3. Geschiedenis bovenbouw
Klas 4: Voortgangstoetsen (overgang 4 > 5)
Klas 5: Dossiertoetsen (schoolexamen, overgang 5 > 6)
Klas 6: Dossiertoetsen (schoolexamen)
Centraal eindexamen
10 tijdvakken (klas 4 en 5 + herhaling in klas 6) SE / CE
3 thema’s (klas 4, 5 en 6) SE
4 historische contexten (klas 6) SE / CE
4. Geschiedenis klas 4
V1 Tijdvak 1: de tijd van jagers en boeren
V2 Tijdvak 2: de tijd van Grieken en Romeinen
V3 Tijdvak 3: de tijd van van monniken en ridders
Tijdvak 4: de tijd van steden en staten
V4 Thema: Dordrecht, een Hollandse stad in de middeleeuwen
V5 Thema: Shoah (Holocaust) / Joods Dordrecht
10. § 1.1 Het leven van jagers-verzamelaars
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
http://www.schooltv.nl/video/histoclips-oetzi-de-ijsmummie/
11. • Kenmerkend aspect: de levenswijze van jagers-
verzamelaars
Het grootste deel van de geschiedenis leefden mensen
als nomaden in de samenleving van jager-verzamelaars.
Ze kwamen aan hun voedsel door te jagen en voedsel te
verzamelen in de natuur. Omdat mensen nog niet konden
schrijven is onze kennis over de prehistorie gebaseerd op
ongeschreven bronnen.
• Bronnen: weinig, primair en
ongeschreven (beeldjes,
grotschilderingen, werktuigen etc)
• Prehistorie
§ 1.1 Het leven van jagers-verzamelaars
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
Venus van Willendorf (23.000 vC)
12. § 1.1 Het leven van jagers-verzamelaars
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
Economie (middelen van bestaan)Politiek (bestuur)
• Vier invalshoeken:
Sociale verhoudingen (verschillen
tussen mensen)
Cultuur (uiten van gedachtes en
gevoelens)
13. § 1.1 Het leven van jagers-verzamelaars
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
Economie (middelen van bestaan)
Jagen en verzamelen
Nomadische leefwijze
Politiek (bestuur)
Kleine groepen van maximaal 25
mensen
• Vier invalshoeken:
Sociale verhoudingen (verschillen
tussen mensen)
Weinig ongelijkheid (geen verschil in
bezit), wel taakverdeling man-vrouw
Cultuur (uiten van gedachtes en
gevoelens)
Rol voor magie en grafcultuur
14. § 1.1 Het leven van jagers-verzamelaars
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
• Grotschilderingen van Lascaux
• Opening Lascaux II (historische
sensatie?)
http://www.lascaux.culture.fr/#/fr/02_00.xml
15. • Kenmerkend aspect: het ontstaan van landbouw en
landbouwsamenlevingen
De levenswijze van mensen veranderde door de
ontwikkeling van de landbouw die voor het eerst ontstond in
het Midden-Oosten omstreeks 10 000 v.C. De overstap van
jagen en verzamelen naar akkerbouw en veeteelt duurde
duizenden jaren, maar had zulke grote gevolgen dat
gesproken wordt van de landbouwrevolutie. De
landbouwsamenleving ontstond waarin mensen in dorpen
leefden. Uit gevonden graven weten we dat deze eerste
boeren geloofden in een hiernamaals.
• Ontstaan rond 11.000 vC in vruchtbare
halve maan
• Neolitische (agrarisch) revolutie
• Verandering in manier van leven
§ 1.2 Het ontstaan van landbouw
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
• Gunstig klimaat
• Door rivieren
vruchtbare grond
16. • Jagers-verzamelaars en
landbouwers leefden lang
naast elkaar, maar landbouw
bood uiteindelijk meer
voordelen
• Verspreiding van landbouw
over de hele wereld,
onafhankelijk van elkaar
• Trage revolutie en
ongelijktijdige geschiedenis
§ 1.2 Het ontstaan van landbouw
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
17. • Nog geen schrift, dus conclusies op basis van
voorwerpen en overblijfselen
• Mogelijke redenen: klimaatverandering en
overbevolking
• Voordeel landbouwer: meer voedselzekerheid
• Gevolgen: vaste woonplaats, gereedschappen,
nieuwe kennis stimulans bevolkingsgroei
§ 1.2 Het ontstaan van landbouw
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
18. § 1.2 Het ontstaan van landbouw
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
Economie (middelen van bestaan)
Landbouw (akkerbouw en veeteelt)
Politiek (bestuur)
Grotere groepen, in dorpjes was bestuur
nodig (o.a. dorpsoudsten)
• Vier invalshoeken:
Sociale verhoudingen (verschillen
tussen mensen)
Grotere ongelijkheid, dus veel
verschillen in rijkdom, macht en aanzien
Sedentaire revolutie
Cultuur (uiten van gedachtes en
gevoelens)
Ontwikkeling van het schrift (nodig voor
de landbouw) + veel (agrarische)
uitvindingen
19. § 1.2 Het ontstaan van landbouw
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
• Hoe zie je op deze
afbeelding dat er
sprake is van een
landbouw-
samenleving?
22. • Charles Darwin (1809 – 1882)
• 1831 – 1836: HMS Beagle
• Galapagoseilanden
• Natuurlijke selectie en Survival of
the fittest
• 1858: On the Origin of Species
• Gevolg: omslag binnen
wetenschappelijke wereld
Darwin – On the Origin of Species
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
23. Darwin – On the Origin of Species (bronnenopdracht)
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
• Beantwoord de volgende vragen over de
toegewezen afbeelding:
1) Wat is de betekenis van deze spotprent?
2) Welke verwijzingen naar de theorie of de tijd
van Darwin ontdek je?
3) Wat zegt deze bron over hoe tijdgenoten
dachten over Darwin?
24. Darwin – On the Origin of Species (bronnenopdracht)
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
25. Darwin – On the Origin of Species (bronnenopdracht)
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
26. Darwin – On the Origin of Species (bronnenopdracht)
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
27. Darwin – On the Origin of Species (bronnenopdracht)
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
29. Jared Diamond & mondiale ongelijkheid
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
Pizzaro en Atahualpa (1532)
30. Jared Diamond & mondiale ongelijkheid
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
Pizzaro en Atahualpa (1532)
Indianen sterven door
Europese ziektes (zestiende
eeuw)
31. Jared Diamond & mondiale ongelijkheid
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
Pizzaro en Atahualpa (1532)
Indianen sterven door
Europese ziektes (zestiende
eeuw)
Aankomst Cook in Australië,
startpunt overheersing
Aboriginals (1770)
32. Jared Diamond & mondiale ongelijkheid
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
• Wat hebben deze 3 afbeeldingen met elkaar
gemeen?
33. Jared Diamond & mondiale ongelijkheid
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
• “Big history”
• Jared Diamond, Guns, Germs and Steel
(‘Zwaarden, paarden en ziektekiemen)
• Centrale vraag: “Waarom is Eurazië
superieur aan de rest van de wereld?”
• Yali: “Waarom hebben de blanken zoveel
spullen hierheen verscheept en hebben
wij, donkere mensen, jullie zo weinig te
bieden?”
34. Jared Diamond & mondiale ongelijkheid
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
• William McNeill, 1976:
Plagues and peoples (‘Mensen en hun
plagen’)
Europeanen en Aziaten bezaten veel vee
In loop der tijd resistent voor ziekten die van
dier op mens werden doorgegeven
Inwoners ‘Nieuwe Wereld’ niet
35. Jared Diamond & mondiale ongelijkheid
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
• Alfred Crosby, 1989:
Ecological Imperialism
In ‘Nieuwe Wereld’ geen concurrende ziektes
Eurazië ligt gunstig vanwege gematigd klimaat
Tussen Europa en Azië uitwisseling van vee,
planten en ziektes
36. Jared Diamond & mondiale ongelijkheid
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
Verschillende
klimaatzones
Verschillende
klimaatzones
Min of meer dezelfde klimaatzone
37. Jared Diamond & mondiale ongelijkheid
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
• Diamond: “geschiedenis van verliezers”
• Ontwikkeling van mensheid:
Stap 1: Bevolkingsgroei leidt tot
ingewikkelde, machtige samenlevingen
Stap 2: Tot ontwikkeling gekomen
culturen botsen met andere culturen 1852: Maori versus Moriori
38. Jared Diamond & mondiale ongelijkheid
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
• Zwakke partij neemt
technische kennis over
of delft onderspit
• Aanpassen is enige
kans op overleven
Hoe past Cherokee-stamhoofd
Sequoyah zich aan aan de blanken?
(eerste helft 19e eeuw)
39. Jared Diamond & mondiale ongelijkheid
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
• Het antwoord op Yali’s vraag (“Waarom hebben de blanken zoveel spullen
hierheen verscheept en hebben wij, donkere mensen, jullie zo weinig te bieden?”) :
Eurazië was groter: meer mogelijkheden
om dieren te domesticeren / hogere
voedselproductie
Geen uitwisseling ziektes = geen
resistentie
Concurrentie tussen
beschavingen bevordert
technische vindingen
40. Jared Diamond & mondiale ongelijkheid
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
• Het antwoord op Yali’s vraag (“Waarom hebben de blanken zoveel spullen
hierheen verscheept en hebben wij, donkere mensen, jullie zo weinig te bieden?”) :
Paarden ZiektekiemenZwaarden
41. Jared Diamond & mondiale ongelijkheid
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
• Edward Said, Orientalism (1978)
• Eurocentrisme
• ‘Othering’: aandacht voor
verschillen om superioriteit te
benadrukken
• Instrument om westerse
overheersing te rechtvaardigen
42. Jared Diamond & mondiale ongelijkheid
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
Discussie:
Is het geschiedenisonderwijs te
eurocentrisch?
Of is veel aandacht voor ‘het westen’ juist
terecht?
43. § 1.3 De eerste steden
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
44. § 1.3 De eerste steden
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
• Het ontstaan van de eerste
stedelijke gemeenschappen
In Mesopotamië, langs de vruchtbare
oevers van de Eufraat en de Tigris,
ontstond de eerste stedelijke
beschaving omstreeks 3500 vC.
Irrigatielandbouw
45. § 1.3 De eerste steden
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
• Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen
Door de gunstige natuurlijke omstandigheden ontstond een
landbouwoverschot, waardoor een deel van de bevolking in
steden kon wonen en leven van nijverheid en handel.
Veeteelt Akkerbouw Nieuwe
uitvindingen
Neolitische
revolutie
Hogere voedselproductie
46. § 1.3 De eerste steden
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
Veeteelt Akkerbouw Nieuwe
uitvindingen
Neolitische
revolutie
Hogere voedselproductie
Groei van dorpen
Ontstaan ambachten
Ontstaan handel
Ontstaan steden
47. § 1.3 De eerste steden
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
De samenleving wordt steeds
complexer
48. § 1.3 De eerste steden
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
• Het ontstaan van de eerste
stedelijke gemeenschappen
Om de bevloeiing van akkers in
deze landbouwstedelijke
samenleving te organiseren
ontwikkelden leiders zich tot
koningen, die met ambtenaren,
priesters en soldaten heersten
over een groot gebied.
49. § 1.3 De eerste steden
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
• Het ontstaan van de eerste
stedelijke gemeenschappen
Voor de administratie van het
bestuur werd het schrift
uitgevonden. Mensen geloofden in
machtige goden die alles bepaalden.
Steen van Rosetta
50. § 1.3 De eerste steden
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
Economie (middelen van bestaan)
Landbouw (akkerbouw en veeteelt),
ambachten en handel
Politiek (bestuur)
Steden bestuurd door koningen en
priesters; stadstaten in Mesopotamië /
natiestaat in Egypte (o.l.v. farao)
• Vier invalshoeken:
Sociale verhoudingen (verschillen
tussen mensen)
Grote groepen (tot 10.000 man), veel
sociale verschillen (hiërarchie, sociale
klassen)
Cultuur (uiten van gedachtes en
gevoelens)
Polytheïstische godsdienst, magische
rituelen in tempels, veel uitvindingen
(schrift!)
51. § 1.3 De eerste steden
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
• Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen
In Mesopotamië, langs de vruchtbare oevers van de Eufraat en de
Tigris, ontstond de eerste stedelijke beschaving omstreeks 3500 v.C.
Door de gunstige natuurlijke omstandigheden ontstond een
landbouwoverschot, waardoor een deel van de bevolking in steden
kon wonen en leven van nijverheid en handel. Om de bevloeiing van
akkers in deze landbouwstedelijke samenleving te organiseren
ontwikkelden leiders zich tot koningen, die met ambtenaren, priesters
en soldaten heersten over een groot gebied. Voor de administratie
van het bestuur werd het schrift uitgevonden. Mensen geloofden in
machtige goden die alles bepaalden.
52. Immortal Egypt with Joann Fletcher (BBC)
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
https://www.youtube.com/watch?v=ji08FBKtS6k&in
x=1&list=PLEl5CB3gzprxT-n6-Y6De5EYAuxHtGtCI
4:00 – 23:57
20 min In duo’s:
• Maak de kijkopdrachten bij de
documentaire Immortal Egypt
• Verdeel 1 t/m 4 / 5 t/m 8
10 min In expertgroepen van 4:
Kies steeds per vraag het beste
antwoord
10 min Klassikaal bespreken
53. Immortal Egypt with Joann Fletcher (BBC)
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
1) Joann Fletcher zegt aan het begin van
de documentaire: “De grote vraag is: hoe
begon het Oude Egypte? Hoe beantwoordt
zij die vraag?
2) Waarom zijn de rotsgravures in Qurta
belangrijk voor onze kennis over het
ontstaan van de Egyptische beschaving?
Wat maakt de tekeningen tegelijkertijd
problematisch als historische bron?
54. Immortal Egypt with Joann Fletcher (BBC)
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
3) Wat is het belang van de “oudste
kalender”, waarbij Joann Fletcher stilstaat
in haar documentaire?
4) Wat zegt het standbeeld (volgens
Fletcher wellicht van een koe) ons over het
ontstaan van de Egyptische samenleving?
55. Immortal Egypt with Joann Fletcher (BBC)
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
• 5) Hoe verklaart Fletcher het gegeven dat
de Egyptenaren honderden, zo niet
duizenden, Goden kenden in veel
verschillende verschijningsvormen?
• 6) Om welke reden onderschrijft Fletcher
de stelling van oud-Griekse historici dat
Egypte “een geschenk van de Nijl” was?
56. Immortal Egypt with Joann Fletcher (BBC)
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
• 7) Waarom zijn de archeologische resten
van Elkah historisch gezien een
interessante bron van kennis?
• 8) Waarom is de vondst van potten zo
belangrijk in het achterhalen van
kantelmomenten in de vroege Egyptische
geschiedenis?
57. Oefenweek (3 lessen)
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
Afspraken:
• Elke les kies je een
werkvorm en
formuleer je een
doelstelling
• Elke les ga je na of
je dit doel gehaald
hebt
• Het logboek blijft op
school
58. Oefenweek
Tijdvak 1
De tijd van jagers en boeren
Optie 1
Maak de opdrachten bij § 1.1, § 1.2 en § 1.3
Optie 2
Maak een eigen samenvatting van de toetsstof
Optie 3
Beantwoord de vragen uit de checklist
Optie 5
Eigen suggestie
Optie 4
Maak oude examenopgaven over tijdvak 1
