1. 265
Anahtar Kavramlar
gök bilimci
teleskop
uzay kirliliği
uzay teknolojisi
Uzay Araflt›rmalar›
Türk dünyasının astronomi ve matematik
alanlarında şöhrete kavuşmuş bilginlerinden
biri de Ali Kuşçu’dur. Doğu ve Batı bilim
dünyası onu 15. yüzyılda yetişen çok
baflar›l› bir bilim insan› olarak tanır. Küçük
yaştayken astronomi ve matematiğe ilgi
duymuştur. Devrin en büyük bilginlerinden
Uluğ Bey, Bursalı Kadızade Rumi,
Gıyaseddin Cemşid ve Muinuddîn Kâşi’den
astronomi ve matematik dersleri almıştır.
Uluğ Bey tarafından kurulan Semerkant
Rasathanesi’ne müdür olarak atanmıştır.
Bilimsel tartışmalarda bulunan ve Fatih
Külliyesi’nde bir güneş saati yapan Ali Kuşçu,
‹stanbul’un enlem-boylam derecelerini
belirlemiştir. Ay’ın ilk haritasını da çıkaran Ali
Kuşçu’nun adı, bugün Ay’ın bir bölgesine
verilmiştir. Eserlerinden en önemlisi Risale
Fi’l-Hey’e (Astronomi Risalesi)’dir. Bu eser,
zafer günü tamamlandığı için Fethiye adıyla
Fatih’e takdim edilmiştir. Matematik ve astronomi alanlarında büyük bir çığır açan bu eser,
Arapçaya tercüme edilmiş ve astronomi alanında aranan bir kitap olmuştur.
Mert, öğretmeninin kendisine verdiği kitaptan ünlü gök bilimci Ali Kuşçu’nun hayat
hikâyesini okurken çok heyecanlanmıştı. Çünkü Ali Kuflçu’nun o günün sınırlı imkânlarıyla
bilimsel konularda bu kadar ilerleme sağlamış olması ilginçti.
Mert, kitabı okurken aklına şu sorular takıldı: Acaba Ali Kuşçu’dan önce astronomi
alanında hangi çalışmalar yapılmıştı? Peki, Ali Kuflçu bu çalışmalardan elde edilen bilgileri
nas›l kullanm›flt›?
Bu soruların cevaplarını siz de merak ediyor musunuz? Gelin, Mert’in bu sorularına
birlikte cevap arayalım.
11
158. s.
12
159. s.

2. 266
7. Etkinlik
Sorgulayal›m, Araflt›ral›m
Çok Eskiden Uzay Araflt›rmalar›
Araştırma Sorusu:
Eski medeniyetlerin (Eski Çin uygarlığı, Babil ve
Sümer uygarlıkları, Antik Mısır medeniyeti, Antik Yunan
medeniyeti, Eski Hint uygarlığı, Mayalar...) gök bilimine
katkıları nelerdir?
Türklerin gök bilimine katkıları nelerdir?
Bunlar› Yapal›m
• Çok eski çağlardan günümüze kadar gök bilimiyle
ilgili hangi çalışmalar›n yap›ld›¤›n› ve bu çalışmalara
Türklerin katkısını çeşitli kaynaklardan (ansiklopediler,
kitaplar, dergiler vb.) araştıralım.
• Araştırmamızı yaparken “Sonuca Varalım” bölümündeki sorular› dikkate alal›m.
• Araştırma sonuçlarımızı gösteren bir tarih şeridi hazırlayalım.
• Hazırladığımız tarih şeridinden faydalanarak araştırmamızın sonuçlarını sınıfta
arkadaşlarımıza sunalım.
• En güzel tarih şeridini sınıf panomuzda sergileyelim.
Sonuca Varal›m
• Gök bilimiyle ilgili veriler eskiden;
- Nasıl toplanıyordu?
- Nasıl kaydediliyordu?
- Ne amaçla ve nasıl kullanılıyordu?
• Ünlü Türk gök bilimcileri kimlerdir ve hangi çalışmaları yapmışlardır?
• Biz eski çağlarda yaşayan bir gök bilimci olsaydık, çalışmalarımızı nasıl yapar ve
elde ettiğimiz bilgilerle nasıl bir görüş oluştururduk?
• Çok eski zamanlarda elde edilmiş bilgilerin günümüzdeki çalışmalar açısından
önemi nedir?
• Türk gök bilimcilerinin gök bilimi araflt›rmalar›ndaki yeri nedir?
“Gök” denilince içinde gök cisimlerinin hareket ettiği sonsuz boşluk veya uzay anlaşılır.
‹nsanlar çok eski zamanlardan günümüze kadar gökyüzünü ve orada gördüklerini daima
merak etmişlerdir. Güneş ve Ay tutulmaları, Ay’ın farklı evrelerde değişik biçimlerde
görülmesi, kuyruklu yıldızların geçişleri, yıldız kaymaları gibi olaylar insanların astronomiye
olan ilgisini artırmıştır. ‹lk yıldız gözlemleyicileri, gördükleri cisimlerin resimlerini mağara
duvarlarına çizen mağara adamlarıdır. Bunun ardından eski medeniyetlerde yaşayan
insanlar, örneğin Çinliler, gökyüzünü inceleyerek gördüklerini taşlara ve parşömenlerin
üzerlerine işlemişlerdir. Böylece, ilk yıldız haritalarını oluşturmuşlardır.
Babilliler, MÖ 200’lü yıllarda birçok yıldızın konumlarını gözlemlemişlerdir. Gökyüzünü
yıldızların biçimlerine göre çeşitli bölümlere ayırmış ve bu bölümlerden her birini hayvan, eşya
vb. varlıkların isimleri ile adlandırmışlardır. Merkür ve Venüs gezegenlerini gözlemişlerdir.
MÖ 1400’lü yıllarda, Antik Mısır medeniyetinde, birçok tapınak ve piramidin üzerine
Merkür, Venüs, Jüpiter ve Satürn’ün resimleri çizilmiştir. Ayrıca Eski Mısırlıların festival ve
bayram günlerini belirlemek için Güneş’i, Ay’ı ve yıldızları kullandıkları da bilinmektedir.
Ancak gökyüzünü incelemeyi bir bilime dönüştürenler Eski Yunanlılardır. Örneğin, Eski
Yunanlı Hipparkos (Hiparkos), yıldız haritaların› bugünküne yak›n flekilde çizen kiflilerden
biridir.
Araç-Gereçler
Araç ve Gereçler
♦ çeşitli kaynaklar
(kitap, ansiklopedi,
dergi vb.)
♦ karton
♦ makas
♦ yapıştırıcı
♦ kalem

3. 267
Uzay Araflt›rmalar›
Günefl Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi
‹lk medeniyetler yıldızların konumlarını yön bulmada, Ay’›n ve Güneş’in konumlarını
da zaman belirlemede kullanmışlardır. Ay ve Güneş’in görünür hareketlerine bağlı olarak
takvimler oluşturmuşlardır.
13
160. s.
Bunlar› Biliyor muydunuzBunlar› Biliyor muydunuz ??
Hollandalı gözlükçü Hans Lippershey (Hans
Liperşey), 1608 yılında ilk teleskobu icat etti. Bu ilkel
teleskop, cisimleri gerçek boyutlarından beş kat daha
büyük gösteriyordu. Astronomide kullanılabilecek
ilk teleskop ise 1609 yılında, Galileo (Galile) adlı bir
‹talyan tarafından yapıldı. Galileo, teleskopla yaptığı
incelemeler sonucunda Venüs’ün görünüşünün
değiştiğini gözlemlemiştir. Böylece gezegenlerin
Dünya’nın değil de Güneş’in çevresinde döndüğünü
ispatlamıştır.
Galileo gibi teleskoplar yardımıyla gök cisimlerinin hareketlerini ve yapısını inceleyen
bilim insanları gök bilimci olarak adlandırılmaktadır. Teleskobun bulunması gök
bilimcilerin çalışmalarını nasıl etkilemiştir? Peki, teleskop nasıl bir araçtır? Çeşitleri var
mıdır? Biz de kendi teleskobumuzu yapabilir miyiz?
8. Etkinlik
Model Oluflturma
Kendi Teleskobumuzu Yapal›m
Bunlar› Yapal›m
• Kartondan 12 ve 15 cm uzunluklarında iki parça
keselim.
• Kestiğimiz parçalardan silindirler elde edelim.
• Silindirlerin birer ucuna mercekleri yerleştirelim.
• Mercekleri karton silindirlere oyun hamuruyla
sabitleyelim.
• Küçük silindirin yan yüzeyinden boyuna do¤ru yarım
santimetre genişliğinde açıklık bırakıp bu aç›kl›¤› bantla
kapatalım.
• Küçük silindirin mercek bulunmayan ucunu, büyük
silindirin merceksiz ucuna geçirelim.
• Küçük silindirin mercek kısmını gözümüze yaklaştırarak
teleskop modelinden bakalım. Etrafımızdaki nesneleri gözlemleyelim. Görüntüyü
netleştirinceye kadar, küçük silindiri büyük silindirin içinde hareket ettirelim.
• Teleskobumuzla gece gökyüzünü gözlem-
leyelim ve gördüklerimizi defterimize kay-
dedelim.
Sonuca Varal›m
• Yaptığımız modelin hazırlanma aşamalarını
teknolojik tasarım döngüsünün basamak-
larına uyarlayalım.
• Cisimlerin teleskoptaki görüntüleriyle gerçek görüntüleri arasında nasıl bir fark vardır?
Araç-Gereçler
Araç ve Gereçler
♦ makas
♦ karton
♦ cetvel
♦ bant
♦ oyun hamuru
♦ iki adet ince
kenarlı mercek
(farklı büyütme
özelliğine sahip)
Galileo Galilei

4. 268
Teleskopun bulunuşuna kadar insanlar evreni tam olarak anlayamamışlardı. Doğa
ve evrenin yapısı konusundaki görüşlerimiz, teleskoplar güçlenip geliştikçe netleşti.
Teknolojinin ilerlemesine bağlı olarak uzayın derinliklerini incelemede kullanabileceğimiz
çeşitli teleskoplar geliştirilmiştir. Aşağıda bu teleskop çeşitlerinin fotoğrafları görülmektedir.
Teleskopların ve diğer teknolojik araçların kullanılarak uzayla ilgili araştırmaların
yapıldığı gözlemevleri, ışık kirliliğinin olumsuz etkilerinden dolayı şehir dışındaki tenha
yerlerde bulunur. Çünkü bulutlar ve şehir ışıkları teleskoplarla gözlem yapmay› zorlaştırır.
Uzaktaki gök cisimlerini daha büyük görmemizi sağlayan teleskoplarda birden fazla
mercekten meydana gelen mercek sistemi mevcuttur. “Işık” ünitesinde de öğrendiğimiz
gibi basit mercekli bir teleskopta; bir uçta büyük odak uzaklığına sahip ince kenarlı bir
mercek bulunur. Objektif mercek iç içe geçmiş kızaklı sistemle hareket ettirilip ayarlanarak
uzak bir cisimden gelen ışık ışınlarını toplar ve net bir görüntü oluşturur.
Aynal›
teleskop
Radyo teleskopHubble Uzay
Teleskobu
Teleskobun icadı uzay gözlemlerini kolaylaştırmıştır. Zaman içerisinde geliştirilen
diğer teknolojik araçlar da uzayın derinlikleri hakkında yeni bilgiler edinmemizi sağlamıştır.
Bizler de daha önce yapılmış çalışmalara dayanarak ve hayal gücümüzü kullanarak
geleceğe yönelik tahminler yapalım. Tahminlerimizi, di¤er sayfadaki etkinlikte oldu¤u gibi
farklı açılardan tartışalım.
Bunlar› Biliyor muydunuzBunlar› Biliyor muydunuz ??
1990 y›l›nda Discovery (Diskav›ri) adlı uzay mekiği tarafından Dünya’nın
yörüngesine yerleştirilen Hubble Uzay Teleskobu sayesinde uzayın derinlikleri daha
net gözlenebilmektedir.
Ülkemizde de teleskoplardan faydalanılarak uzayla ilgili araştırmaların yapıldığı
gözlemevleri bulunmaktadır. Ülkemizdeki bazı gözlemevleri şunlardır:
• Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve
Deprem Araştırma Enstitüsü
• Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Astrofizik Araflt›rma
Merkezi ve Ulup›nar Gözlemevi
• Ege Üniversitesi Gözlemevi
• Erciyes Üniversitesi Radyo Astronomi Gözlemevi
• ‹stanbul Üniversitesi Gözlemevi Araştırma ve
Uygulama Merkezi
• ODTÜ Gözlemevi
• TÜB‹TAK Ulusal Gözlemevi
TUG-TÜB‹TAK Ulusal
Gözlemevi, Antalya
Mercekli
teleskop

5. 269
Uzay Araflt›rmalar›
Günefl Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi
9. Etkinlik
Sorgulayal›m, Araflt›ral›m
Tart›flal›m
Bilimin her alanında olduğu gibi astronomide de çok sayıda ve heyecan verici
nitelikte projeler geliştirilmektedir. Bizim de bu tür projelerden biri üzerinde çalıştığımızı
varsayalım. Projemizin konusu, “Dünya’daki yaşam kalitesini artırabilmek için uzaydan
nasıl yararlanılabileceğini ortaya koymak” olsun.
• Bu projeyi gerçekleştirebilmek için önce alan araştırması yapalım. Araştırmalarımıza
şu sorular yön verebilir:
- Uzayla ilgili inceleme yapmış veya yapmakta olan kişiler kimlerdir?
- Uzay araştırmalarında teknolojiden nasıl yararlanılmaktadır?
- Uzay hakkında bildiğimiz gerçeklerin sınırı nedir? Bu bilgiler zamanla değişebilir mi?
- Uzay teknolojisi sayesinde geliştirilen araçlar nelerdir?
- Uzay araştırmaları ile teknolojinin gelişmesi arasında nasıl bir ilişki vardır?
- Uzay kirliliği nedir? Teknolojik gelişmeler uzay kirliliğini nasıl etkiler? Uzay
kirliliğini önlemek için neler yapmalıyız?
• Projemizi gerçekleştirebilmek için dört ekip oluşturalım.
• Her bir ekip proje konusuyla ilgili farklı bir öneri ortaya koysun.
• Ekip üyelerinin her biri projelerini farklı açılardan değerlendirsin. Bunun için
projenin ekonomik, politik, toplumsal, çevresel vb. boyutlarıyla ilgili yapılacakların›
ve bunlarla ilgili fikirlerini ortaya koysunlar.
• Her ekip projesini sınıfta sunsun.
• Sunulan projelerin olumlu ve olumsuz yönlerini sınıfta tartışalım.
‹nsanlar binlerce yıl boyunca gökyüzüne baktı. Gördükleri di¤er gök cisimleri gibi Ay
da insanlar›n dikkatlerini çekti. ‹nsanoğlu Ay’ı daima büyüleyici bir yer olarak düşündü ve
oraya ulaşmanın yollarını aradı. 16 Temmuz 1969’da Neil Armstrong (Ney›l Armstırong),
Edwin Aldrin (Edvin Aldrin) ve Michael Collins (Maykıl Kolins) adlı üç astronot Ay’a ulaflmay›
baflard›lar. Ay’a ilk ayak basan astronot (uzay adam) Neil Armstrong oldu. Bu çalışma,
uzak gezegenlere yapılması düşünülen yolculuklar› ve uzay araştırmalarını hızlandırdı.
Zamanla gelişen teknoloji sayesinde
Mars’a ve Venüs’e uzay sondaları gibi
çeflitli uzay araçları gönderildi. Mars’ın
ve Dünya’nın çevresine uydular
yerleştirildi. Uzay istasyonları kuruldu.
Farklı uzay teleskopları yörüngelere
yerleştirildi. Uzaya yolculukları
sırasında astronotların yaşamlarını
sürdürebilmesi için özel uzay giysileri
üretildi. Bu giysiler astronotların
vücut sıcaklığı için uygun ortam
oluşturabilen ve insan› radyasyondan
koruyan yap›dad›r. Sizce bir uzay
giysisi başka hangi özelliklere sahip
olmalıdır?
Uzay sondas›
14
160. s.

6. 270
Bir gün, üzerinde “Uzayda Üretilmiştir.” damgası olan bir ürün alabiliriz. Bu yeni bir
ilaç, bozulmayan bir cam lens veya dayanıklı ve parlak bir metal olabilir. Uzay çalışmaları
sırasında, günlük hayat›m›z› kolaylaştıran teflon, uzayda kullanılan tükenmez kalem,
alüminyum folyo, difl teli gibi araç ve gereçler ile uzay mekikleri, yapay uydular, uzay
istasyonlar› ve özel tasarlanm›fl giysiler üretilmiştir. Uzay çal›flmalar› bu tür maddelerin
üretilmesinde önemli rol oynamaktad›r. Peki, uzayda üretilen bir ürün sizce Dünya’da
üretilen bir üründen daha m› iyi olur? Yer çekimi olmadan üretilen metaller, cam ve
seramikler daha sağlam yap›labilir ve Dünya’da yapılanlardan daha yüksek s›cakl›klara
dayanabilir. Bir gün, gözlükten uzay mekiğine kadar, uzaydaki fabrikalarda üretilecek olan
çeflitli ürünler Dünya’da kullanımımıza sunulabilir.
Uzay incelemeleri için gönderilen roketlerin taşıdıkları yüklerde zaman zaman
patlamalar olmufltur. Patlamaların sonunda ortaya çıkan enkazlar uzaya yayılm›flt›r.
Yörüngedeki uydulardan bir bölümünün ömrü tükenmifl ve bunlar uzayda serbest olarak
dolanmaya başlam›fllard›r. Tüm bu işe yaramayan cisimler, roket parçaları, ifllevini
kaybetmifl yapay uydular, yakıt tankları ve uzay aracı artıkları Dünya’nın çevresinde
dolanan bir hurda yığını oluşturmufl ve bu durum uzay kirliliğine yol açm›flt›r. Uzay
kirliliğinin bir an önce önlenebilmesi için uzay araçlarının yörüngelere en az seviyede kirlilik
oluşturacak biçimde yerleştirilmesi tavsiye edilmektedir. Ömrü tükenen uyduların ve uzay
araçlarının Dünya’ya düşmelerinin sağlanması da belirtilen çözüm yollarından biridir.
15
161. s.
16
162. s.
Araflt›ral›m, Haz›rlanal›mAraflt›ral›m, Haz›rlanal›m
Uzay çalışmaları sonucunda oluflan kirlili¤in sebep ve sonuçlar› neler olabilir? Bu
konuda araflt›rma yaparak elde etti¤imiz sonuçlar› s›n›fta arkadafllar›m›za sunal›m.

7. 271
Uzay Araflt›rmalar›
Günefl Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi
Kendimizi De¤erlendirelim
Aşağıdaki soruların cevaplar›n› defterimize yazal›m.
1. NASA’da çalışan bir bilim insanı olduğumuzu düşünelim. Bazı öğrenciler, uzay
araştırmaları hakkında bilgi almak için belli zamanlarda bizi ziyaret etmektedirler.
Bizim görevimiz öğrencilerin merak ettikleri soruları cevaplamaktır. Yine böyle bir
ziyaret sırasında öğrenciler aşağıdaki soruları sorarlar:
a. Eski medeniyetlerin gök bilimi ile ilgili elde etmiş oldukları bilgilerden siz nasıl
yararlanıyorsunuz?
b. Kendinizi bir gök bilimci olarak tanımlıyor musunuz? Neden?
c. Yapt›¤›n›z meslek toplumda yeterince de¤er görüyor mu? Sizce bu yeterli mi?
ç. En ünlü Türk gök bilimci kimdir? Neden?
d. Teleskopların uzay gözlemleri açısından önemi nedir? Uzayı gözlemlemek
amacıyla ne tür teleskoplar kullanıyorsunuz?
e. Uzay araştırmaları hangi teknolojik ürünlerin gelişimine katkı sağlamıştır?
f. Astronotlar, uzayda hangi alanlarda çalışmalar yaparlar?
g. Uzay araştırmalarıyla ilgili geleceğe yönelik tahmin ve projeleriniz nelerdir?
h. Uzay kirliliği Dünya’daki yaşamı etkiler mi? Neden?
2. Afla¤›daki çizelgede yer alan bilgilerden de anlaşıldığı gibi evrenin uçsuz bucaksız
olması sebebiyle uzay hakkında bilinen gerçekler sınırlıdır. Eskiden sahip
olduğumuz bilgilerden bazıları günümüzde değişmiştir. Bunun sebebi ne olabilir?
Sizce, bugünkü bilgilerimiz gelecekte hangi değişikliklere uğrayabilir?
Uzay Araştırmaları Hakkında Bilinenler
Eskiden Günümüzde
Batlamyus’agöreçevresindeGüneş’in,
Ay’›n ve gezegenlerin döndüğü Dünya
her şeyin merkeziydi.
Copernicus, Batlamyus’a karşı çıkarak
Güneş merkezli teorisinde evrenin
merkezine Dünya’yı değil, Güneş’i
yerleştirmiştir.
Copernicus (Kopernik), gezegenlerin
Güneş çevresinde ve çember şeklin-
deki yörüngelerde dolandıklarını ileri
sürmüştür.
Kepler (Kepler) ise gezegenlerin Güneş
çevresinde ve eliptik yörüngelerde
dolandıklarını ifade etmiştir.
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
17
162. s.