Rouw en verlies op de basisschool

Verliesverwerking/Rouw
op de basisschool
Afstudeerfase
17 september 2014
Bernolf Kramer
Fontys Hogeschool
Kind en Educatie
Pabo Tilburg

3
Rouw
Na een schokkende gebeurtenis doet zich
bij de persoon allereerst een gevoel van
verbijstering, schrik en ongeloof voor
Sommige kinderen blijven uiterst kalm en
kunnen rustig vertellen wat is gebeurd,
anderen klappen dicht, huilen, lachen of
doen gewoon alsof er niets aan de hand
is.

Opbouw
1. Vragenrondje
2. Praktijk
3. Definitie
4. Schoolplan
5. Handreikingen voor ondersteuning na een
4
verlies
6. Rouwteam
7. Wat te doen?
8. Protocol school, ja of nee?

5
1. Vragenrondje 2. Praktijk 3. Definitie 4. Schoolplan 5. Handreikingen 6. Rouwteam 7. Wat 8. Protocol

Verlies en rouw
Verlies komt in elke school
voor
‘Doodgewoon’
Elke keer weer moeilijk

Wat is dood? Einde? Overgang?
Wat is verlies?
Wat is de rol van geloof?
Welke gewoonten en gebruiken?
7

Je zit als team aan de middagkoffie, na
schooltijd, als een vader binnenkomt. Zijn
zoon, leerling uit groep 7, is onder een
bus gekomen en op slag dood.
Dat is een donderslag bij heldere hemel.
Zomaar, ineens, plotseling, onverwacht:
dood! Jullie zijn ontzet, verslagen, weten
haast geen woord uit te brengen.
8
Uit de praktijk

Eerst, nadat de eerste emoties wat geluwd
zijn, moet je als collega's kijken wat jullie
te doen staat. Hoe vertellen we dit de
volgende ochtend in de klas(sen), hoe
vangen we de kinderen op, hoe geven we
ruimte aan de emoties, hoe zien de dagen
erna er uit, wat doen we richting het
getroffen gezin, enz. enz
9
Uit de praktijk

10
School
“De gebeurtenis overkomt je, maar de
manier waarop je ermee omgaat, daar kun
je de regie over hebben”
Directeur bs Wormerwieken

11
Gebrek aan
kennis en
aanvoelen
kan leiden
tot
onbedoelde
wreedheid.

12
Is rouw een probleem voor
volwassenen of voor
kinderen?

‘De reacties die optreden als gevolg van een definitief
verlies van een persoon (of ‘zaak’), waarmee een
betekenisvolle relatie/band bestond’
En dus:
 als je geen banden hebt, zul je ook geen rouwreacties
hebben. Rouw is ‘ont-hechting’.
 ‘Rouw is de prijs die je betaalt voor een aangegane
band’
 Echter: ook al heb je banden, dan betekent dat niet dat
je altijd (intense) rouwreacties moet hebben.
13
Definitie van verliesverwerking/
rouw

14
Wanneer?
•Dood
•Verlies
•Scheiding
•Verhuizen
•Ziekte
•…

ca 9.000 kinderen verliezen jaarlijks een ouder.

Groot aantal gezinnen wordt geconfronteerd met
het overlijden van één van de kinderen; dit zijn
er ongeveer 1500.
+ schokkende ervaring van een doodgeboren
kind.
In totaal worden jaarlijks ongeveer 12.000
kinderen binnen hun gezin geconfronteerd met
de dood.
15
Dood

16

Ongeveer 70.000 thuiswonende kinderen
waren in 2012 betrokken bij ouderlijke scheiding.
Ongeveer 14.000 kinderen verliezen per jaar het
contact met hun uitwonende ouder (meestal de
vader) en ongeveer 7.000 kinderen komen per
jaar door de scheiding in ernstige problemen.

20% vd kinderen woont niet bij beide ouders.
17
Scheiding
(CBS, 2013)

18
Scheiding
De zevenjarige Jet woont bij haar moeder. Haar vader heeft ze door alle
problemen van de scheiding een tijdlang niet gezien. Nu moet de omgang
met hem weer op gang komen maar dat lukt de ouders nog niet zelfstandig.
Jets moeder vindt het in haar hart niet fijn dat haar dochter naar haar vader
gaat. Maar ze wil het ook niet tegenhouden. Daarom is er nu een begeleide
omgangsregeling. Dat betekent dat een vrijwilliger het meisje heen en weer
brengt.
Als deze haar na haar tweede bezoek aan vader ophaalt, zegt Jet heel
spontaan: “Zo, dát was leuk!” Bij thuiskomst vraagt haar moeder hoe het
was. “Niks aan”, is het antwoord. “Ga je de volgende keer weer?” vraagt
haar moeder ook nog. “Nee”, zegt Jet, “ik wil nooit meer naar pappa.”
*) Toelichting: Jet vond het fijn bij haar vader maar durft dat niet tegen haar moeder
te zeggen. Want dat betekent voor haar gevoel dat ze niet loyaal (trouw) is aan haar
moeder. En dat wil ze ook niet. Jet zit dus klem en ziet geen andere oplossing dan
maar te zeggen dat het niet leuk was. Want ze heeft het idee dat dat is wat haar
moeder wil horen.

19
Groep 8

20
Schoolplan
Dit alles gebeurt
dus op
iedere school!!!
Kortom:
hier moet een school dus iets
mee in hun schoolplan.

21
Schoolplan
Een voorbeeld:
“We willen dat kinderen op hun zoektocht
door het leven nadenken over een thema
als dood en verlies door jaarlijks gebruik te
maken van de leskist over de dood.”

Is er op school door het jaar heen
aandacht voor verlies?
Worden kinderen voorbereid op omgaan
met rouw en verlies?
22
Door het jaar heen

23
Als het je overkomt
Na een druk weekend gaat de telefoon.
“Voor jou, iemand van de MR.” “Ik bel je
om te vragen hoe je het morgen gaat
regelen.” “Hoezo?” vraag ik niets
vermoedend. Dan wordt het stil en ik krijg
een angstig voorgevoel. Aarzelend wordt
mij verteld dat Davey vandaag gestorven
is. Ik voel de grond onder mijn voeten
wegzakken.

24
Video 1

25
Video 2

Met welke vragen kunnen
rouwende kinderen worstelen?
• Is het besmettelijk? Krijg ik het nu
ook?
• Ga jij nu dood? En ik?
• Is het mijn schuld?
• Wie gaat er voor mij zorgen?
• Waar ga je naar toe als je dood
bent?

27
Secundaire victimisatie
Joris(5) gaat enkele dagen na het
dodelijke ongeval met zijn mama terug
naar school. Tijdens de speeltijd zit hij
stilletjes te huilen in een hoekje. De
andere kinderen kijken niet naar hem om.
De juf vraagt de kinderen wat er aan de
hand is. De kinderen vertellen dat
wanneer je met Joris speelt, je mama ook
zal sterven.

Reacties van rouwende
kinderen
Verdringing
Rolovername
Regressie: terug naar de tijd van voor het
overlijden (duimzuigen, in bed plassen e.d.)
Concentratiestoornissen
Psychosomatische klachten (buikpijn,
hoofdpijn)
Psychische uitingen (boosheid, verdriet,
schaamte)
Schuldgevoel: ‘zoeken’ naar straf door
afwijkend gedrag
Angst

29
Na een verlies
Benoem na enige tijd het verband
tussen negatieve gevoelens
en onredelijke/ onhandige gedachten
Verlies
impliceert
verbreken
band, en dat
doet
Schuldgevoelens: ‘is mijn fout pijn/verdriet
geweest, ik heb het fout gedaan, ik
mag geen fouten maken’ (evt.: >
dus deug ik niet, ben niet OK >
depressie
Somberheid/depressie: ‘dit
gaat nooit meer over, mijn
leven is voorbij’. Of: ‘ik ben
niets waard’.
Angst: ‘ik red het niet
alleen, ik houd
niemand over’.
Woede/kwaadheid: ‘is niet
eerlijk (en de wereld zou
eerlijk/rechtvaardig
moeten zijn [op mijn
manier]’.)

30
Stadiagewijze verwerking
Bekende fasentheorie van Kübler-Ross.
(= de belangrijkste ‘rouw-theorie’)

Fasen van rouwverwerking
1. De schok
2. Desoriëntatie
3. Ontkenning
Wanhoop, huilen,schreeuwen
Rusteloosheid en sterk
wisselende gevoelens
Concentratieproblemen
Werkelijkheid doet teveel pijn
Alleen willen zijn

Fasen van rouwverwerking
4. Opstandigheid
5. Aanvaarding
6. Integratie
Boosheid
Regressie
Spullen van overledenen
koesteren
Na idealisering nu
realistischer beeld
Verdriet is verwerkt
Genieten is weer mogelijk

Rouwverwerking bij kinderen
Kinderen jonger dan twee jaar
Doen alles op het gevoel en hebben nog niet
het cognitieve vermogen om te begrijpen of te
vragen
Pikken de spanningen op van de
volwassenen
Voorkom dat kinderen hun herinneringen
kwijtraken: bewaar foto’s, video’s etc.

Kinderen van een tot vijf jaar
Deze leeftijdsgroep denkt animistisch: alles
leeft en kan (Klaas Vaak strooit zand,
Sinterklaas gaat nooit dood)
Dood is iets tijdelijks (“Misschien komt mama
wel op mijn verjaardag”)
Wees helder en duidelijk. Benoem concreet
wat er gebeurt wanneer iemand dood is. De
overledene komt niet meer terug

Kinderen van vijf tot dertien jaar
Zijn volop bezig met cognitieve ontwikkeling
Stellen vragen en willen weten
Dood is definitief en niet te vermijden
Meer angsten dan fantasieën
Bespreek verschil tussen leven en dood
Eerlijk antwoord en uitleg geven

Richtlijnen om kinderen te helpen
bij het rouwen
1. Geef eerlijke informatie
2. Geef direct antwoord op vragen
3. Controleer of de boodschap is begrepen
4. Houd een open communicatie
5. Creëer zo groot mogelijke betrokkenheid
6. Geef ruimte voor uiten van gevoelens
7. Vraag wat het kind nodig heeft

37
Vier taken in het
verliesverwerkingsproces
(‘rouwtaken’-model van William Worden)
1. Het accepteren van de realiteit van het verlies
2. Het doorleven van het leed (pijn, verdriet,
angst)
3. Het aanpassen aan een nieuw leven waarin
het verlorene niet meer aanwezig is
4. Het verlorene emotioneel een plaats geven en
het oppakken van de draad van het leven

Rouwtaken
Rouwtaak 1: erkennen van verlies
Geef kinderen feitelijke informatie
Dood is dood en niet ‘weg gegaan’
Laat kinderen afscheid nemen
Laat kinderen ‘uitvaartje’ spelen
 Hij is net zo koud als dit water.
 Slaapt hij?
 Beweegt zijn voet wel of niet?
 Gaat papa naar zijn werk in de hemel?

Rouwtaken
Rouwtaak 2: herkennen van de pijn
Kinderen reageren op een manier die
eigen is aan hun persoon, leeftijd en
mogelijkheden.
Volwassenen nodig om contact te maken
met de pijn van het verlies.
Hoe jonger het kind, hoe meer
begeleiding nodig, zowel affectief als
cognitief, bij de verwerking van
ervaringen.

Rouwtaken
Rouwtaak 2: herkennen van de pijn
Intens verdriet, woede, schuldgevoel,
jaloezie
Een groot verlangen naar de
aanwezigheid van de overledene.
Durf te praten, blijf vragen beantwoorden.
Adviezen als ‘tijd heelt alle wonden’, of
‘denk liever aan iets leuks’ werken vaak
tegengesteld.
Benoem het verdriet van het kind.

Rouwtaken
Rouwtaak 3: verkennen van het leven
zonder de overledene
Wat doe je op de verjaardag van de
overledene? Wat doe je op de sterfdag?
Kinderen zijn vaak bang om te vergeten
Houd de herinnering levend; blijf kinderen
bijvoorbeeld steeds bij activiteiten
betrekken (bijvoorbeeld bij het knutselen
voor moederdag)
Het is belangrijk om te praten!
 Wie brengt me naar paardrijden?
 Met wie moet ik voetbal kijken?
 Gaat mijn vader me nu knuffelen?
 Mag je wel lachen?

Rouwtaken
Rouwtaak 4: de persoon emotioneel
een plek geven
De veerkracht van kinderen is verrassend groot.
Maar tegelijkertijd zijn er ook veel kinderen die
er moeite mee hebben.
Kinderen zijn vaak bang dat iedereen van wie ze
houden dood zal gaan
Opnieuw vertrouwen in het leven krijgen
Benoem de angsten van het kind
Wijs het kind op alle zaken die doorgaan in het
leven, mensen die van het kind houden etc.

Afgeronde rouw
Het kind ervaart nog steeds, bij
vlagen, intens verdriet maar er
is ruimte voor andere relaties en
het kind heeft doorgaans plezier
in het leven

Afgeronde rouw
Het kind heeft het gevoel dat het weer
mag genieten
Het kind heeft een nieuw evenwicht
gevonden.
De rouw wordt bij elke nieuwe levensfase
geactiveerd: geboorte broertje / zusje,
overgang naar voortgezet onderwijs,
eerste relatie, zelf ouder worden etc..

De duur en intensiteit
van rouw wordt door de
persoon (en de
omgeving) doorgaans
zeer onderschat.
Een verliesgebeurtenis
heeft vaak secundaire
verliezen tot gevolg.
45
Géén uniform proces

Misvattingen
1. Er treden vaste, uniforme (negatieve) reacties op.
2. Het proces loopt exact volgens een fasen- of
46
stadiagewijze verwerking.
3. Het verlies dient ‘doorgewerkt’ te worden.
4. De band met het verlorene dient verbroken te
worden.
5. De getroffene hervindt het evenwicht c.q. herstelt
redelijk snel.
6. Positieve emoties zijn nagenoeg afwezig
7. Rituelen zijn volstrekt onbelangrijk voor goede
verliesverwerking

Rouwteam
Vorm op je school een team van
betrokkenen die meteen in actie kunnen
komen
Niet teveel mensen: directie, vertrouwens-persoon,
47
groepsleerkracht
Zorg voor deskundigheid
Stelt een draaiboek samen

Rituelen zijn van alle tijden en van alle
samenlevingen
In de 2e helft van de afgelopen eeuw is er (in de
westerse wereld) een kaalslag t.a.v. rituelen
geweest
Mondiaal gezien is de westerse ‘rouw-cultuur’
wat dit betreft afwijkend geworden (in feite een
‘ontwikkelingsland’)
Rouwrituelen komen steeds meer terug
48
Rouwrituelen

49
Laat de lege stoel staan

50
Herinnneringsmuur

51
Herinnerdingen

52
Leskist / materiaal

Lessuggesties

 Opstellen concept draaiboek.
 Bespreken en vaststellen van het draaiboek met het
personeel.
 Vaststellen wie in geval van calamiteiten de leiding heeft.
 Wie maken deel uit van het crisisteam?
 Wat zijn de taken en bevoegdheden van het crisisteam?
 Persvoorlichter benoemen.
 Op welke externe deskundigen kan een beroep worden
gedaan?
 Draaiboek ligt klaar op (vaste) plekken en in digitale
vorm.
54
Vooraf

Een draaiboek moet liefst in meerdere
exemplaren in en buiten de school aanwezig zijn
op plaatsen die iedereen bekend zijn. Het moet
duidelijke aanwijzingen voor handelingen en zo
compleet mogelijke (adres-)gegevens bevatten:
mensen die ten tijde van een calamiteit moeten
worden gewaarschuwd, liefst met naam en
toenaam.
55
Exemplaren

Een goed en op maat gemaakt draaiboek is van
groot belang wanneer de school te maken krijgt
met een dramatische gebeurtenis. Een
draaiboek geeft houvast in paniektijden en helpt
scholen zicht te houden op de aspecten die bij
calamiteiten een rol spelen.
Maak je eigen draaiboek als school, niet
zo maar knippen en plakken!
56
Wel of niet?

Enkele voorbeelden:
Leerling
Leerkracht
Onverwacht overlijden
Ziekte
Overlijden familielid
57
Versies

Het bericht komt binnen.
Bericht verifiëren.
58
Stap 0: het bericht

Kun je het zelf aan?
Indien het ongeval op school is gebeurd; ouders,
familie inlichten.
Sleutelteam vormen van directeur, leerkracht,
Intern Begeleider (IB'er) en een
vertegenwoordiger van de oudercommissie.
59
Stap 1: eerste reactie

Wie is er overleden?
Wat is er precies gebeurd?
Waar, wanneer en hoe is het gebeurd?
Zijn er broers of zussen op school en in welke
groep?
Contact opnemen met de familie.
Welke informatie mag van de familie bekend
worden gemaakt?
Welke andere wensen liggen er bij de familie?
Eventueel contact opnemen met aan school
verbonden geestelijke.
JGZ-arts/verpleegkundige en
60
Schoolmaatschappelijk Werk inlichten.
Stap 2: duidelijkheid krijgen

Stap 3: informeren betrokkenen
Collega’s informeren (liefst als team),
overblijfkracht en conciërge.
Bestuur informeren
Niet alleen de getroffen groep maar de hele
school informeren.
Bij melding van het sterfgeval in de vakantie of
aan het begin van het weekend bepalen
of/hoe de groep geïnformeerd moet worden door
de groepsleerkracht of de directeur.
61

Ouders van de leerlingen (brief)
Afwezige leerlingen informeren (gymzaal,
schoolreisje, ziekte)
Ouders die hun kind brengen en/of halen
informeren.
Administratie/ouderraad en anderen die contact
zouden kunnen hebben met de overledene.
62
Stap 3: informeren

Rooster aanpassen
Geplande activiteit (feesten) uitstellen.
Leerlingen kunnen toestemming krijgen om
onder schooltijd naar de uitvaart te gaan
Aanvraag inspecteur voor evt. vrije dag
63
Stap 4: organisatie

Opvang getroffen groep, neem er de tijd voor.
Verwerkingsopdrachten
Emoties bespreken
Plannen uitwerken herdenkingsbijeenkomst/
begrafenis/crematie
Kinderen voorbereiden op datgene dat komen
gaat.
Creëren van een herdenkingsplek/ruimte.
Opletten dat leerkrachten die de kinderen
opvangen hun eigen emoties kunnen verwerken
Advertentie, bloemen
64
Stap 5: verwerkingsproces

Heeft de school behoefte aan meer
begeleiding?
Ouderavond beleggen?
Slachtofferhulp?
65
Stap 5a: hulp van buitenaf

Sommige kinderen zijn extra kwetsbaar wanneer
het gaat om verdriet en rouw.
Deze leerlingen hebben vaak individuele
aandacht nodig.
66
Stap 6: individuele begeleiding

Een leerkracht die zich intensief heeft bezig
gehouden met het overlijden van een kind of
collega kan na de uitvaart in een diep gat vallen.
67
Stap 7: nazorg leraar en team

Stap 8: evalueren en terugkijken
Het is belangrijk terug te kijken op de
gebeurtenis en de gang van zaken te evalueren
Evalueren met de betrokken familie
Eventueel deelnemen aan een cursus Verdriet
en Rouw.
68

Denk ook aan omgaan met pers en media
Alles gebeurt in nauw overleg met de
familie!
69
Protocol

Het ligt voor de hand deze gegevens regelmatig
te actualiseren. Een draaiboek is geen stoffig
instrument: er moet immers mee worden
gewerkt.
Vrijwel iedere keer wanneer het nodig is om het
draaiboek te gebruiken, blijkt achteraf dat er
aanpassingen nodig zijn. Een draaiboek wordt
immers altijd weer achterhaald door de
werkelijkheid.
70
Protocol

Valkuilen
 Denk ook aan de leerkracht die het bericht net ontvangen heeft
 Op weg naar de directie het nieuws vertellen aan iedereen die het wil horen
 De school vergeet het bericht te controleren
 Het draaiboek in onvindbaar
 De leerlingen in de gymzaal worden vergeten
 De school heeft allerlei ideeën voor de dienst, de ouders willen er niet van
71
weten
 De groep waarin het zusje van het overleden kind zit, besteedt nauwelijks
aandacht aan het gebeuren
 De leraar heeft zichzelf emotioneel niet meer in de hand, waardoor een
aantal kinderen hysterisch worden
 Op de eerste dag dat er les gegeven wordt, zijn de tafel en de stoel van de
leerling al weggehaald
 De leerlingen willen de eerste dag na de uitvaart nog even napraten. De
leerkracht besteedt er geen aandacht aan en begint gewoon met de les
 De gekozen vertrouwenspersoon kan het niet aan om ondersteuning te
bieden
 Omgaan met pers en media

Rouw en verlies op de basisschool

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to Rouw en verlies op de basisschool

Similar to Rouw en verlies op de basisschool (20)

More from Bernolf Kramer

More from Bernolf Kramer (10)

Rouw en verlies op de basisschool