèîëä íºõºð, ýõíýðèéí àæèë ¿¿ðãèéí õóâààðú, ãýð
îðíîî àâ÷ ÿâàõ, àæ àõóéí áàãàæ õýðýãñëýý ÿìàãò çàñàæ ÿíçëàí áýëýí áàéëãàæ
áàéõ, çàðö ñîíãîõ, òýäãýýðèéã íîìõîí õ¿ëöýíã¿é áàéëãàõ, ýöýñò íü ãàçàð õàãàëàí
íîãîî òàðüæ, õóðààí àâàõ òóõàé õ¿ðòýë ºã¿¿ëñýí àæýý. Êñåíîôîíòûí "ªðõèéí
áàéãóóëàìæ" íîìîíä àìüæèðãààíû óõààíû òóõàé áè÷ñýí áàéäàã. Êñåíîôîíò ýäèéí
çàñàã ãýäýã áîë àæ àõóéãàà õýðõýí àâ÷ ÿâàõ àðãà óõààíû ç¿éë þì ãýæ ¿çýæ
áàéñàí.
Ýíý ¿åä õóäàëäàà÷íû ìýðãýæëèéí òóõàé ÿðèà ãàðàõàä ë çàõ çýýëèéí
àñóóäàë õºíäºãääºã óëàìæëàëò íèéãýì íî¸ðõîæ áàéñàí. ¨ñ çàíøèë, óëàìæëàë, ýöýã
ºâãºäèéí ñóðãààëûã äýýäëýí, õàìòààðàà àìüäðàõ íü òóñ òóñäàà áàéõààñ õàâüã¿é
èë¿¿ òóë "õ¿ì¿¿ñèéí íýãäëèéí çàð÷èì" íî¸ðõîæ áàéñàí. Ýíý ¿åä ºðõ á¿ð ººðèéí ºäºð
òóòìûí õýðýãöýýãýý õàíãàõàä ÷èãëýñýí ýäëýõ¿¿íèé àæ àõóéòàé áàéñàí áà ºðõ
õîîðîíäûí õàðèëöàà õàðèëöàí òóñëàõ çàð÷èì äýýð òóëãóóðëàæ áàéñàí. Êñåíîôîíòûí
á¿òýýëä çàõ çýýë äýýðõ õàðèëöààíû àñóóäàë õóäàëäàà÷íû ìýðãýæëèéã õºíäºõ ¿åä
öóõàñ äóðüäàãääàã.
Àðèñòîòåëü (Ìݪ IV çóóí). Óëàìæëàëò íèéãýìä ýäëýõ¿¿íèé àæ àõóéí
õàðèëöàà íî¸ðõîæ áàéñàí áîëîâ÷, áàÿæèõ õóâèéí àøèã ñîíèðõîë õººöºëäºõ ÿâäàë áàñ
áàéñàí. Àðèñòîòåëü èéì ¿éë õºäëºëèéí òàëààð ñóäëàí øèíæëýõ ãýæ îðîëäñîí
ãðåêèéí àíõíû ñýòãýã÷ áèëýý.
Àðèñòîòåëü "Áàÿëàã õýìæýý õÿçãààðòàé þó?" õýìýýõ àñóóëò ººðòºº òàâèàä
"áàéäàã" õýìýýí õàðèóëñàí áàéäàã. Áàÿëãèéã òýðáýýð, "àìüäðàëûí íýí òýðã¿¿íèé
õýðýãöýýò, òºðèéí õýðýã áîëîí ºðõèéí àìúæèðãààíä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ýä
þìñûí íèéëáýð" ãýæ òîäîðõîéëæýý. ªºðººð õýëáýë, ºäºð òóòìûí àìüäðàëûí
õýðýãöýýãýý õàíãàõ, øààðäëàãàòàé íºõöºë áîëîõ õàëóóí, õ¿éòíýýñ õàìãààëàõ ýä
þìñ õàíãàëòòàé áàéâàë ò¿¿íèéã áàÿëàã ãýæ ¿çýæ áàéñàí.
Áàÿëãèéí òàëààðõ ýíý ¿çýë áîäîë "ýêîíîìèÿ" áóþó àæ àõóéã ýðõëýí õºòëºõ
àðãà óõààí, "õðåìàòèñòèêà" áóþó ìºí㺠õóðèìòëóóëàõ, áàÿæèõ àðãà óõààíûã
çààãëàí, ñºðã¿¿ëýí òàâèõ ¿íäýñ áîëñîí àæ. ßìàð íýãýí íººöã¿éãýýð àæ àõóéã ýðõëýí
õºòºëæ áîëîõã¿é ó÷èð Àðèñòîòåëü õðåìàñòèêèéã áóðóóøààãààã¿é. Àðèñòîòåëü
õî¸ð òºðëèéí õðåìàñòèêèéã çààãëàí àâ÷ ¿çñýí. Ýíý íü, íýãä¿ãýýðò, àæ àõóéã ýðõëýí

9. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 9
õºòëºõºä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé íººö (ýêîíîìèÿ), ººðèéí õýðýãöýýíýýñ äàâñàí àøèã
õîíæîî ãàðãàõàä ÷èãëýñýí õóðèìòëàë áîëîõ õðåìàòèñòèêà þì.
̺íãºí õóðèìòëàëä àìüäðàë äýýð õýìæýý õÿçãààð áàéäàãã¿é õýìýýí
Àðèñòîòåëü ¿çýýä, ¿ë òààøààí "¯¿íèé ýõ ¿íäýñ íü æèðèéã àìüäðàë áóñ, áàÿí
òàíñàã áàéõ ÿâäàë" õýìýýí áè÷èæ áàéâ. Öààø íü "Øóíàëä õýìæýý õÿçãààð
áàéäàãã¿é òóë ò¿¿íèéã õàíãàõ àðãà õýðýãñýëä ÷ ìºí õýìæýý õÿçãààð áàéäàãã¿é"
ãýæ áè÷èæ áàéâ.
Àðèñòîòåëü ìºí㺠õ¿¿ëýã÷äýä ø¿¿ìæëýëòýé õàíääàã áàéæýý. Ò¿¿íèé áè÷ñýí
"Õî¸ðäîã÷ õóóëü" ãýæ íîì áàéäàã. ̺í㺠õ¿¿ëýõ òóõàé Àðèñòîòåëèéí ¿çýë íü ýíý
òàëààðõ ºðãºí ø¿¿ìæëýëä îíîëûí ñàíàà îðóóëàõ îðîëäëîãî õèéñíýýðýý, ýäèéí çàñãèéí
ñýòãýëãýýíä õóâü íýìýð îðóóëñàí þì.
Äýýðõýýñ ¿çýõýä, îð÷èí ¿åèéí ìèêðî ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí àñóóäëûí íýã òàë
áîëîõ íººö õÿçãààðëàãäìàë, õîâîð ãýäýã àñóóäëûã Àðèñòîòåëü àíõ õºíäºí òàâüñàí
áàéíà.
Îð÷èí ¿åèéí ìèêðî ýäèéí çàñãèéí îíîëûí ÷óõàë àñóóäàë áîëîõ òàâààðûí ¿íèéí
àñóóäëûã Àðèñòîòåëü ñóäàëæ áàéñàí áºãººä ñîëèëöîîíû õàðüöàà øóäàðãà áàéõ
¸ñòîé õýìýýí òýðáýýð ¿çýæ áàéñàí áîëîâ÷, ò¿¿íèéãýý òàéëáàðëàæ ÷àäààã¿é áàéíà.
Àðèñòîòåëü øóäàðãà ñîëèëöîî íü óã õàðèëöààíä îðîëöîã÷äîîñ òóõàéí
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áèé áîëãîõîä çàðöóóëñàí õºäºëìºð çàðöóóëàëòûí õàðüöààíû òóñïö
áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çæýý. Òýðáýýð, ¿íèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéã: íýãä¿ãýýðò öýâýð ýäèéí
çàñãèéí; õî¸ðäóãààðò, õýðýãöýýã òóñãàñàí õ¿÷èí ç¿éë ãýæ àíãèëàí ¿çæýý.
Àðèñòîòåëü õýðýãöýýíä ñóóðèëàñàí ñîëèëöîî õèéõ òóõàé áè÷èæ áàéñàí íü æèíõýíý
àøèãòàé ç¿éë äýýð ¿íý ºíäºð áàéäàã ãýñýí îíîëûí ¿íäýñ áîëñîí.
Àðèñòîòåëü íèéãìèéí áàéãóóëàë áàéãàëèéí õóóëüä çàõèðàãääàã ìýòýýð
òºñººëæ, áàéãàëèéí õóóëü íü íèéãìèéã ÷ºëººò èðãýä, áîîë ãýñýí õî¸ð àíãè áîëãîí,
òýäíèé õºäºëìºðèéã îþóíû (÷ºëººò èðãýäèéí), áèåèéí (áîîëûí) ãýñýí õî¸ð òºðºë áîëîõîä
õ¿ðãýñýí õýìýýí ¿çýæ áàéâ. Àðèñòîòåëü ýäèéí çàñãèéí àñóóäëóóäûã ýíý ë
¿çëèéíõýý ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàæ áàéæýý.
Íèéãýìä õ¿ì¿¿ñèéí ãîë çîðèëãî íü áàÿæèõ, áàÿí áàéõ ÿâäàë ãýñýí ä¿ãíýëòýä
Àðèñòîòåëü õ¿ðñýí áàéíà. Áàÿëàã áîë îðøèí òîãòíîõûí ýõ ¿¿ñâýð, àìüäðàëûí
çàéëøã¿é õýðýãöýý, ºðõ ãýð òºäèéã¿é, óëñ îðîíä ÷ àøèãòàé ç¿éë þì.

10. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 10
Íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òàëààðõ Àðèñòîòåëèéí ¿çýë íü ¿ëàìæëàëò íèéãìèéí ¿íý
öýíèéã òîäîðõîéëñîí. Óëàìæëàëò íèéãìèéí õºãæèë, äýâøëèéí òàëààð áóñ, òýãø áóñ
áàéäëûí òàëààð Àðèñòîòåëü áè÷èæ áàéñàí.
Ýðòíèé Ðèìä ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé ¿íäñèéã Êàíòîí (234-149) Âàððîí
(116-27) Êîëóìåëëà (Ìݪ I çóóí) ñýòãýã÷èä òàâüñàí þì. Ýðòíèé Ðèìèéí àæ àõóé íü ìºí
ë îëîí ìÿíãàí áîîëûí õºäºëìºðò òóëãóóðëàñàí òîì õºäºº àæ àõóé (ëàòèôóíäè õýìýýõ
ãàçàð òàðèàëàí) áàéñàí. Õýðâýý ýðòíèé ãðåêèéí õºäºº àæ àõóéí òóõàé
ñóðãààëóóä åðºíõèéëºí ä¿ãíýñýí ëîãèê øèíæòýé áàéñàí áîë, òýð ¿åèéí Ðèìèéí ýäèéí
çàñãèéí íîìëîë íü áîîë ýçýìøëèéí àæ àõóéã õýðõýí çîõèîí áàéãóóëàõ àñóóäëûã áîîëûí
ýçäýä çºâëºñºí øèíæòýé áàéñàí áàéíà.
Ýðòíèé äýëõèé äàõèíû ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíä Äîðíî äàõèíû, òóõàéëáàë,
Àçèéí àðä ò¿ìíèé îðóóëñàí õóâü íýìýð áàñ áèé. ¯¿íýýñ, ò¿¿õýíä òýìäýãëýãäñýí íü
ãýâýë òýð ¿åèéí èõ ñî¸ëò îðîí áàéñàí Áàâèëîíû Õàìóðàí õààíû õóóëèóäûí ýìõýòãýë
(1792-1750); Õÿòàäàä Êîíôóçèéí ñóðãààë (552-479) áîëîí Ãàóíü-çû õýìýýõ íîìëîë,
Ýíýòõýãò "Àðàòõàìàñòðà" (Ìݪ IV-III çóóí) çýðýã áºãººä õààíû çºâëºõèéí çîõèîñîí ãýõ
ñóðãààë áàéäàã.
Äóíäàä ýðòíèé ¿åä þóíû ºìíº çàãàëìàéòíû ¿çýë íîìëîëä àæ àõóéí ¿éë
àæèëëàãààíû øèíæ áàéäàë ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð òóñ÷ áàéâ. Íîì ñóäàðò
àãóóëàãäàæ áàéñàí òýäãýýð ñàíàà íü íèéãìèéí äýýä äàâõàðãûã á¿ðä¿¿ëýã÷
õóâàðãóóäûí àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëñàí, øàøíû ¿éëäëèéã çºâòãºñºí íîìëîë, àéëòãàë
áàéñíààðàà íèéòëýã øèíæòýé áàéâ. Æèøýý íü òýð ¿åèéí àðàáûí îðíóóäûí ëàëûí
øàøíû óíøëàãà áîëîõ Êîðàí (610-632); Áàðóóí Åâðîïûí õóâüä Èòàëèéí õàð ëàì Àêâèíû
Ôîìàãèéí áóðõíû ñóäàð, "Ýçýìøèë ãàçðûí òóõàé" õóóëü Îðîñò "îðîñûí ¿íýí" (XII-XIII)
ãýäýã íîìëîë, Êèåâèéí óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéí ýìõòãýë ãýõ çýðýã.
ÕVI-ÕVIII çóóíä ýäèéí çàñãèéí ìýäëýã
òºëºâøñºí íü: Ìåðêàíòèëèçì
"Ìåðêàíòèëèçì" ãýäýã íýð òîìú¸î íü õóäàëäàà, íàéìàà ãýñýí óòãà á¿õèé ëàòèí
¿ãíýýñ ¿¿äýëòýé àæ. Àíãëè, ôðàíö õýëíýý mercantile èòàëè õýëýíä mercante ãýõ íü
õóäàëäàà, õóäàëäàà÷èí ãýñýí ¿ãýýð ìîíãîë õýëýíä áóóõ þì. "Ìåðêàíòèëèçì" õýìýýõ íýð
òîìú¸îíû óòãûã À.Ñìèò àíõ ººðèéí á¿òýýëäýý õýðýãëýæýý. Òýðáýýð, "Ò¿¿õýí öàã
¿åä àðä ò¿ìýíä àæ áàéäëûí õºãæëèéí á¿ðèéí çàí òºëºâ áàéñàí ÿâäàë íü áàÿëãèéã
á¿òýýõ ¿¿äíýýñ õºãæëèéí õî¸ð ººð çàìûã çààí ºã÷, óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíû

11. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 11
ãîë óõàãäàõóóí áîëæ áàéñàí áºãººä ýíýõ¿¿ õî¸ð îéëãîëò íü íýã òàëààñ, õóäàëäààíû
òîãòîëöîî áóþó ìåðêàíòèëèçì, íºãºº òàëààñ õºäºº àæ àõóéí òîãòîëöîî áàéñàí þì"
ãýæýý.
Ìåðêàíòèëèçìûí ¿¿ñýë äýëõèéí ãàçàð ç¿éí íýýëò¿¿ä (XV çóóíû ñ¿¿ë÷, XVI
çóóíû ýõýè ¿å)-òýé õîëáîîòîé áèëýý. Ãàçàð ç¿éí íýýëò¿¿ä óëñ îðíóóäûí õóäàëäààíû
õºãæèë èäýâõæèõýä ¿ëýìæ íºëººëñºí þì.
Á¿õýëä íü àâ÷ ¿çâýë ìåðêàíòèëèçì: ýðòíèé áóþó ìºí㺠çîîñíû òîãòîëöîî, õîæóó
¿åèéí áóþó õºãæèíã¿é ãýñýí õî¸ð ¿åèéã äàìæñàí.
Ìåðêàíòèëèçìûí ýõýí ¿åä ¿çýë áàðèìëàë ãýõýýñýý áîäëîãûí òàë íü äèéëæ
áàéâ. Áîäëîãûí õóâüä ãîë çîðèëãî áîë óëñ îðîíäîî èõ õýìæýýãýýð àëò, ìºíãº
õóðèìòëóóëàõ, ¿¿íèé òóëä òýäãýýðèéã ãàäíààñ èõ õýìæýýãýýð îðóóëàõ ÿâäàë
áàéâ. Ìåðêàíòèëèçìûí ñ¿¿ë ¿åèéí íîìëîë íü õóäàëäààíû òýíöýë ýåðýã áàéõ ÿâäàë þì.
Õóäàëäà õºãæèæ, ìºíãºíèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã ºññºí ÿâäàë ýíý ñîíèðõëû㠺人æýý.
Ìåðêàíòèëèçìûí áîäëîãî Åâðîïûí á¿õ îðíóóäàä, ò¿¿íèé äîòîð, Àíãëè, Ôðàíöàä
çîíõèëîí äýëãýðñýí þì. Òýãýõäýý, Àíãëèä õàìãèéí ºðãºí äýëãýð÷ èë¿¿ èõ ¿ð ä¿íä
õ¿ðñýí áàéíà.
Ýðòíèé ìåðêàíòèëèçì. Ýðòíèé ìåðêàíòèëèçì íü ºìíº äóðüäñàíààð ãàçàð ç¿éí èõ
íýýëò¿¿äòýé õàðèëöàí õîëáîîòîé ¿¿ñ÷, XVI çóóíû äóíä ¿å õ¿ðòýë èõýýõýí èäýâõòýé
áàéäàëòàé áàéâ. Ýðòíèé ìåðêàíòèëèçìûí îíöëîã íü ìºíãºí òýíöëèéí áîäëîãûã
õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë áàéâ. ªºðººð õýëáýë, ÿìàð ÷ õàìààã¿é àðãààð óëñ îðîíäîî
ìºíãºíèé õóðèìòëàëûã áèé áîëãîí àðâèæóóëàõ áîäëîãûã áàðüæ áàéâ. ¯¿íä:
- Àëò, ìºíãº, òºðºë á¿ðèéí ýðäýíýñèéí ç¿éëñèéã ýä áàÿëàãòàé àäèëòãàí ¿çýæ,
óëñ îðíîîñ àëò, ìºí㺠ãàäàãø ãàðãàõûã õîðèãëîõ;
- Ãàäààä õóäàëäààã çîõèöóóëàõ çîðèëãîîð óëñ îðîíä àëò, ìºíãèéã ãàäíààñ
îðóóëàõ ÿâäëûã õàíãàõ;
- Áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿í ãàäàãø ãàðãàõ ÿâäëûã ºðãºæ¿¿ëýõ, ãàäíààñ îðóóëàõ
ÿâäëûã õÿçãààðëàõ;
- Õÿìä ò¿¿õèé ýä ãàäíààñ îðóóëàõûã ÷óõàëä ¿çýæ áàéâ.
Ýíý áîë òýäíèé ìºíãºíèé áîäëîãûí àãóóëãà. ×óõàì ýíý íü ìºíãºí òýíöëèéí áîäëîãî
õýìýýí ò¿¿õýíä òýìäýãëýãäñýí þì. Òèéìýýñ, ýðòíèé ìåðêàíòèëèçìûã çîîñ ìºíãºíèé
òîãòîëöîî ãýæ ÷ íýðëýäýã þì.
Õîæóó ¿åèéí ìåðêàíòèëèçì. Ò¿¿õýí öàã õóãàöààíû õóâüä ýíý íü XVI çóóíû
ñ¿¿ë÷ýýñ XVII çóóíûã äàìæèí ¿ðãýëæèëñýí þì. Ýíý ¿åä óëñ îðíóóäûí õîîðîíä

12. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 12
õóäàëäààíû õàðèëöàà èõýýõýí ºðãºæèí, òîãòìîë øèíæòýé áîëîí, õºãæèíã¿é õýëáýðò
îðñîí áàéíà. Òºðººñ ÷ õóäàëäàà áîëîí ¿éëäâýðëýëèéã îëîí òàëààð äýìæèí óðàìøóóëàõ
áîëñîí áàéâ. Ýíý ÿâäàë õîæóó ¿åèéí ìåðêàíòèëèçìûí øèíæ ÷àíàðò íºëººëæ,
õºãæèíã¿é õýëáýðèéã îëîõîä òóñ äýìòýé áàéñàí õýðýã.
Õîæóó ¿åèéí ìåðêàíòèëèñòóóä õóäàëäààíû èäýâõòýé òýíöëèéí áîäëîãûã
õýðýãæ¿¿ëýõèéã çîðüæ áàéâ. ¯¿íèé òóëä:
- Ãàäààä çàõ çýýëèéã õàðüöàíãóé õÿìä áàðàà òàâààðààð ýçýëæ àâàõ, ººð
áóñàä îðíû áàðààã äàìæóóëàí õóäàëäàõ;
- Óëñ îðîíäîî õóäàëäààíû èäýâõòýé òýíöëèéã áàðèõûí õàìò áàðàà òàâààð
ãàäàãø ãàðãàõ;
- Àøèãòàé õóäàëäààíä çóó÷ëàõ;
- Õóäàëäààíû èäýâõòýé òýíöëèéã õàäãàëæ áóé íºõöºëä àëò ìºíãºíèé õýìæýýã
ºñãºõ çîðèëãîîð òýäãýýðèéã ãàäàãø ãàðãàõ çýðýã çºâëºìæ¿¿äèéã
äýâø¿¿ëæ áàéâ.
Ýíý á¿õýí õîæóó ¿åèéí ìåðêàíòèëèçìûí õºãæèíã¿é øèíæ òýìäãèéí èëýðë¿¿ä ìºí.
Ìåðêàíòèëèçì çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà äºíãºæ wóõàëöàæ áàéõ
¿åèéí ýäèéí çàñãèéí ñóðãààë áîëîõûí õóâüä îíîë-ñóäëàë ç¿éí îíöëîãòîé.
Ìåðêàíòèëèñòóóä ñóäàëãààãàà ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýãýýð õÿçãààðëàí, ýäèéí
çàñãèéí ¿çýãäë¿¿äèéí ºíãºí òàëä òàòàãäàí, ò¿¿íèéã çºâõºí ¿íýëæ ä¿ãíýõýä
àíõààð÷ áàéâ. Òèéì áîëîõîîð, òýä íèéãìèéí áàÿëàã õýðõýí ÿàæ ¿¿ñ÷ áèé áîëäîã, ÿàæ
àðâèæäàã çýðýã àñóóäëóóäàä õàðèóëò ºã÷ ÷àäààã¿é áèëýý. Ò¿¿õýí íºõöºë
áàéäëûí óëìààñ òýä áàÿëàã áà àøãèéí ýõ ¿¿ñâýð íü ãàäààä õóäàëäàà ãýæ ¿çýæ
áàéâ. Òóõàéí òýð öàã ¿åä Àíãëè ìýò îðíóóäàë êîëîíè îðíóóäòàé õèéõ ãàäààä
õóäàëäàà òýäãýýðèéí àëò, ìºíãºíèé ñàíã àðâèæóóëàõ ãîë ýõ áóëàã áîëæ áàéñíààñ
òýð þì. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ìåðêàíòèëèçìûí àëü ÷ ¿åä ò¿¿íèé òºëººëºã÷èä ìºíãºíèé
àñóóäàëä îíöãîé àíõààð÷ áàéæýý. Õýäèé òèéì áîëîâ÷, òýä ìºíãºíèé ìºí ÷àíàðûã
îéëãîîã¿é þì. ̺í㺠ÿàãààä áóñàä òàâààðûã òºëººëæ ÷àääàã, ÿàãààä á¿õíèé
äýýã¿¿ð òàâèãäàæ, ¿íýëýãäýæ áàéãàà, ººðººð õýëáýë ÿàãààä ò¿ãýýìýë òýíöâýðèéí
¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ ÷àääàã ãýäãèéã òàéëáàðëààã¿é þì.
Òýäíèéõýýð áîë, àëò, ìºí㺠íü áàéãàëèàñ çàÿàñàí øèíæýýðýý ë ýäèéí çàñãèéí
òèéì õ¿÷òýé õºø¿¿ðýã (õýðýãñýë) áîëîõ òàâèëàíòàé àæýý.
̺í㺠ººðºº òàâààð, òýãýõäýý á¿ð îíöãîé õ¿÷òýé, ò¿ãýýìýë ÷àíàðòàé, ºíäºð
¿¿ðýããýé òàâààð ãýäãèéí öààä ó÷èð øàëòãààíûã òýä îëæ õàðààã¿é, òèéì íºõöºë ÷

13. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 13
¿ã¿é áàéâ. Áàéãàëèéí ýäãýýð ¿íýò áàÿëàã çºâõºí ò¿¿õýí òîäîðõîé íºõöºëä ë ìºíãº
áîëîí õóâèðñàí þì. Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí òèéì ¿éë ÿâö ìåðêàíòèëèñòóóäààñ õîéø
á¿ðýëäñýí áàéíà.
̺íãºíèé ìºí ÷àíàðûã óã ¿íýò ìåòàëëûí áàéãàëèéí øèíæýýð òàéëáàðëàñàí
ìåðêàíòèëèñòóóäûí íîìëîëûã ìåòàëë ìºíãºíèé îíîë ãýíý. ¯¿íèé çýðýãöýý, ìºíãºíèé ìºí
÷àíàðò ¿ë õàìààðàõ áàñ íýã ÷óõàë íîìëîë ãàð÷ èðñýí íü íýðëýñýí ìºíãºíèé îíîë áàéâ.
Ýíý áàðèìòëàë ¸ñîîð áîë ìºí㺠åð人 ë íýðëýñýí ç¿éë, òîîöîîíû íýãæ, òîîöîîíä
çîðèóëàãäñàí òýìäýãã àæýý.
Õîæóó ¿åèéí ìåðêàíòèëèñòóóä ìåòàëë ìºíãºíèé îíîëûí ãîë ñàíààã ¿ã¿éñãýýä,
ýðòíèé ìåðêàíòèëèñòóóäûí ìºíãºí òýíöëèéí ¿çýë ñàíààíû ýñðýã õóäàëäààíû òýíöëèéí
¿çýë ñàíààã ñºðã¿¿ëýí òàâüñàí áàéíà. Õîæóó ¿åèéí ìåðêàíòèëèñòóóä ìºíãºíèé
òàâààðëàã øèíæèéã ÿìàð íýãýí áàéäëààð õ¿ëýýí çºâøººðñºí õýäèé ÷, ò¿¿íèé ¿íýò
÷àíàðìã óðüäûí àäèë, àëò ìºíãºíèé áàéãàëèéí øèíæòýé õîëáîí ¿çñýýð áàéâ.
Ýðòíèé ìåðêàíòèëèñòóóä ìºíãºíèé øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã íü õóðèìòëàëûí
õýðýãñýë áîëîõ ÿâäàë ãýäýãò èòãýëòýé áàéñàí áîë, õîæóó ¿åèéíõýí ìºíãºíèé
ã¿éëãýýíèé õýðýãñëèéí ¿¿ðãèéã îíöãîéëîí ¿çýæ áàéâ.
Ìåðêàíòèëèçì ýäèéí çàñãèéí ñóðãààë áîëîõ òàëààñàà, Àíãëèéí
ìåðêàíòèëèñòóóäûí á¿òýýëä èë¿¿ òóñãàëàà îëñîí áàéäàã. Æèøýý íü Àíãëèéí ýðòíèé
ìåðêàíòèëèçìûí ãîë òºëººëºã÷ Óèëúÿì Ñòàôôîðä (1554-1612) "Ìàíàé ýõ îðîí
íýãòí¿¿äèéí åðäèéí çàðèì ñàíàë, õ¿ñýëòèéí òîâ÷ ò¿¿âýð" (1581) õýìýýõ óðò íýðòýé
á¿òýýëýýðýý ýíý ñóðãààëä çîõèõ õóâü íýìýð îðóóëñàí þì. Àíãëèéí õîæóó ¿åèéí
ìåðêàíòèëèçìûí òîìîîõîí òºëººëºã÷ Òîìàñ Ìàí (1571 -1641) áàÿí õóäàëäàà÷èí áàéñàí
áºãººä èõýýõýí õºðºí㺠çîîðü ýçýìøèæ ººðèéí òóðøëàãàà "Äîðíîä Ýíýòõýãò Àíãëèéí
õèéõ õóäàëäààíû òóõàé áîäðîë", "Àíãëèéí ãàäààä õóäàëäààíûòýíöýë áà áàÿëàã"
ãýñýí áàãàõàí õî¸ð çîõèîëä òýìäýãëýí ¿ëäýýñýí àæýý.
Ôðàíöûí ìåðêàíòèëèñòóóäûí äîòîð þóíû ºìíº, XVII çóóíû II õàãàñò Ëþäîâèê XIV
õààíû Ñàíãèéí ñàéä áàéñàí Æ.Á.Êîëüáåðûã (1619-1694) äóðäàæ áîëíî. Òýðáýýð
ãîéä ç¿éë õèéãýýã¿é, õàðèí ïðîòåêöèîíèñò áîäëîãûã õàòóó áàðüæ ôðàíöûí õºäºº àæ
àõóéã óíàãàñàí áàéíà. Æ.Á.Êîëüáåð ¿ð òàðèà ãàäàãø ãàðãàõ ÿâäëûã õîðèãëîæ,
ãàäíààñ îðóóëàõûã ÷ºëººòýé áîëãîñíîîðîî, ôðàíöûí ôåðìåðèéí àæ àõóéã óíàëòàä
îðóóëæýý. Õ¿íä õ¿÷èð àëáàí òàòâàðûí óëìààñ òàðèà÷äûí çàäðàë õ¿÷òýé áîëñîí
áàéíà. Ýíý øàëòãààíààð, ôðàíöûí äîòîîä çàõ çýýë ºðñºëäºã÷ººñºº (Àíãëè) äîðîéòñîí.

14. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 14
Èíãýñíýýð, ôðàíöûí ìåðêàíòèëèçìûã êîëáåðèçì õýìýýí íýðëýõ áîëæýý. Ò¿¿õýýñ
¿çýõýä ¿íýõýýð Àíãëèéí ìåðêàíòèëèçì ôðàíöûíõààñ õàâüã¿é ºãººæòýé áàéæýý.
Ôðàíöûí ìåðêàíòèëèñòóóäûí äîòîð Àíòóàí Ìîíêðåòüåíèé (1575-1621) íýð òîä
¿ëäñýí þì. Òýðáýýð, ýäèéí çàñãèéí óõààíä "óëñ òºðèéí" ãýäýã òîäîòãîë íýìñýí áèëýý.
À.Ìîíêðåòüåí 1615 îíä áè÷ñýí "Óëñ òàðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíû øàñòèð" õýìýýõ
çîõèîëäîî ýíý òîìú¸îëëûã àíõ øèíæëýõ óõààíû ýðãýëòýä îðóóëñàí áàéíà. Òýð öàãààñ
õîéø øèíæëýõ óõààíû ýíý íýð "óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààí" XX çóóíû ñ¿¿ë÷èéí
10 æèë õ¿ðòýë îëîí óëñ îðîíä àëáàí ¸ñíû õ¿÷èí òºãºëäºð õýâýýð áàéâ.
Ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õýíä ìåðêàíòèëèçì ýåðýã, ñºðºã òàëòàé
ººðèéí ãýñýí á¿òýýë÷ øèíæ á¿õèé ìýäýãäýõ¿éö óë ìºð ¿ëäýýñýí þì. Òóõàéëáàë:
• Ìåðêàíòèëèñòóóäûí ¿çýë áàðèìòëàë íü áàðàã á¿õýëäýý àæ àõóéí àìüäðàëûí
ïðàêòèêò õàíäñàí áºãººä ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýã õàìàðñàí þì. Òýãëýý ÷ ãýñýí ýíý
íü øèíæëýõ óõààíä ÷óõàë îëîí îéëãîëò, òîìú¸îëëûã îðóóëàõ, ÿëàíãóÿà
õóäàëäàà, ìºíãºí ã¿éëãýý, çýýëèéí ñàëáàðò òýäãýýðèéí ç¿é òîãòëûã îëæ
èëð¿¿ëýõ àëõàì õèéñýí. Õàðèí ýäèéí çàñãèéí áóñàä ñàëáàðò ìåðêàíòèëèçìûí
íºëºº ýíý õýìæýýíä õ¿ðýýã¿é àæýý Òóõàéëáàë, ìåðêàíòèëèñòóóä
¿éëäâýðëýëèéí áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí áóñ õ¿ðýýíèé õºäºëìºðèéí òóõàé
àñóóäëûã õºíäñºí áîëîâ÷, ýõíèéõýä íü çºâõºí ãàäàãøàà õàíäñàí ÷èãëýëòýé
ñàëáàð äàõü õºäºëìºðèéã õàìààðóóëàí ¿çñýí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí, ¿íäýñíèé
¿éëäâýð, õóäàëäààã õºãæ¿¿ëýõýä ìºí㺠ìàø ÷óõàë áîëîõûã àíõààðñàí õýäèé
÷, ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí à÷ õîëáîãäëûã îãò
¿íýëýýã¿é þì. Çîõèîã÷èä ìåðêàíòèëèçìûã õàìãààëàõ, ÷óõàë ¿íäýñëýë¿¿äèéã
íü õàðóóëàõäàà ººðèéí á¿òýë ìóóòàé òààìãààð ýäèéí çàñãèéí îíîëûí áàë÷èð
¿åèéã õºíäºõ ÿâäàë áèé" ãýñýí áè÷ñýí áàéíà.
• Ìåðêàíòèëèçì çàõ çýýëèéí õàðèëöàà ¿¿ñýí á¿ðýëäýõýä çîõèõ íºëºº ¿ç¿¿ëñýí
áºãººä ººðèéã íü õàëæ ãàð÷ èðñýí ñîíãîäîã óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíû
óäèðäòãàë áîëñîí ò¿¿õòýé. Ò¿¿í÷ëýí, ìåðêàíòèëèçì ïðàêòèê áîäëîãî áàéñàí
äàâóó òàëòàé.
• Ìåðêàíòèëèñò çîõèîëóóäàä õî¸ð äàõü, ãóðàâ äàõü çýðãèéí ç¿éë áèé áîëîâ÷,
á¿õýëäýý øèíæëýõ óõààíû íýãýí ýõ ¿¿ñâýð áîëñîí þì ãýæ È.Øóìïåòåð
òýìäýãëýñýí áàéäàã. Òýð áàñ, ìåðêàíòèëèçìûí ¿åèéã õàíãàëòòàé íýýæ
îëîîã¿é, á¿ðýí ã¿éöýä íýãòãýæ ä¿ãíýýã¿é ãýñýí áàéíà. Ýíý ä¿ãíýëòèéã ýäèéí
çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õèéí ºíººãèéí òºëººëºã÷èä õ¿ëýýí çºâøººðäºã þì.

15. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 15
Òóõàéëáàë, Ëîíäîíãèéí Èõ Ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Ì.Áëàóã "Çàðèìäàà
áîëîâñðîëîîð ñàéíã¿é çîõèîã÷èä ìåðêàíòèëèçìûã õàìãààëàõ, ÷óõàë
¿íäýñëýë¿¿äèéã íü õàðóóëàõäàà ººðèéí á¿òýë ìóóòàé òààìãààð ýäèéí
çàñãèéí îíîëûí áàë÷èð ¿åèéã õºíäºõ ÿâäàë áèé" ãýñýí áè÷ñýí áàéíà.
Ñýäýâ 2. Ñîíãîäîã óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíû ¿¿ñýë, õºãæèë:
Ó.Ïåòòè, Ï.Áóàãèëüáåð, Ôèçèîêðàòèçì.
Ëåêöèéí àãóóëãà:
• Ñîíãîäîã óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíû ¿¿ñýë, õºãæèë: Ó.Ïåòòè,
Ï.Áóàãèëüáåð, Ôèçèîêðàòèçì.
• ªðòºã áà õóâààðèëàëòûí ñîíãîäîã îíîë: À.Ñìèò, Ä.Ðèêàðäî
XVII çóóíû ñ¿¿ë, XVIII çóóíû ýõýýð ªðíºä Åâðîï, þóíû ò¿ð¿¿í, Àíãëèä
õóäàëäààíû êàïèòàëûí áàéð ñóóðü ñóëàð÷, àæ, ¿éëäâýðèéí êàïèòàëûí õ¿÷ ò¿ðýëò
ÿâàãäñàí áàéíà. Àæ ¿éëäâýðèéí êàïèòàëûí àøèã ñîíèðõëûí äàãóó àñóóäàë
òàâèãäàõ áîëîâ.
ªºðººð õýëáýë, ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé ÷èã õàíäëàãà, øèíæ
÷àíàðò ººð÷ëºëò ãàðàõ áîëîâ. Á¿ð ìàíóôàêòóðûí ¿åä àæ ¿éëäâýðèéí êàïèòàë ýäèéí
çàñãèéí òýðã¿¿í øóãàìàí äýýð ãàð÷ èðëýý. ¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð, ìåðêàíòèëèçìûí
áàéð ñóóðü àëäàãäàí, ò¿¿íèé îðîíä ñîíãîäîã óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààí ò¿ðýí
îðæ èðæýý. "Ñîíãîäîã" õýìýýõ ýíý íýð òîìú¸îã Ê.Ìàðêñ àíõ õýðýãëýæ øèíæëýõ óõààíû
ýðãýëòýä îðóóëñàí þì. Ñîíãîäîã óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààí íü äàðààõü îíöëîãòîé.
¯¿íä:
Íýãä¿ãýýðò, ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé ýíý øèíý ÷èãëýë áîë àëèâàà
íèéãìèéí àìüäðàëûí ºíº ìºíõèéí ¿íäýñ, òóëãóóð áîëîõ ìàòåðèàë áàÿëãèéí ¿éëäâýðëýë,
ò¿¿íèé äîòîð øèíýýð ¿¿ññýí ¿éëäâýðëýëèéí õºãæëèéí ç¿é òîãòëûã ñóäëàõàä
àíõààðàë õàíäóóëñàí. Èíãýõëýýð, íèéãìèéí áàÿëàã õààíà, õýðõýí áèé áîëæ, ºñºæ
àðâèæäàã òóõàé ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí àñóóäàëä çºâ õàðèóëò îëîõ ýõëýë
òàâèãäñàí.
Õî¸ðäóãààðò, ýäèéí çàñãèéí ¿éë ÿâöûã çàäëàí øèíæèëæ, íýãòãýí ä¿ãíýõ,
ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèë øèíæëýõ óõààíû àðãàä òóëãóóðëàõ áîëñîí. Ýíý íü
èíäóêöè, äåäóêöèéí áîëîí õèéñâýðëýëòèéí àðãà, ëîãèê ñýòãýëãýý þì.
Ãóðàâäóãààðò, ¿éëäâýðëýëèéí çàðäàëòàé õîëáîãäîí, çàðöóóëñàí õºäºëìºðèéí
òîî õýìæýý ãýäýã øèíý îéëãîëò, íýð òîìú¸î ãàð÷ èðñýí. Ýíý ¿íäñýí äýýð ºðòãèéí

16. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 16
õºäºëìºðèéí îíîë, ººðººð õýëáýë, àëèâàà òàâààðûã ¿éëäâýðëýõýä çàðöóóëàãäñàí
õºäºëìºð ë ò¿¿íèé ºðòãèéã ¿¿ñãýí áèé áîëãîäîã ãýñýí îíîë ¿¿ññýí.
ĺðºâä¿ãýýðò, ìºíãºíèé ìºí ÷àíàð, ¿¿ðãèéã ã¿éöýä çºâ òàíèí ìýäýæ
òîäîðõîéëñîí áàéíà. Ãýõäýý, ñîíãîäîã óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíû ýäãýýð ¿íäñýí
øèíæ¿¿ä øóóä íýãìºñºí á¿ðýëäýí áèé áîëîîã¿é þì. Ýíý áîë îëîí ¿åèéíõíèé îþóí óõààíû
öóâðàë á¿òýýë áîëæ ààæìààð íýãäìýë îëîëòûí õóâüä ñ¿íäýðëýí áîññîí þì.
Ñîíãîäîã óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààí. Ñîíãîäîã óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí
óõààí äºðâºí ¿å øàò äàìæèí õºãææýý.
I ¿å. XVII çóóíû ñ¿¿ëèéí õàãàñààñ XVIII çóóíû ýõíèé õàãàñûã äóóñòàëõ öàã
õóãàöààã õàìàðíà. Ýíý áîë çàõ çýýëèéí õàðèëöàà õ¿ðýýãýý ìýäýãäýõ¿éö òýëæ,
ìåðêàíòèëèçìûã ààæìààð ò¿ðýí ãàðãàñàí ¿å þì. Ýíý ¿åèéí ãîë òºëººëºã÷èä Ó.Ïåòòè,
Ï.Áóàãèëüáåð òàð ìºí. Òýä, áèå áèåýñýý îãò õàìààðàëã¿éãýýð ýäèéí çàñãèéí
ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õýíä àíõ óäàà ºðòãèéí ¿íäýñ íü õºäºëìºð áîëîõ ãóõàé ñàíààã
äýâø¿¿ëæýý. ªðòºã áîë ÿìàðâàà òàâààðûí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîí áàÿëãèéã
¿éëäâýðëýõýä çàðöóóëàãäñàí õºäºëìºðèéí òîî õýìæýýãýýð èëýðõèéëýãäýõ "áóþó
ò¿¿ãýýð õýìæèãääýã áîëîõûã ¿íäýñëýñýí þì. Òýä ìåðêàíòèëèçìûã ø¿¿ìæëýýä ýäèéí
çàñãèéí ¿éë ÿâöóóäûí óã ÷àíàðûã òýäãýýðèéí äîòîîä ó÷èð øàëòãààíò õýëõýý õîëáîîã
àâ÷ ¿çýæ, ñóäëàí øèíæèëñýí áàéíà. ¯¿íèé ä¿íä, ã¿éëãýýíèé áóñ õàðèí
ìàòåðèàëëàã ýä ç¿éëñèéã ¿éëäâýðëýí áèé áîëãîäîã ñàëáàð øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé
ãýäãèéã íîòîëñîí þì. Ñîíãîäîã óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíû ýíýõ¿¿ àíõäóãààð ¿å
íü ýäèéí çàñãèéí ôèçèîêðàò ñóðãààëèàð òºãñãºë人 îðñîí þì.
II ¿å. Ýíý ¿å XVIII çóíû ñ¿¿ë ¿åèéí 30 æèëèéã õàìðàõ áºãººä ñîíãîäîã óëñ
òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíû íýãýí ãàðàìãàé òºëººëºã÷ À.Ñìèòèéí õºäºëìºð, íýð
àëäàðòàé õîëáîîòîé áèëýý. "Ýäèéí çàñãèéí õ¿í", "Äàëä ãàð" çýðýã ò¿¿íèé
òîìú¸îëëóóä îëîí ¿åèéí ýäèéí çàñàã÷äûí í¿äèéã íýýæ ºãñºí þì. Ýäèéí çàñãèéí õºãæèë
áîë õóâü õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ñëèéí äàãóó áóñ, õàðèí ººðèéí æàì õóóëèàð õºãæäºã.
Ò¿¿íèé õºäºëã¿¿ð íü ÷ºëººò ºðñºë人í ãýäýãò õîé÷ ¿åèéíõýí íü ýðãýëçýõã¿é áîëñîí
þì.
III ¿å. Ýíý íü õýä õýäýí îðîíä àæ ¿éëäâýðèéí ýðãýëò ãàðñàí XIX çóóíû ýõíèé
õàãàñûã õàìàðíà. Ýíý ¿åä À.Ñìèòèéã çàëãàìæëàã÷èä, øàâü íàð íü ò¿¿íèé ¿íäñýí
¿çýë ñàíààã ¿ðãýëæë¿¿ëæ, áàñ ººð ººðèéí õóâü íýìýð á¿õèé èäýâõòýé
áîëîâñðóóëàëò õèéñýí áàéíà. Ýíý ¿åèéí ãîë òºëººëºã÷èä íü Ä.Ðèêàðäî, Ò.Ìàëüòóñ,
Í.Ñåíèîð, Æ.Á.Ñýé Ô.Áàñòèà, ×.Êåðè íàð þì.

17. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 17
IV ¿å. Ýíý íü ÕIÕ çóóíû II õàãàñûã õàìàðíà. Ýíý áîë Æ.Ìèëëü áîëîí ººðººñºº ºìíºõ
ñîíãîäîã ÓÒÝÇÓ-íû á¿õ îëîëòûã ø¿¿ìæëýëòýéãýýð íýãòãýí ä¿ãíýñýí Ê.Ìàðêñûí
á¿òýýëòýé õîëáîîòîé þì. Ò¿¿í÷ëýí, ýíý ¿åä ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé áèå äààñàí,
èë¿¿ äýâøèëòòýé õýëáýð¿¿ä áóþó õîæìûí ìàðæèíàëèçì (XIX çóóíû ñ¿¿ë÷),
èíñòèòóöèîíàëèçì (XX çóóíû ýõ) çýðýã óðñãàëóóä çîõèõ áàéð ñóóðèà îëñîí áàéâ.
Ó. Ïåòòè (1623-1687). Ó.Ïåòòè áîë Àíãëè äàõü ñîíãîäîã óëñ òºðèéí ýäèéí
çàñãèéí óõààíûã ¿íäýñëýã÷ ýöýã íü ìºí. Ò¿¿íèé á¿òýýë¿¿ä XVII çóóíû 60-80-ààä
îíóóäàä õàìààðíà. Òóõàéëáàë, Ó.Ïåòòè 1662 îíä "Òàòâàð, õóðààìæèéí òóõàé áîäîë",
1672 îíä "Èðëàíäûí óëñ òºðèéí àíàòîìè", 1682 îíä "̺íãºíèé òóõàé áîäîë" õýìýýõ
çîõèîëóóä áè÷æýý.
Ó.Ïåòòè àíõ óäàà ¿éëäâýðëýëèéí õ¿ðýýí äýõ ýäèéí çàñãèéí þìñ ¿çýãäëèéí
ñóäàëãàà õèéñýí þì. ¯¿ãýýðýý òýð, ñîíãîäîã óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíû
¿íäýñëýã÷ áîëîí ò¿¿õýíä îðñîí þì. Ó.Ïåòòè ¿íäñýíäýý ýäèéí çàñãèéí ¿éë ÿâöûí á¿ðýí
÷ºëººò áàéäëûí çàð÷ìûã áàðèìòàëæ áàéñàí áºãººä ìºíãºí ã¿éëãýý, õóäàëäààíû ¿éë
àæèëëàãààã ÷ºëººòýé áîëãîõ òàëààð ìåðêàíòèëèñòóóäààñ ÿëãàãäàæ áàéâ.
Òýðáýýð, áàÿëàã áîë çºâõºí ¿íýò ìåòàëë áîëîõ àëò, ìºíãº, ýðäýíèéí ÷óëóó çýðýã
áàéãàëèéí ýä þìñ áèø. Ýíý áîë ãàçàð, áàéøèí áàðèëãà, ãýð àõóéí õýðýãñýë çýðýã
óëñ îðîí, õ¿í àðäàä õýðýãòýé á¿õèé ë ç¿éëñ ìºí ãýæ íîòîëñîí þì. Òýãýõäýý Ó.Ïåòòè
áàÿëàã áîëîí õºäºëìºðèéí òóõàé àñóóäàëä àíõààðëàà õàíäóóëñàí þì. "Õºäºëìºð áîë
áàÿëãèéí ýöýã, õàðèí ãàçàð ò¿¿íèé ýõ ìºí" õýìýýí Ó.Ïåòòè áè÷ñýí. Áàÿëãèéí ºñºëòºä
õºäºëìºðèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã òýð èéíõ¿¿ ºíäºð ¿íýëñýí.
Ó.Ïåòòè ìåðêàíòèëèñòóóäàä ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõäàà çºâõºí áàÿëãèéí ìºí
÷àíàð, áàÿëãèéã ºñãºí àðâèæóóëàõ àñóóäëààð áóñ, ò¿¿íèé çýðýãöýý, òàâààðûí
ºðòºã á¿ðäýõ ¿éë ÿâö, çàõ çýýë äýýðõè òàâààðûí ºðòºãò íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñèéã
èëð¿¿ëýõ îðîëäëîãî õèéñýí.
Ýíý íü ò¿¿íèéã ñîíãîäîã óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíû íýã ãîë øàëãóóð
áîëîõ ºðòãèéí õºäºëìºðèéí îíîëûí ¿íäýñëýã÷ õýìýýí õ¿ëýýí çºâøººðºõºä õ¿ðãýñýí þì.
Ãýâ÷ ºðòãèéí òàëààðõè Ó.Ïåòòèéí ¿çýë ìàø èõ ñóë òàëòàé áàéñàí. Òýðáýýð,
òàâààðûí ºðòãèéã á¿òýýã÷ õºäºëìºð áîë äàí ãàíö àëò áîëîí ìºíãèéã áàéãàëèàñ
îëáîðëîõîä çàðöóóëñàí õºäºëìºð ãýæ ¿çñýí ÿâäàë þì. Òýãýýä ýíý õºäºëìºðèéí ¿ð
ä¿íãýýð òàâààðûí æèíõýíý ¿íý òîäîðõîéëîãäîíî ãýæ îéëãîæ áàéæýý. Õàðèí òàâààðûí
ºðòºã ìºíãºíèé ºðòºãòýé òýíöýí ñîëèëöîî ÿâàãäàõ ¿åä çàõ çýýëèéí ¿íý áèé áîëäîã ãýæ
¿çñýí áàéíà. ¯¿íèé õàìò Ó.Ïåòòè òàâààðûí ºðòºã á¿òýýõýä ãàçàð îðîëöäîã ãýñýí

18. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 18
òàéëáàð íýìñýí þì. Ýíý íü îð÷èí ¿åèéí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîëòîé ä¿éæ
áàéãàà þì.
Ó.Ïåòòè àæ ¿éëäâýðèéí ¿íäýñ òàâèãäñàí íèéãýì äýõ îðëîãóóäûí òóõàé
àñóóäàëä áàãàã¿é àíõààðàë õàíäóóëñàí àæýý. Ýíý òàëààðõè ò¿¿íèé ¿çýë ñàíàà
äàðàà ¿åèéíõíèé ñóäàëãàà, ýðýë õàéãóóëä ÷óõàë ¿íäýñ áîëñîí þì. Òóõàéëáàë,
Ó.Ïåòòè öàëèí áîë àæèë÷èí áà ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéíõíèé àìüäðàëûí õýðýãöýýò
ç¿éëñèéí õàìãèéí äîîä õýðýãöýýã õàíãàõóéö áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ó.Ïåòòè
ýíý ¿íäýñëýëýý áàòëàõäàà, àæèë÷íû çºâõºí àìüæèðãààã õàíãàõàä ë öàëèíãèéí ìºí
÷àíàð îðøèíî. Õýðýâ ò¿¿íä õî¸ð äàõèí èõ àâàõ áîëîëöîî îëãîâîë, òýð õî¸ð äàõèí áàãà
àæèëëàõ áîëíî. Òýãýõëýýð, íèéãýì òèéì õýìæýýãýýð õºäºëìºð ãàðçäàíà ãýæ
ºã¿¿ëæýý.
Ó. Ïåòòè ¿éëäâýðèéí áîëîí ãàçðûí ýçäèéí õóâüä òýäãýýðèéí îðëîãûã èæèë ýõ
¿¿ñâýðòýéãýýð òºñººëæ, ðåíò ãýäýã ãàíö îéëãîëòîîð èëýðõèéëñýí þì. Ðåíò ãýäýãò
òýðáýýð, çàõ çýýë äýýðõ ¿ð òàðèàíû ºðòºã, ò¿¿íèéã ¿éëäâýðëýõýä ãàðñàí çàðäàë
õî¸ðûí çºð¿¿ã îéëãîæ áàéâ. ¯¿íèé õàìò, çàõ çýýë áà àæ àõóé ýðõýëæ áóé ãàçðûí
õîîðîíäûí çàé õýìæýýíýýñ õàìààðàõ ðåíòèéí áàñ íýã òºðºë áàéãààã Ó.Ïåòòè
òýìäýãëýæ áàéñàí.
Ï.Áóàãèëüáåð (1646-1714). Ï.Áóàãèëüáåðã áîë Ôðàíöèä ñîíãîäîã óëñ òºðèéí
ýäèéí çàñãèéí óõààíûã ¿íäýñëýã÷ áºãººä, Àíãëèéí Ó.Ïåòòèãèéí íýãýí àäèë
ìýðãýæëèéí áèø ýäèéí çàñàã÷ áàéñàí þì. Ò¿¿íèé ñîíèó÷ îþóí óõààí, íèéãýìä ýçýëæ
áàéñàí ºíäºð áàéð ñóóðü íü óëñ îðíûõîî ýäèéí çàñãèéí àñóóäëóóäûã ñîíèðõîõ, ÕVII-
XVIII çóóíû çààã ¿å äýõ Ôðàíöûí õÿçãààð íóòãèéí àìüäðàëûí äîðîé áàéäëûí ó÷èð
øàëòãààíûã òóíãààí ¿çýõýä õ¿ðãýñýí áàéíà. XVIII çóóíû ýõýýð õýâëýãäñýí ò¿¿íèé
á¿òýýë¿¿äèéí ãîë çîðèëãî íü ôðàíöûí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ñºðºã íºõöë¿¿äèéã
àðèëãàõ àðãà çàìûã ýðæ îëîõ ÿâäàë áàéâ. Òýð, ìåðêàíòèëèçìûã ø¿¿ìæëýí,
øèíý÷ëýë çéàëøã¿é ãýäãèéã íîòîëæ áàéâ.
Ï.Áóàãèëüáåð ÕÀÀ-í õºãæèëä èë¿¿ àíõààðàë òàâüæ áàéñàí áóþó åðººñºº ýíý
ñàëáàðûã óëñûí áàÿëàã, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ýõ áóëàã õýìýýí ¿çýæ áàéâ.
Ï. Áóàãèëüáåð øèíý÷ëýëèéí ¿çýë ñàíààãàà 1707 îíä õýâëýãäñýí "Ôðàíöûã
ÿëëàõ íü" ãýäýã 2 áîòü çîõèîëäîî èëýðõèéëæýý. Çàñãèéí ãàçðûã õàòóó
ø¿¿ìæèëñíèé óëìààñ óã íîìûã õîðèãëîæ áàéñàí áàéíà. Ï.Áóàãèëüáåð áàÿëãèéí
òóõàé ¿çëýý Ó.Ïåòòèãèéí íýãýí àäèë ìåðêàíòèëèñòóóäûí ººäººñ ñºðã¿¿ëýí òàâüñàí
þì. Òýðáýýð, ìºí㺠ºñãºõººñ ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ àñóóäàëä õàðèó ºãºõ

19. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 19
ÿâäàë ýäèéí çàñãèéí óõààíû ÷óõàë çîðèëò ãýæ ¿çýæ áàéâ. ªºðººð õýëáýë, òýðáýýð,
Ó.Ïåòòèãèéí íýãýí àäèë, ¿éëäâýðëýëèéí õ¿ðýý áîë óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíû
ñóäàëáàë çîõèõ îáúåêò ãýæ ¿çñýí áàéíà.
Ï.Áóàãèëüáåðèéí ÷óõàë îëîëò áîë Ó.Ïåòòèéí íýãýí àäèë ºðòãèéí õºäºëìºðèéí
îíîëûã óëñ îðíûõîî õ¿ðýýíä ¿íäýñëýñýí ÿâäàë ìºí. Òýðáýýð, çàõ çýýë äýýðõ îëîí òîîíû
òàâààðûí ñîëèëöîî íü òýäãýýðèéã ¿éëäâýðëýõýä çàðöóóëñàí õºäºëìºð áà öàãèéí
¿ðãýëæëýõ õóãàöààã õàðãàëçàí, ò¿¿íä ¿íäýñëýæ áàéãààã îëæ õàðààä ñóäàëñíû
¿ðýýð äýýðõ ä¿ãíýëòýä õ¿ðñýí áàéíà. Ýíý íü õýäèéãýýð òóõàéí ¿åäýý á¿ðýí ã¿éöýä
ãàðñàí õàðèó áèø ÷ ãýëýý ìºíãºíèé ¿¿ðãèéã ò¿¿íèé áàéãàëèéí øèíæýýð
òàéëáàðëàäàã ìåðêàíòèëèçìòýé õàðûäóóëàõàä ºðòºã, ¿íèéí àñóóäëûã îéëãîõîä
àñàð èõ ò¿ëõýö ºãñºí þì.
Ôèçèîêðàòèçì. Ýä¿ãýýãýýñ õýäýí çóóí æèëèéí òýðòýý ¿¿ññýí ýäèéí çàñãèéí
ñîíãîäîã ñóðòóóëü (óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààí)-èéí íýã ãîë ÷èãëýë "ôèçèîêðàò"
íýðòýé þì. Ãðåê - (phisis+kratos)-ýýñ ¿¿äýëòýé ýíý íýð òîìú¸îíû óòãûã ìîíãîë÷èëáîë,
"áàéãàëèéí õ¿÷" (ç¿é çîõèñ) ãýñýí óòãàòàé áîëíî.
Ñîíãîäîã óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíû ýíý ÷èãëýëèéã ¿íäýñëýã÷èä ýäèéí
çàñàãò õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé ãýäýã ¿çëèéã ¿íäýñ
áîëãîæýý. ªºðººð õýëáýë, ýíý íü áàéãàëèéí õóóëü, æàì ¸ñîîð ÿâàãääàã, ãàçðûí ¿ð
øèìèéã õ¿ðòýí õºãæäºã ýíýõ¿¿ àæ àõóéã áóõíýýñ èë¿¿ ¿íýëýõ ñýòãýëãýýíèé
èëðýë þì.
Ôðàíñóà Êåíý (1694-1774). Ôðàíöàä ¿¿ññýí ôèçèîêðàò ñóðãààëèéí
¿íäýñëýã÷ íü õ¿íèé èõ ýì÷èéí ìýðãýæèëòýé Ô.Êåíý þì. պ人 àæ àõóéä áàÿëãèéã
òàñðàëòã¿é íºõºí ¿éëäâýðëýõ íü àëèâàà ìýðãýæëèéí ¿íäýñ, õóäàëäààíû õºãæèë,
õ¿í àìûí àæ áàéäëûí ºñºëò, àæ ¿éëäâýðèéã áèé áîëãîæ, ¿íäýñíèé õºãæèë
öýöýãëýëä õ¿ðãýõ ¿íäýñ ãýæ Ô.Êåíý ¿çñýí àæýý.
Ô.Êåíý ìåðêàíòèëèçìûã øèéäâýðòýé áóðóóòãàæ, Êîëúáåðèéí ¿çëèéí óëìààñ
ôðàíöûí õºäºº àæ àõóé óíàëòàä îðñíûã íîòëîîä, þóíû ºìíº, ôåðìåð¿¿äèéã çàõ çýýëèéí
÷ºëººò áàéäàëä øèëæ¿¿ëýõèéí ÷óõëûã òýìäýãëýñýí þì. Òýðáýýð, óëñ îðîíä ¿íý
á¿ðýëäýõ ÷ºëººò çàð÷ìûã áàðèìòëàõ, ãàäààäàä õºäºº àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í
ãàðãàõûã ÷óõàë÷èëæ áàéâ. Ô.Êåíý 1756 îíä "Õ¿í àì", 1757 îíä "Ôåðìåð¿¿ä", "¯ð
òàðèà","Òàòâàð" çýðý㠺㿿ëë¿¿ä áè÷ñýíèé äýýð 1758 îíä "Ýäèéí çàñãèéí
õ¿ñíýãò" ãýäýã ãîë á¿òýýëýý òóóðâèæýý. Ýíý íü ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé
ò¿¿õýíä àíõ óäàà íèéãìèéí íºõºí ¿éëäâýðëýëèéí õºäºë㺺íèéã á¿õýëä íü õàìðàí

20. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 20
ñóäëàõ îðîëäëîãî áîëñíîîðîî, îíöãîé ÷óõàë þì. ªíººãèéíõººð áîë, òýðõ¿¿ "Õ¿ñíýãò" ìàêðî
ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû àíõíû îðîëäëîãî áîëñîí áàéíà. Ýíý á¿òýýë ýäèéí çàñãèéí
ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õýíä "Êåíýãèéí ýäèéí çàñãèéí õ¿ñíýãò" õýìýýí àëäàðøñàí þì.
Ô.Êåíýãèéí ýíý îíîë íèéãìèéí á¿òýö, àíãèóäûí õîîðîíäûí ýäèéí çàñãèéí
õàðèëöààíû òàëààðõ ò¿¿íèé ¿çýë áàéð ñóóðüä ¿íäýñëýñýí áàéíà. Ô.Êåíý, óëñ îðîíä
ýäèéí çàñãèéí òàÿààð ýçýëæ áàéãàà áàéð ñóóðèàðàà ÿëãàãäàõ 3 ¿íäñýí àíãèàñ
íèéãýì á¿ðýëäýí òîãòîæ áàéäàã ãýæ ¿çñýí þì. Ýäãýýð íü: 1. ¯éëäâýðëýã÷ àíãè:
òàðèà÷èä, ôåðìåð¿¿ä, òýäíèé õºëñíèé àæèë÷èä õàìðàãäàõ þì. 2. ªì÷òºí àíãè. ¯¿íä:
ýçýí õààí, ëàì õóâàðãà. 3. ¯ð àøèãã¿é àíãè. Ýíä ãàçàð òàðèàëàíãààñ áóñàä
ñàëáàðò õºäºëìºð ýðõýëäýã õ¿ì¿¿ñ, òóõàéëáàë, àæ ¿éëäâýðò àæèëëàã÷èä, ãàð
óð÷óóä, íàéìàà÷èä, çàðö íàðûã õàìààðóóëæýý.
Ô.Êåíý êàïèòàëûí òóõàé îíîëûí ¿íäýñëýëèéã àíõ õºíäæýý. Òýðáýýð, õºäºº àæ
àõóéí áàðèëãà áàéãóóëàìæ, òîíîã òºõººðºìæ, ìàë çýðýã ¿éëäâýðëýëèéí õýä õýäýí
ìº÷ëºãèéã äàìæèí àøèãëàãääàã ýä ç¿éëñ áîë ¿éëäâýðëýëèéí àíõíû óðüä÷èëãàà
ãýæ òîìú¸îëñîí áºãººä, ýíý íü îäîîãèéíõîîð ¿íäñýí êàïèòàë þì. Õàðèí òýæýýë, ¿ð áîðäîî,
àæèë÷äûí öàëèí ãýõ ìýò ¿éëäâýðëýëèéí íýã óäààãèéí ýðãýëòýä àøèãëàãääàã
ç¿éëñèéã æèëèéí óðüä÷èëãàà ãýñýí áºãººä ýíý íü îäîîãèéíõîîð, ýðãýëòèéí êàïèòàë
þì. Ô.Êåíý èéíõ¿¿ êàïèòàëûã ¿íäñýí áîëîí ýðãýëòèéí ãýæ àíãàëàõàä ÷óõàë àëõàì
õèéñýí òºäèéã¿é, ýðãýëòèéí êàïèòàëûí íýã àäèë ¿íäñýí êàïèòàë ÷ áàéíãûí õºäºë㺺íä
îðøèæ áàéäãèéã íîòîëñîí þì.
Ô.Êåíýãèéí ºâ óëàìæëàëûí äîòîð öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿ïèé òóõàé ñóðãààë
òîìîîõîí áàéð ýçýëíý. Îäîî ¿åèéíõýýð áîë, ýíý íü ¿íäýñíèé îðëîãî þì. Òýðõ¿¿ öýâýð
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýõ áóëàã íü ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýã÷äèéí õºäºëìºð þì. Àæ ¿éëäâýð
áîëîí ýäèéí çàñãèéí áóñàä ñàëáàðò öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿í áèé áîëäîãã¿é, õàðèí
á¿òýýãäýõ¿¿íèé àíõíû õýëáý𠺺ð÷ëºãääºã ãýæ Ô. Êåíý ¿çýæ áàéâ.
Ô.Êåíý õóäàëäààíû òàëààð íààøòàé õýä õýäýí ñàíàà äýâø¿¿ëñýí áàéíà. Ýíý
íü õóäàëäààíû ÷ºëººò áàéäëûã õàíãàõòóõàé ñàíàà áîëíî. Èíãýõ íü õóäàëäààí äàõü
ìîíîïîëèéã øàõàí ãàðãàæ, õóäàëäààíû õºãæëèéã ò¿ðãýòãýõ, çàðäëûã õÿìäðóóëàõ
íºõöºë áîëíî ãýæ íîòîëæ áàéâ.
Æàê Òþðãî (1727-1781). Æ.Òþðãî áîë ýäèéí çàñãèéí ôèçèîêðàò ñóðãààëûí
ººð íýãýí òîìîîõîí òºëººëºã÷ þì. Òýð òºðèéí àëáà õàøèæ áàéõäàà àæ àõóéí àñóóäàë,
òóõàéëáàë, òàòâàðûí òîãòîëöîî, ò¿¿íèé àðãà õýðýãñëèéí àñóóäàëä ãîëëîí àíõààð÷
áàéâ. Òýðáýýð, "Áàÿëãèéã á¿òýýõ, õóâààðèëàõ òóõàé" (1766), "¯íýò ÷àíàð áà

21. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 21
ìºíãº" (1769) çýðýã á¿òýýë òóóðâèæýý. Õýäèéãýýð, á¿òýýë¿¿ä íü ôèçèîêðàò
¿çýëòýé ÷ ãýëýý ÷ºëººò ºðñºë人íèéã ÷óõàë÷èëæ áàéâ.
Ôðàíöûí ýäèéí çàñàãò øèíý÷ëýë õèéõ òàëààð Æ.Òþðãîãèéí õ¿ðñýí ãîë
àìæèëò áîë óëñ îðíû äîòîð ¿ð òàðèà, ãóðèëûí ¿éëäâýðëýëèéã ÷ºëººòýé ÿâóóëàõ
áîëñîí, ¿ð òàðèàã ãààëèéí òàòâàðã¿éãýýð ÷ºëººòýé îðóóëàõ, ãàðãàõ, çàìûí
õóðààìæèéã ìºíãºí õýëáýðýýð òºëºõ áîëãîñîí çýðýã àæëóóä þì.
Æ.Òþðãî ýäèéí çàñàã äàõü ïðîòåêöèîíèñò áîäëîãûí ñºðºã òàëûã óóäëàí
ãàðãàæ, õóäàëäàí áîðëóóëàõ, õóäàëäàí àâàõ ¿éë àæèëàãààíû íèéòëýã ýðõ ÷ºëººã
õàíãàõàä àíõààð÷ áàéâ. Ýíý íü ò¿¿íèéõýýð áîë, íýã òàëààñ, ¿éëäâýðëýëèéã
óðàìøóóëæ ÷àäàõóéö ¿íèéã õóäàëäàã÷ (¿éëäâýðëýã÷)-ä õàíãàæ ºãºõ, íºãºº
òàëààñ, õóäàëäàí àâàã÷ (õýðýãëýã÷)-ä õÿìä ¿íýòýé ñàéí ÷àíàðûí á¿òýýãäýõ¿¿í
íèéë¿¿ëýõ öîðûí ãàíö õýðýãñýë áàéâ.
̺íãºíèé òàëààðõ Æ.Òþðãîãèéí áàéð ñóóðú ìºíãºíèé òîîíû àñóóäàë ðóó õàíäñàí
áàéâ. Öààñàí ìºíãºíèé òîî íü çàõ çýýë äýýðõ áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé õýìæýýòýé òîõèð÷
áàéõ íü çîõèñòîé ãýäãèéã òýðáýýð ãîëëîí àíõààð÷ áàéâ. ¯íèéí àñóóäëààð Æ.Òþðãî
ºäºð òóòìûí, ¿íäñýí ãýñýí õî¸ð îéëãîëòûã òîäîðõîéëæýý. Ýõíèéõ íü ýðýëò,
íèéë¿¿ëýëòèéí õàðüöààãààð, íºãºº íü çàéëøã¿é õýðýãöýýíèé óëìààñ òîäîðõîé
ò¿âøéíãýýñ äîîø ¿ë îðîõ ¿íý þì. Ýíý áîë óã þì õýðýãòýé ó÷ðààñ àâàõ ë ¸ñòîé ¿íý
ãýñýí ¿ã ãýæ òàéëáàðëàæýý.
ªðòºã áà õóâààðèëàëòûí ñîíãîäîã îíîë:
À.Ñìèò, Ä.Ðèêàðäî
Àäàì Ñìèò (1723 - 1790) Ýäèéí çàñãèéí îíîëûí ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õýíä ÕVIII
çóóíû Àíãëèéí ýäèéí çàñàã÷-ýðäýìòýí Àäàì Ñìèò îíöãîé áàéð ýçýëäýã. Òýðáýýð,
1723 îíä Øîòëàíäûí Ýäèíáóðã õîòûí îéðîëöîîõ Êåðêîëäè ãýäýã æèæèã õîòîä ãààëèéí
ò¿øìýäèéí ãýðò òºðæýý. À.Ñìèò 14 íàñòàéäàà Ãëàçãîãèéí èõ Ñóðãóóëüä îðæ ã¿í
óõààíû ÷èãëýëèéã ñîíãîñîí õýäèé ÷ ìàòåìàòèê, îäîí îðîí ñóäëàí, ã¿í ìýäëýãòýé áîëñîí
àæ. À.Ñìèò 17 íàñòàéäàà ýðäìèéí çýðýã õàìãààëæ, ñóðãóóëèà òºãñ㺺ä, óëìààð
Îêñôîðäüø Èõ Ñóðãóóëüä ñóðàëöñàí áà öààøèä íàñàí òóðøäàà áèå äààí ººðèé㺺
áîëîâñðóóëæýý.
À.Ñìèò ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò áàéäàë (laisser faire)-ûí çàð÷ìûã òóóøòàé
äýìæèæ áàéâ. Òýðáýýð, 1751 îíä Ãëàçãîãèéí Ñóðãóóëèéí ëîãèêèéí ïðîôåññîðîîð

22. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 22
òîìèëîãäñîí áà ìºí îíä ¸ñ ç¿éí ôèëîñîôèéí òýíõèìä øèëæèí, 1764 îí õ¿ðòýë òýíäýý
àæèëëàñàí áàéíà. 1759 îíä À.Ñìèò ººðèéí àíõíû á¿òýýë áîëîõ "¸Ñ ñóðòàõóóíû
ìýäðýìæèéí îíîë" ãýäýã ã¿í óõààíû çîõèîëîî áè÷ñýí. Ýíý ¿åäýý ýäèéí çàñãèéí óõààíûã
ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäàëñààð áàéâ. Ãëàçãîãèéí óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíû
êëóáò èäýâõòýé ÿâæ, òýíä Ô.Êåíý Æ.Òþðãî íàð áîëîí áóñàä ýðäýìòýäòýé òàíèëöñàí
íü ò¿¿íä èõ íºëºº ¿ç¿¿ëñýí áàéíà.
À.Ñìèò 1776 îíä ººðèéí ãîë áºãººä àëäàðò á¿òýýë áîëîõ "¯íäýñòíèé áàÿëàã,
ó÷èð øàëòãààíû òóõàé ñóäàëãàà" ãýäýãçîõèîëîñ õýâë¿¿ëæýý. Ýíý á¿òýýëäýý
À.Ñìèò ýäèéí çàñãèéí îíîëûí ãîë àñóóäëóóä áîëîõ ºðòãèéí õóóëü, ò¿¿íèé ¿éë÷ëýë,
õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäîõ ºì÷èéí õàðèëöàà, ÷ºëººò ºðñºë人í, õºäºëìºðèéí õóâààðü,
õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ, íèéãìèéí áàÿëàã, ò¿¿íèé ¿¿ñýë ºñºëòèéí øàëòãààí, íºëººëºõ
õ¿÷èí ç¿éëñ çýðãèéã îíîëûí õóâüä ¿íäýñëýñýí þì.
Ýíý çîõèîë áîë ÷ºëººò çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîëûí ¿íäñýí ñóðàõ áè÷èã
áîëñîí áèëýý. À.Ñìèò "¯íäýñòíèé áàÿëàã” çîõèîëäîî ýäèéí çàñãèéí óõààíû ñóäëàõ
ç¿éë þó áîëîõû: òîäîðõîéëæ, ýíý áîë íèéãìèéí ýäèéí çàñãèéí õºãæèë, àðä ò¿ìíèé àæ
áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõ òóõàé àñóóäàë áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çæýý. ׺뺺ò çàõ çýýëèéí
êàïèòàëèçìààð äàìæèí áàÿëàã, õºãæèë öýöýãëýëèéã õýðõýí áèé áîëãîõ òàëààð
À.Ñìèòèéí àóãàà èõ íîì ýõýëäýã. Òý𠺺ðèé㺺 çîõèöóóëàõ ñèñòåì áóþó ñîíãîäîã
çàãâàðûí ãóðâàí øèíæèéã îíöëîí äóðäñàí:
1. Ýðõ ÷ºëºº: Áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿í, õºäºëìºð, õºðºí㺠¿éëäâýðëýõ, ñîëèëöîõ ýðõ
÷ºëºº.
2. Õóâèéí ÿâöóó ýðõ àøèã: ªºðèéí áèçíåñ ýðõëýõ ýðõ, áóñäûí ÿâöóó ýðõ
àøãèéã ººðòºº òàòàõ.
3. ªðñºë人í: Áàðàà òàâààð, àæèë ¿éë÷èëãýý ¿éëâýðëýõ áà àðèëæèõ
ºðñºë人íä îðîëöîõ ýðõ.
Çîõèîëûí á¿ð ýõýíä òýìäýãëýñíèéã ¿çâýë À.Ñìèò ýäèéí çàñàã áà àæ áàéäëûí
ºñºëòèéí ìºíãºí àãóóëãûã ¿ã¿éñãýí, àðä ò¿ìýí á¿ðèéí æèëèéí õºäºëìºð íü, þóíû ºìíº,
ìàòåðèàëëàã íººö áóþó áèåò õýëáýðýýð áàÿëàã áîëîí õóâèðñàí áàéõûã ë
÷óõàë÷èëæ áàéâ. Òýðáýýð, áèåò áàÿëàã çºâõºí ¿éëäâýðëýëèéí õ¿ðýýíä
á¿òýýãääýã áºãººä àìüäðàëä ¿éëäâýðëýë øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé áîëîõûã íîòëîñîí þì.
¯éëäâýðëýëèéí õºãæèë íü õ¿ì¿¿ñèéí ñîíèðõîëä õºòëºãäºæ áàéäãèéã òýðáýýð, àíõ
ò¿ð¿¿í òàéëáàðëàñàí þì.

23. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 23
ßìàðâàà òîäîðõîé õ¿ì¿¿ñ ººðèéí ñîíèðõîëä õ¿ðýõèéí òóëä ÷àäàõ ç¿éëýýðýý
áóñäàä òóñ õ¿ðãýæ, ò¿¿íèéõýý õàðèóä ººðòºº õýðýãòýé ç¿éë áóþó îðëîãî îëäîã.
Èéì çàìààð íèéãìèéí õºäºëìºðèéí õóâààðü õºãæäºã. Õýäèéãýýð õ¿ì¿¿ñ àìèí õóâèà
õè÷ýýæ, çºâõºí ººðèéí àøèã ñîíèðõîëä õºòëºãäºí òîäîðõîé ç¿éë á¿òýýõ áîëîâ÷, òýð íü
áèå áèåäýý òóñ áîëæ á¿õýëäýý íèéãýìä õýðýãòýé þì áîëäîã ãýäãèéã òýð íîòîëñîí
áàéíà.
Õ¿ì¿¿ñèéí õóâèà õè÷ýýñýí àøèã ñîíèðõîë, õ¿íèé ýíýõ¿¿ òºðºëõèéí çàí ÷àíàð
áîë õºãæèë äýâøëèéí õ¿÷èðõýã õºø¿¿ðýã, óëñ ¿íäýñòíèé áàÿëãèéã á¿òýýã÷ õ¿÷
áºãººä çàõ çýýëèéí "äàëä ãàð" ë ýíý çîðèëãîä íü ÷èãë¿¿ëäýã áîëîõûã À.Ñìèò àíõ íýýí
õàðóóëñàí þì.
Õóâèéí àøèã çàâøààí õàéæ, ýíý çîðèëãîäîî õºòëºãäñºí õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä
õàòóó øèð¿¿í ºðñºë人í ÿâàãääàã. ªðñºë人íèé ÿâöàä íèéãìèéí áàÿëàã òàñðàëòã¿é
õóðèìòëàãäàí, øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãè õºãæèõèéí çýðýãöýý, çàõ çýýëèéí ººðèé㺺
çîõèöóóëàã÷ ¿éë÷èëãýý èëýð÷, áàðàà òàâààðûí ¿íý ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòýýñ
õàìààð÷, êàïèòàë, àøèã áàãàòàé ñàëáàðààñ ºíäºð ¿ð àøèã á¿õèé ñàëáàð ëóó
óðñàí, íèéãìèéí õºäºëìºðèéí õóâààðü, ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðûí á¿òýö ººðèéí ç¿é
òîããëîîðîî àÿíäàà çîõèöóóëàãääàã áîëîõûã íîòëîâ.
Áàÿæèõ õ¿ñýë ýðìýëçëýëä õºòëºãäñºí õ¿ì¿¿ñ èõ îðëîãî îëîõûí òóëä
¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýã ºðãºæ¿¿ëæ, àæëûí áàéðûã íýìýãä¿¿ëäýã íü çàéëøã¿é
ãýæ À.Ñìèò ä¿ãíýñýí áàéíà. Òý𠺺ðºº, ã¿í óõààí, ¸ñ ñóðòàõóóíû õóâüä ã¿íçãèé
áîëîâñîðñîí õ¿í áîëîõîîðîî õàð àìèà áîäîæ, áàÿæèõûã ýöýñ òºãñãºëã¿é ìàãòàí
ñàéøààæ áàéãààã¿é þì. Ãàãöõ¿¿, òýð íü ýäèéí çàñãèéí ãîë õºäºëãºã÷ õ¿÷ ãýäãèéã
ë îíöëîí ¿çñýí áèëýý.
Íèéãìèéí íèéò ñîíèðõîë. Íèéãìèéí íèéò ñîíèðõîë áîë ýíýõ¿¿ íèéãìèéã
á¿ðä¿¿ëýã÷ á¿õ õ¿ì¿¿ñèéí ñîíèðõëûí íèéëáýð áºãººä ýäãýýð ñîíèðõëûí óóëçâàð
äýýð çàõ çýýëèéí õóóëèóä ýäèéí çàñàãò õàìãèéí ñàéí ¿éë÷èëäýã ãýäãèéã À.Ñìèò
áàéíãà îíöëîí òýìäýãëýæ áàéâ. ×óõàìõ¿¿ ýíý ë áàéð ñóóðèà òýðáýýð, "¯íäýñòíèé
áàÿëàã" çîõèîëäîî õºãæ¿¿ëæ, ººðèéí àëäàðò òîìú¸îëëóóäûã äýâø¿¿ëýí òàâüñàí þì.
À.Ñìèò 'Äàëä ãàð" ãýäãèéíõýý ó÷èð óòãûã ìàø õÿëáàð áàéäëààð
òàéëáàðëàñàí áàéíà. Ýíý áîë õóâü õ¿í á¿ðò ººðèéí ãýñýí ýðõ àøèã áèé. Òýð íü
íèéãìèéíõýýñ ò¿ð¿¿íä òàâèãääàã. Ýíý çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä õýí ÷ ãýëýý ãýñýí
õ¿ññýí, õ¿ñýýã¿é áóñàäòàé õàðèëöàõ íýã ë çàì ðóó ººðèéí ýðõã¿é õºòëºãäºíº. Ýíý
¿åýñ íèéãìèéí ¿éëñýä çàéëøã¿é îðîëöîõ áîëäîã ãýñýí áàéíà.

24. Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх хичээлийн лекцийн эмхэтгэл
Эдийн засаг, менежемнтийн тэнхим | Ахлах багш, доктор (ph.d) Д.Энхчимэг 24
"Ýäèéí çàñãèéí õ¿í" ãýäýãòýý õýðýâ õ¿ì¿¿ñ áóñäàä õàíäàæ, òýäíèéã òàòàæ
÷àäâàë çîðèëãîäîî òóí õÿëáàð õ¿ðíý. Èéìä õ¿ì¿¿ñèéí ñîíèðõëûã òàòàõûí òóëä òýä
þó õ¿ñýæ áóéã ìýäýõ, òýãýýä ÷àìä õýðýãòýé þìûã íàäààñ àâ, õàðèí íàäàä õýðýãòýé
þìûã íààø íü ºã"! ãýäýã ýðýëò õýðýãöýýíèé óòãà àãóóëãûã óõààð÷ õýðýãæ¿¿ëæ
÷àääàã áàéõ ¸ñòîé. Ýíý áîë ýäèéí çàñãèéí õ¿í. Áèä ñàéí ñàéõíû åðººëººð õîîëîî îëæ
èäýõ áèø, õàðèí õ¿ì¿¿ñèéí äîòîîä àøèã ñîíèðõëûã õàíãàõ çàìààð çîðèëãîäîî õ¿ðýõ
ó÷èðòàé ãýñýí áàéíà. Òèéíõ¿¿, À.Ñìèòèéí "Äàëä ãàð" íü "Ýäèéí çàñãèéí õ¿í" áà
íèéãìèéí õîîðîíäûí õàðèëöààíû ìºí ÷àíàðûã íýýæ ºãñºí þì.
À. Ñìèò çàõ çýýëèéã ÿìàð ÷ õàðàà õÿíàëòã¿é áàéëãàõûã çîðèîã¿é þì.
Òýðáýýð, çàõ çýýëèéí ººðºº çîõèöóóëàã÷ "Äàëä ãàð"-ûí ç¿éðëýøã¿é õ¿÷èéã
¿íýëýõèéí çýðýãöýý, òºðººñ çàõ çýýëä íºëººëºõèéí ÷óõëûã îðõèãäóóëààã¿é áèëýý.
Òýãýõäýý òºðèéí óäèðäëàãûí îðîëöîî íü ýäèéí çàñãèéí õóóëèóäûí ýñðýã ¿éë÷ëýõã¿é
áàéõ, ýêñïîðò, èìïîðòûã õÿçãààðëàæ, çàõ çýýëèéí "æàì ¸ñíû" ìåõàíèçìä çîõèîìîë
õÿíàëò òàâèõã¿é áàéõûí ¿íäýñëýëèéã ãàðãàæ ºãñºí þì.
À.Ñìèòèéíõýýð áîë, ýäèéí çàñãèéí õóóëèóäûí ¿éë÷ëýëèéí ÷óõàë íºõöºë íü
÷ºëººò ºðñºë人í ìºí. Ǻâõºí ýíý ë çàõ çýýëä îðîëöîã÷äûã ¿íèéí çàñàãëàë òîãòîõîîñ
õàìãààëæ ÷àäíà ãýæ òýðáýýð ¿çýæ áàéâ. Þó ãýâýë, õóäàëäàà÷èä àëü áîëîõ îëîí
áàéõ òóòàì ìîíîïîëè óëàì áîëîëöîîã¿é áîëíî. Ìîíîïîëèóä çàõ çýýëèéã áàðààãààð ÿìàãò
ãà÷èãäóóëàõûã ë ýðìýëçýõ áºãººä, æèíõýíý ýðýëòèéã á¿ðýí õàíãàõ çîðèëò õýçýý ÷
òàâèõã¿é. Õàðèí ººðñäèéí òàâààðûã åðäèéíõººñ õýò ºíäºð ¿íýýð áîðëóóëæ, àøèã
îðëîãîî ºñãºäºã ãýäãèéã À.Ñìèò áàòëàí õàðóóëñàí þì.
À.Ñìèò ÷ºëººò ºðñºë人íèé òóõàé ¿çýë ñàíààãàà òóóøòàé õàìãààëñàí þì.
Òýðáýýð, õóäàëäààíû êîìïàíèóäûí îíöãîé äàâóó ýðõèéã áóðóóøààæ, òýð ¿åä Àíãëèä
¿éë÷èëæ áàéñàí õóóëèóä íü õºäºëìºðèéí çàõ çýýë, àæèë÷äûí óð ÷àäâàðûí õýìæýýã
õÿçãààðëàæ áàéãààã ø¿¿ìæèëæ áàéâ. Àëèâàà õóäàëäàà, ¿éëäâýðèéí
òºëººëºã÷èä öóãëàõààðàà ë ÿðèëöäàã ç¿éë íü ¿íèéí àñóóäàë áºãººä, òýä ¿íèéã
ºñãºõ òóõàé ÿðèõã¿é ºíãºðºõ íü áàðàã ¿ã¿é ãýæ õýëäýã áàéâ.
Õºäºëìºðèéí õóâààðü. Ýíý áîë À.Ñìèòèéí ýäèéí çàñãèéí îíîëûí õàìãèéí ÷óõàë
çàíãèëàà ìºí. ¯¿íä À.Ñìèò îíöãîé àíõààðàë òàâüñàí þì. Ò¿¿íèé "¯íäýñòíèé áàÿëàã"
÷óõàì ýíý àñóóäëààñ ýõýëñýí íü ó÷èðòàé.
À.Ñìèò íèéãìèéí áàÿëàã õî¸ð ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éëñýýñ õàìààðíà ãýæ ¿çýæ
áàéâ. Ýíý íü íýã òàëààñ, óëñ îðíû íèéò õ¿í àìûí äîòîð ºãººæòýé õºäºëìºð ýðõýëäýã
õ¿ì¿¿ñèéí ýçëýõ õóâèéí æèí, íºãºº òàëààñ, õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ, ò¿¿íèé ºñºëò