1. 151
1. Dünya’n›n her yerinde ayn›
anda gündüz mü yaflanmaktad›r?
2. Dünya’n›n hareketli
oldu¤unu kan›tlayan örnekler
bulabilir misiniz?
3. Türk bayra¤›nda da yer alan
Ay’›n hilâl görünümünü gökyüzünde
gözlemlediniz mi? Bu görünüm nas›l
oluflur?
B. DÜNYA VE AY’IN HAREKETLER‹
Dünya, Günefl ve Ay

2. Dünya üzerindeki pek çok varl›k hareket eder. Pencereden d›flar›ya
bakt›¤›m›zda insanlar›n, arabalar›n hareket hâlinde olduklar›n› görürüz. Sararan
yapraklar yere düfler. Rüzgârl› bir havada a¤aç dallar› k›p›rdamaya bafllar.
Okulumuzun bahçesindeki bayrak dalgalan›r. Sakin gibi görünen deniz bile
hareket hâlindedir. ‹rili ufakl› dalgalarla deniz, hareketlili¤ini gösterir.
Uzayda da ayn› yeryüzündeki gibi hareketlilik
vard›r. Dünyam›z da uzayda hareket eder.
Dünya hiçbir zaman sabit durmaz.
Sürekli olarak kendi etraf›nda döner.
Dünya’n›n hareketi bir basket-
bolcunun parma¤›nda döndür-
dü¤ü topun hareketine benzer.
Dünya’n›n kendi etraf›ndaki
bu dönüflünü, topac›n dönme-
sine de benzetebiliriz. Siz de buna
benzer örnekler bulabilir misiniz?
Elbette ki Dünya’n›n kendi etraf›ndaki dönüflü
bir topac›n dönüflü kadar h›zl› de¤ildir. S›n›f›m›zdaki
yerküreyi alarak bir tam dönüfl yapt›ral›m. Bu olay›n
gerçekte ne kadar sürece¤ini düflünelim.
Dünya’n›n kendi etraf›nda bir tam dönüfl yap-
mas› bir gün olarak kabul edilir. Buna göre Dünya’n›n
kendi etraf›nda dönmesi 24 saat sürecektir.
152
5. Ünite
1- S›n›f›m›zdaki yerküre modeli neden kendi etraf›nda dönecek flekilde
yap›lm›flt›r?
2- Dünya’n›n her yerinde bir gün 24 saattir. Bir günün süresi neden hiç
de¤iflmez?
1. Dünya Yerinde Duram›yor
Merak Ediyorum

3. Bir gün içerisinde hem
gece hem gündüz yaflan›r.
Bu durum Dünya’n›n kendi
etraf›nda dönmesiyle oluflur.
Bu durumu bir etkinlik yapa-
rak gözlemleyelim.
153
2.
ETK‹NL‹K
Bir Gün Nas›l Olufluyor?
Birlikte Yapal›m
Ne Oldu ?
Bu etkinli¤in sonunda, gece ve gündüzün nas›l
olufltu¤unu ö¤renmifl olaca¤›z.
Ifl›k kayna¤›, yerküre modeli
1. Yerküre modelinin hangi taraf› ayd›nl›kt›r?
2. Yerkürenin ayd›nl›k taraf›nda günün hangi bölümü yaflanmaktad›r?
3. Yerkürenin karanl›k taraf›nda bulunan biri, gökyüzüne bak›yor olsayd›,
Günefl’i görebilir miydi?
4. Yerkürenin karanl›kta kalan taraf›n› ›fl›k kayna¤›n›n yerini de¤ifltirmeden
nas›l ayd›nlatabiliriz?
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
Neler Ö¤rendik?
• S›n›f›m›zda karanl›k bir ortam olufltural›m. Ifl›k
kayna¤›n› yakarak resimde gösterildi¤i gibi
yerküre modeline do¤ru tutal›m.
• Yerküre modelindeki ayd›nl›k ve karanl›k bölgeleri gözlemleyelim.
• Gözlemlerimizi not alarak s›n›fta tart›flal›m.
Bafllamak ‹çin
Günefl’ten gelen ›fl›k, Dünya’n›n Günefl’e dönük olan taraf›n› ayd›nlat›r.
Ayd›nl›k olan yerler gökyüzünde Günefl’in göründü¤ü yerlerdir. Bu bölgelerdeki
insanlar gündüzü yaflarlar. Karanl›k olan bölgelerden ise Günefl görünmez. Bu
bölgelerde gecedir. Buna göre günefl ›fl›¤› gelen yerlerde gündüzdür. Günefl
›fl›¤›n›n ulaflmad›¤› yerlerde ise gece yaflan›r.
Dünya, Günefl ve Ay

4. 154
5. Ünite
Güneflli bir günde, de¤iflik zamanlarda gökyüzüne bakt›¤›m›zda Günefl’in
yerini de¤ifliyormufl gibi görürüz. Sabah, ö¤le ve akflam vakitlerinde
Günefl gökyüzünün farkl› yerlerinde duruyor gibi görünür.
Gün boyunca Günefl’i gökyüzünde farkl› yerlerde görürüz. Sabah kalkt›¤›m›zda
do¤uda gördü¤ümüz Günefl, gün ilerledikçe tepeye geliyormufl gibi görünür.
Akflam saatlerinde ise bat›ya do¤ru ilerliyormufl gibi görünerek gözden kaybolur.
Günefl’in de¤iflik zamanlarda farkl› yerlerde görünmesini bir etkinlikle inceleyelim.
1. Okula gelirken ve okuldan dönerken Günefl niye ayn› yerde durmuyor?
2. Dünya hareket etmeseydi neler olurdu?
E¤er Dünya kendi etraf›nda dönmeseydi,
Dünya’n›n bir yar›s›nda daima gece, di¤er yar›s›nda
ise gündüz olurdu. Oysa Dünya döndükçe karanl›kta
kalan bir nokta giderek ayd›nlan›r. Ayn› nokta, Dünya
dönmeye devam ettikçe, tekrar günefl ›fl›nlar›ndan
uzaklafl›r. Böylece o noktada yine gece olur.
2. Günefl ile Dünya
Merak Ediyorum
S: 88
E: 4

5. 155
Günefl’in gökyüzünde farkl› yerlerde görünmesinin sebebi Dünya’n›n kendi
etraf›nda dönmesidir.
3.
ETK‹NL‹K
Günefl Nereden Gelir, Nereye Gider?
Birlikte Yapal›m
Ne Oldu ?
Bu etkinli¤in sonunda, Günefl’in gökyüzünde hareket
ediyormufl gibi görünmesinin sebebini kavrayaca¤›z.
Ifl›k kayna¤›, yerküre modeli
1. A bölgesine ›fl›¤›n ilk de¤di¤i an, o günün hangi zaman›d›r? Bu zamanda
A bölgesinden bak›yor olsayd›k, Günefl’i hangi yönde görürdük?
2. A bölgesinin en ayd›nl›k göründü¤ü zaman günün hangi zaman› olabilir?
3. A bölgesi ayd›nl›ktan karanl›¤a do¤ru yaklaflt›¤› zaman ›fl›k hangi yönden
geliyor?
4. A bölgesinden sürekli gökyüzünü takip ediyor olsayd›k bulundu¤umuz
yere göre Günefl’i hangi noktalarda görürdük?
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
Neler Ö¤rendik?
• S›n›f›m›zda karanl›k bir ortam olufltural›m.
• Feneri yakarak resimde gösterildi¤i gibi yerküre
modeline do¤ru tutal›m.
• Yerküre modeli üzerinde bir bölge belirleyelim
ve buna A bölgesi diyelim.
• Yerküreyi soldan sa¤a do¤ru yavafl yavafl
çevirerek A bölgesindeki ayd›nlanmay› izleyelim.
• Yerküreyi, A bölgesi bafllang›çtaki duruma gelinceye kadar döndürmeye
devam edelim.
• Gözlemlerimizi not ederek s›n›fta tart›flal›m.
Bafllamak ‹çin
Dünya, Günefl ve Ay

6. Bir gün, gece ve gündüzden oluflur. Dünya’n›n bir bölgesinde gece oldu¤unda
bu noktaya günefl ›fl›¤› ulaflamaz ve gökyüzü karanl›kt›r. Bu bölgede gündüz olmas›
için günefl ›fl›klar›n›n o noktaya ulaflmas› gerekir. Ayd›nlanma bir anda olmaz,
yavafl yavafl gerçekleflir. Bu durumu bulundu¤umuz flehirde de gözlemleyebiliriz.
Bir günün bafllang›c›nda ilk ayd›nlanma sabaha karfl› görülür. Ayd›nlanman›n
oldu¤u nokta günefl ›fl›¤› almaya bafllar ve Günefl, do¤udan yükselir. Ö¤le saatleri
günün en ayd›nl›k zaman›d›r. Bu saatlerde Günefl’i tam tepede görürüz. Akflama
do¤ru ise, günefl ›fl›¤› daha az geldi¤inden hava kararmaya bafllar. Günefl, bu
saatlerde bat›da gözükür.
Böylece Dünya’n›n kendi etraf›nda yapt›¤› dönme hareketi sonucunda, Günefl’i
gökyüzünde farkl› yerlerde görürüz.
Günefl’i Seven Dünya
Dünya kendi etraf›nda dönerken
Günefl’in etraf›nda da döner.
Dünya’n›n Günefl etraf›ndaki bu
hareketi lunaparklardaki ahtapot
oyunca¤›n›n hareketine benzer.
Böyle bir oyunca¤a binen kifli iki türlü
hareket yapar. Hem kendi etraf›nda
hem de ahtapotun bafl›n›n çevresinde
döner. Burada ahtapotun bafl›n› Günefl,
ahtapotun kollar›na yerlefltirilmifl koltuklar› da Dünya olarak kabul edelim. Bu
koltuklar bir yandan kendi etraflar›nda dönerken bir yandan da ahtapotun
bafl›n›n etraf›nda dönmektedir. T›pk› Dünya’n›n hem kendi etraf›nda hem de
Günefl’in etraf›nda döndü¤ü gibi.
Dünya’n›n kendi etraf›nda bir tam dönüfl yapt›¤› sürenin bir gün oldu¤unu
biliyoruz. Dünya’n›n, Günefl’in etraf›nda bir tur atmas› için gereken süre de bir y›l
olarak kabul edilmifltir.
Buna göre gün ve y›l gibi zaman birimleri Dünya’n›n hareketlerinin
sonuçlar›na göre belirlenmifltir. Gece ve gündüz de do¤a olaylar›
sonucu meydana gelir.
156
5. Ünite
S: 89
E: 5

7. Gündüzleri gökyüzüne bakt›¤›-
m›zda, hava aç›ksa Günefl’i göre-
biliriz. Bulutsuz bir gecede ise Ay
ve y›ld›zlar görünür. Ay da Dünya
ve Günefl gibi bir gök cismidir.
Dünya gibi Ay da hareket
hâlindedir. Kendi etraf›nda döner.
Sadece kendi etraf›nda dönmekle
kalmaz, ayn› zamanda Dünya’n›n da
etraf›nda döner.
Daha önce ö¤rendi¤imiz gibi, Dünya da hem kendi etraf›nda hem de
Günefl’in etraf›nda döner. Dünya ve Ay’›n hareketlerini bir model üzerinde
daha kolay görebiliriz. Bu modelin hareketli olmas› Dünya ve Ay’›n hareketlerini
model üzerinde aç›klamam›z› kolaylaflt›racakt›r.
Yapt›¤›n›z modellerden de anlafl›labilece¤i gibi Dünya, Günefl’in etraf›nda
dönerken Ay da Dünya’n›n etraf›nda döner. Ayr›ca
Dünya da, Ay da kendi etraflar›nda dönmektedirler.
Ay, kendi etraf›nda döndü¤üne göre geceleri Ay’›
gözlersek onun tüm yüzeyini görebilir miyiz?
Ay, hem kendi etraf›ndaki hem de Dünya’n›n
etraf›ndaki bir turunu ayn› sürede tamamlar. Bu süre
yaklafl›k 29 gündür. Ay’›n hep ayn› yüzünü görmemizin
sebebi budur. ‹sterseniz bu durumu çizimler üzerinde
görelim.
157
Kimi geceler Ay’› göremeyiz. Acaba Ay baz› geceler nereye gidiyor?
3. Ay’›n Hareketleri
Merak Ediyorum
S: 89
P: 2
Dünya, Günefl ve Ay

8. 158
5. Ünite
Resim 2’de de Ay’›n farkl› zaman-
lardaki üç durumunu görüyoruz. Fakat
bu defa, Ay’›n kendi etraf›nda dönme-
di¤ini farz edelim.
Dünya’dan Ay’a bakan kifli Ay, 1
numaral› durumdayken Ay’daki k›rm›z›
krateri görür. Di¤er durumlarda (2 ve
3) Ay’a bakt›¤›nda ise Ay’›n farkl›
yüzlerini görebilir. Söz gelimi, 3 numaral›
durumdayken bak›ld›¤›nda, Ay’›n di¤er
yüzeyindeki mor krater de görülebilir.
E¤er böyle olsayd› Dünya’dan Ay’a
bakt›¤›m›zda Ay’›n farkl› yüzlerini
görebilirdik.
Resim 1’de, Ay’›n farkl› zaman-
lardaki üç ayr› durumunu görüyoruz.
Dünya’dan Ay’a bakan kifli Ay, 1
numaral› durumdayken sadece k›rm›z›
renkli kraterin oldu¤u yüzü görür. Di¤er
durumlarda da yine k›rm›z› renkli krater
görülür. Ay’› gözlemleyen kifli Ay’›n arka
yüzeyindeki mor krateri hiçbir zaman
göremez.
Ay’›n, Dünya’n›n etraf›nda döner-
ken, ayn› zamanda kendi etraf›nda da
döndü¤ünü biliyoruz. Bu nedenle Dün-
ya’dan Ay’a bakt›¤›m›zda her zaman
Ay’›n ayn› yüzünü görürüz.
Ay, kendi etraf›nda bir tur att›¤› anda, Dünya’n›n etraf›n› da bir kez dolaflm›fl
olur. Bu sebeple Dünya yüzeyinden Ay’a bakt›¤›m›zda Ay’›n her zaman ayn›
yüzünü görürüz.
Resimlerdeki Ay’›n üzerindeki kraterlerin ikisi di¤erlerinden farkl› renklere
boyanm›flt›r. Bafllang›çta k›rm›z› renkli krater Ay’›n ön yüzünde, mor renkli krater
ise Ay’›n arka yüzündedir.
Resim 1: Ay hem kendi etraf›nda hem de
Dünya etraf›nda dönerken
Resim 2: Ay sadece Dünya etraf›nda
dönseydi
Bunlar› Biliyor musunuz?
Ay’›n etkisi Dünya’daki deniz sular›n›n alçal›p yükselmesine sebep
olur. Buna gelgit ad›n› veririz. Bu do¤a olay› özellikle okyanus k›y›lar›nda
gözlenir. Gelgit s›ras›nda sular›n hareketinden faydalan›larak enerji
elde edilir.
1
2
3
1
2
3

9. Ay da Günefl gibi küreye benzer
flekildedir. Günefl’in kendi ›fl›¤› vard›r.
Genel olarak kayalarla kapl› olan
Ay’›n ise kendi ›fl›¤› yoktur. Bu sebeple
Ay da Dünya gibi Günefl’ten gelen
›fl›kla ayd›nlan›r.
Farkl› farkl› gecelerde Ay’› gözledi-
¤imizde, de¤iflik flekillerde oldu¤unu
görürüz. Ay, her zaman bütün olarak görünmez. E¤er Ay’›n kendi ›fl›¤› olsayd›
onu da Günefl’i gördü¤ümüz gibi her zaman bir bütün olarak görebilirdik.
Ay’›n Evreleri
Ay’›n görünümündeki de¤ifliklikleri takip etti¤imizde Ay’›n bir süre sonra
bafllang›çtaki hâline döndü¤ünü görürüz. Ay’›n görünümündeki de¤iflimleri
anlayabilmek için Çal›flma Kitab›’m›zdaki önceden doldur-
du¤umuz “Ay Gözlem Projesi”
inceledi¤imizde Ay’›n görünümünün düzenli bir de¤iflim içerisinde
oldu¤unu fark ederiz. Ay, Dünya etraf›ndaki bir dönüflü s›ras›nda belli flekillerde
görülür. Bu görünümler her zaman ayn›
s›ray› izler. Yandaki foto¤rafta Ay’›n k›sa
zaman dilimleri içerisinde çekilmifl
görünümlerine yer verilmifltir.
Ay’›n farkl› görünümlerine Ay’›n evre-
leri denir. Ay’›n evreleri, Ay’›n Dünya etra-
f›nda dönmesi sonucu oluflur.
159
Gökyüzü Maceras›
Günefl’ten gelen
›fl›k Ay’›n bir yar›s›n›
ayd›nlat›r.
Ay, küreye benzer flekilde oldu¤u hâlde neden farkl› flekillerde
görünüyor?
4. Ay De¤iflik fiekillerde Görünür
Merak Ediyorum
S: 91
P: 3

10. 160
5. Ünite
Ay’›, Dünya’n›n etraf›nda dönerken farkl› flekillerde görürüz.
Bafllang›çta, Ay’›n Dünya ile Günefl aras›nda
oldu¤unu düflünelim. Bu durumda Günefl, Ay’›n
Dünya’dan görünmeyen k›sm›n› ayd›nlat›r. Bu evreye
yeni ay ad› verilir. Sizce yeni ay evresinde Dünya’daki
insanlar gece Ay’› görebilirler mi? Neden?
Yeni ay evresinde geceleri Ay görünmez. Bunun
nedeni Ay’›n karanl›k olan taraf›n›n Dünya’ya dönük
olmas›d›r.
Ay, bafllang›çtaki durumuna göre bir
çeyrek tur att›¤›nda oluflan evreye ilk dördün
ad› verilir. Resim 2’de ‹lk dördün evresi
gösterilmifltir. Bu evrede Ay’›n görünen flekli
bir yar›m daireye benzer.
Ay, Dünya’n›n etraf›ndaki bir turunu tamamla-
madan önce bir kez daha yar›m daire fleklinde
görülür. Bu defa di¤er yar›s› ayd›nlanm›flt›r. Bu evre
de son dördün olarak adland›r›l›r. Son dördünde
Ay, Dünya etraf›ndaki turunun 3/4’ünü tamamlam›fl-
t›r. Bunu Resim 4’te görebiliriz.
Kimi zaman Ay, gökyüzünde p›r›l p›r›l parlayan
bir topa benzer. Ay’›n bu hâline dolunay denir.
Dolunay evresinde Ay’›n Dünya’ya bakan yüzü
tamamen ayd›nlanm›flt›r. Resim 3’te Ay ile
Dünya’n›n konumu verilmifltir.
Resim - 1
Resim - 2
Resim - 3
Resim - 4

11. 161
4.
ETK‹NL‹K
Ay’›n Evrelerini Gözlemleyelim
Bafllamak ‹çin
Birlikte Yapal›m
Ne Oldu ?
• Kapakl› karton kutunun yan yüzeylerine birer gözetleme deli¤i açal›m.
• Bir pinpon topu Ay’› temsil etsin. Bu topu, kutu kapat›ld›¤›nda kutunun
içine sarkacak flekilde bir iple kapa¤a asal›m.
• Yan yüzlerden yaln›zca birinde, gözetleme deli¤inin alt›nda kalacak
flekilde beflinci bir delik daha açal›m.
• El fenerini yakarak aç›lan beflinci deli¤e,
kutunun içini ayd›nlatacak flekilde sabitleyelim.
• Her bir gözetleme deli¤inden topun durumunu
gözleyerek çizelim.
Bu etkinli¤in sonunda, Ay’›n evrelerinin
oluflumunu daha iyi kavram›fl olaca¤›z.
Kapakl› karton kutu, pinpon topu, ip, el feneri, makas
gözetleme
delikleri
ayd›nlatma
deli¤i
Etkinlikte de gördü¤ümüz gibi Ay’›n evreleri Dünya, Günefl, Ay’›n konumlar›na
ba¤l› olarak oluflur.
1. Dünya’n›n hareketleri nelerdir? Aç›klay›n›z.
2. Bir y›l nas›l oluflur? Aç›klay›n›z.
3. Ay’›n farkl› görünümlerinin nedeni nedir? Aç›klay›n›z.
Kendimizi De¤erlendirelim
1. Pinpon topu Ay’› temsil etti¤ine göre, el feneri hangi gök
cismini temsil eder?
2. Oluflturulan modelde Dünya nas›l gösterilmifltir?
3. Her bir görünümün Ay’›n hangi evresi olabilece¤ini tart›flal›m.
4. Ay’›n her bir evresinde Dünya, Günefl ve Ay’›n konumlar› nas›ld›r?
S: 92-93
E: 6-7
Gökyüzü Maceras›
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
Neler Ö¤rendik?
Ay’›n evrelerini gösterece¤imiz bir model olufltural›m. Oluflturdu¤umuz bu
model üzerinde Ay’›n evrelerinin nas›l meydana geldi¤ini aç›klayal›m.