Лекц 1

1. Танин мэдэхүй,
мэдлэгийн төрөл
Бэлтгэсэн:
Доктор /Ph.D/ Н.Сэлэнгэ
2019 он

2. Агуулга
1. Шинжлэх ухааны философи хичээлийг
судлах хэрэгцээ шаардлага
2. Танин мэдэхүй, шинжлэх ухааны танин
мэдэхүй, мэдлэгийн төрөл
3. Ердийн мэдлэг
4. Шинжлэх ухааны мэдлэг
5. Шинжлэх ухааны бус мэдлэг

3. 1.1 Философи
Эх сурвалж: Б.Батчулуун, Философи гэж юу вэ?
Философийн дотоод болон гадаад хүрээ
Философи хорвоо ертөнц
ба хүний нийгмийн мөн
чанар, хүний амьдралын
утга учирын талаар эцэслэн
тунгааж, түгээмлээр
зөвшөөрөгдөхүйц тайлбарыг
хайдаг ухаан юм.
I. Танин мэдэх арга зам
II. Сэтгэлгээний арга зам
III. Мэдлэгийн бусад
салбартай холбоотой
байдал

4. 1. Шинжлэх ухааны философи
хичээлийг судлах хэрэгцээ, шаардлага
Асуулт
• Бид яагаад шинжлэх ухааны философи
хичээлийг судлах болов?
• Философи – Юуг судалдаг?
• Шинжлэх ухаан- Юуг судалдаг?
• Шинжлэх ухааны философи- Юуг судалдаг?

5. 1.2 Шинжлэх ухаан
Хүн төрөлхтөнд тулгарсан асуудлыг шийдэх
Үзэгдлийг судалж, үнэн мэдлэг бүтээнэ.
Судалгааны арга зүй шаардлагатай.
Асуудал
- Ямар мэдлэгийг үнэн гэх вэ гэдэг нь маргаантай.
- Хүн яаж танин мэддэгээ мэддэггүй.
- Шинжлэх ухаан нь ямар нэгэн юмсын тухай тодорхой
мэдлэг өгөхөөс биш ямар нэг асуудлын талаарх ялгаатай
санаа бодлыг төлөвшүүлдэггүй.
- Хүн төрөлхтөнд хор учруулах шинжлэх ухааны нээлт, ѐс
зүйн асуудал.

6. 1.3 Шинжлэх ухааны философи
Шинжлэх ухааны философи нь
- Судлаачид баримт, фактыг тайлбарлан
дэвшүүлэхдээ суурилдаг арга зарчмууд
- Шинжлэх ухааны хөгжлийн үйл явцыг судалдаг.
Өөрөөр хэлбэл шинжлэх ухааны механизмын дотоод
дотоод логик үйлчлэлийг авч үздэг. Мөн хүний танин
мэдэхүйн үүргийг тодорхойлох, тэдгээр нь бодит
байдалтай хэрхэн харьцах харилцааг илрүүлэх, шинжлэх
ухаан нь хүмүүс хоорондын харилцаа, ѐс суртахууны
талд хэрхэн нөлөөлөх тухай асуудлууд багтдаг.

7. 1.4 ШУФ хичээлийн хүрээнд судлах
сэдвүүдийг ангилсан байдал
Шижлэх ухааны
философийн
судлах зүйлсийн
ангилал
Лекцийн сэдвүүд Лекцийн
дугаар
I. Танин мэдэхүй Танин мэдэхүй, мэдлэгийн төрөл 1
Эпистемологи (гнесологи), методологи 4
Танин мэдэхүйн эмпирик ба онолын төвшин 5
II. Шинжлэх
ухааны хөгжлийн
түүх
Шинжлэх ухааны үүсэл, мэдлэгийн хөгжил 2
Шинжлэх ухааны түүхийн үечлэл, сонгодог
ба сонгодог бус шинжлэх ухааны үеүд
3
Шинжлэх ухааны хөгжлийн ерөнхий зүй
тогтол
6
СУДАЛГААНЫ АРГА ЗҮЙ (АСУУДАЛ ТОДОРХОЙЛОХ,ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ

8. 2. Танин мэдэхүй, шинжлэх ухааны
танин мэдэхүй
Хүний төрөлхтөн үнэнийг танин мэдэх гэсэн хүсэл эрмэлзэлтэй
болохыг түүх гэрчилдэг. Иймээс шинжлэх ухааны зорилго нь үнэн,
баттай мэдлэгийн бий болгох явдал. Үнэнийг танин мэдэх нь амаргүй
бөгөөд маргаантай зүйл байсаар байна. Иймээс хүний танин
мэдэхүйн асуудал зүй ѐсоор тавигддаг.
2.1 Танин мэдэхүй
• Танин мэдэхүй нь шинжлэх ухааны хүрээгээр
хязгаарлагддаггүй, шинжлэх ухааны гадна ч мэдлэгийн
олон хэлбэр оршдог.
• Шинжлэх ухааны мэдлэг бий болсноор мэдлэгийн бусад
хэлбэрүүд алга болоогүй.

9. 2.2 Шинжлэх ухааны танин мэдэхүй
Шинжлэх ухааны танин мэдэхүй гэдэг нь хамгийн өргөн утгаараа
объектив үнэнийг танин мэдэх үйл явц юм.
Танин мэдэх
объект
Танин мэдэх
үйл явц
Танин мэдсэн зүйл
Шинжлэх ухааны танин мэдэхүйн
зорилго
Бодит байдал,
үзэгдэл үйл явцыг
бичиж тэмдэглэх
Учир шалтгааныг
тайлбарлах
Ирээдүйд болох үйл
явцыг урьдчилан
таамаглах

10. 2.3 Мэдлэгийн төрөл
Мэдлэгийн
төрөл
Ердийн
мэдлэг
Шинжлэх
ухааны мэдлэг
Шинжлэх
ухааны бус
мэдлэг

11. Ердийн мэдлэг нь зориудын бэлтгэл, туршлага шаардахгүйгээр хүний
амьдрал, үйл ажиллагааны явцад аяндаа бий болдог, эрүүл сэтгэлгээ,
шинж тэмдэг, сургамж, хувийн туршлага, уламжлал бүхний цогц юм.
Дутагдалтай тал
1. Гадаад орчноос авсан мэдлэг бүхэн үнэн зөв байж чаддаггүй.
Энэ нь хүний мэдрэхүйн эрхтэнтэй холбоотой.
2. Юмыг хэт ерөнхийлдөг. Жижиг зүйлээс хэт ерөнхий дүгнэлт
гаргадаг өрөөсгөл талтай.
3. Өөртөө таалагдсан зүйлээ сонгодог тулд өгөгдлийг шилж сонгож
цуглуулдаг. Өөртөө таалагдсан зүйлээ сонгодог.
4. Ямар ч үндэслэлгүй таамаглал дэвшүүлдэг. Шууд дүгнэлт
хийдэг.
5. Логик зөрчиж сэтгэдэг.
6. Танин мэдэхүйг дутуу судалдаг. Баримтуудыг дутуу үздэг.
3. Ердийн мэдлэг

12. Ердийн мэдлэгийн ололттой тал, онцлог
• Агуулга нь тэр бүр үнэн байж чаддаггүй ч, танин
мэдэхүйн суурь болж, шинжлэх ухааны мэдлэг
эзэмших, хөгжүүлэх, бүтээх, өөрчлөхөд чухал хүчин
зүйл болдог.
• Заримдаа ердийн сэтгэлгээний аксиомууд нь шинжлэх
ухааны үндэслэлтэй зөрчилдөж, шинжлэх ухаан
хөгжихөд саад болдог.
• Заримдаа ердийн мэдлэгийн хүрээнд томьѐологдсон
зүйлийг шинжлэх ухаан батлах нотлох гэж урт
хугацааг туулдаг.
• Ердийн мэдлэг нь үнэнийг тогтоодог ч системтэй бус,
баталж, нотолдоггүй.
• Бичмэл бус аман байдлаар уламжлагдан ирсэн.

13. 4. Шинчлэх ухааны мэдлэг
4.1 Шинжлэх ухааны тодорхойлолт
• Баталгаа нотолгоо бүхий үндэслэлтэй, харилцан шүтэлцээ,
уялдаа холбоо бүхий мэдлэг бүтээх үйл ажиллагааны зохион
байгуулалтыг шинжлэх ухаан гэнэ.
• Шинжлэх ухаан бол байгаль нийгмийн тухай мэдлэг бий болгоход
чиглэгдсэн, бодит баримт мэдээ, тэдгээрийн харилцаа холбоон
дээр тулгуурлаж, бодит хуулиудыг нээх ба үнэнд хүрэх
зорилготой, түүний өөрчлөлтөд тус дөхөм болж, бодит байдлын
хөгжлийн чиглэлийг урьдчилан харахыг оролддог, хүмүүсийн оюун
санааны үйл ажиллагааны хэлбэр юм.
• Шинжлэх ухаан бол шинэ мэдлэгийг олж авдаг ба энэ үйл
ажиллагааны үр дүн болдог бүтээлч үйл явц.

14. 4.2 Шинжлэх ухааны мэдлэг
Яагаад гэдэг асуултанд хариулдаг, учир шалтгааныг тайлбарладаг
мэдлэгийг шинжлэх ухааны мэдлэг гэнэ.
• Арга хэрэглээгүй олж авсан мэдлэгийн шинжлэх ухааны мэдлэгт
тооцохгүй.
• Шинжлэх ухааны мэдлэг нь хүн төрөлтний оюун ухаан, практик
үйл ажиллагааны үр дүнд, хүний хүчин чармайлтаар бий болдог.
• Шинжлэх ухааны мэдлэг бий болох хэрэгцээ
• Нийгмийн хэрэгцээ
• Хүний сониуч зан

15. 4.3 Шинжлэх ухааны мэдлэгийн бусад мэдлэгээс
ялгарах онцлог
1. Батлагдсан, хүлээн зөвшөөрөгдсөн. Тусгайлан
боловсруулагдсан ойлголт, хэллэгүүдээр
томьѐологдсон баталгаа, нотолгоо бүхий
үндэслэлтэй.
2. Яагаад гэсэн шалтгааныг тайлбарлаж чаддаг. Бодит
байдал, юмс үзэгдлийн объектив хууль, зүй
тогтлуудыг илэрхийлдэг. Зөрчиж болдоггүй.
3. Тодорхой арга аргачлал ашигладаг. Шинжлэх ухааны
мэдлэг нь хэн нэгэн хүний бодрол сэтгэмж бус нийт
хүн төрөлтний оюуны болон практик үйл явц,
хөдөлмөр хүчин чармайлтын үр дүнд бий болдог.
Тодорхой арга аргачлал ашигладаг.

16. 4.4 Шинжлэх ухааны мэдлэг бүтээхэд тавигддаг
түгээмэл зарчим
Шинжлэх ухааны мэдлэг нь үнэн бодитой байх шаардлагын үүднээс
шинжлэх ухааны мэдлэг бүтээхэд тодорхой шаардлага тавигддаг.
1. Унверсализм. Шинжлэх ухааны мэдлэгийг хэн хаана, хэзээ
үйлдвэрлэснээс үл шалтгаалан зөвхөн шинжлэх ухааны
шалгуураар шүүх ѐстой.
2. Скептик хандлага. Эргэлзэх хандлага. Аливаа мэдлэгт
шүүмжлэлтэй ханддаг байх. Танин мэдэхүй эргэлзээнээс
эхэлдэг. Э.Кант.
3. Нетрал байх. Асуудалд итгэл үнэмшлийн үүднээс хандаж
болохгүй. Бусдаас хамааралгүй хандах.
4. Нийтэд нээлттэй байх. Шинжлэх ухааны мэдлэг нь нийтийн
сайн сайхны төлөө нийтэд нээлттэй байх ѐcтой.
5. Шударга байх. Судлаач нь нүсэр хөдөлмөрөөс зайлсхийж,
худал хуурмаг зүйл хийж болохгүй.

17. 4.5 Шинжлэх ухааны мэдлэгийн ангилал
Мэдлэгийн ангилал нь шинжлэх ухааны судалгааны арга
зүйн чухал зорилтуудын нэг байсаар ирсэн.
Танин мэдэхүйн чадваруудаар нь
• Түүх
• Урлахуйн ухаан
• Философи
Судалгааны объектоор нь
• Байгалийн ухаан
• Нийгмийн ухаан
• Техник, хэрэглээний ухаан

18. Шийдвэрлэж болох асуудал, зорилгоор нь
• Суурь шинжлэх ухаан. Байгаль, нийгэм сэтгэхүйн
гол үндсэн бүтэц, тогтолцооны төлөв байдал,
үйлчлэлийн хууль, зүй тогтлыг танин мэдэх.
• Хавсрага шинжлэх ухаан. Суурь судалгааны үр
дүнг танин мэдэхүй болон нийгмийн практикт
эрэл, хэрэгцээтэй байгаа асуудлыг шийдэхэд
ашиглах.

19. Судалгааны төвшингөөр нь
• Эмпирик судалгааны зорилго нь сорилт, туршилтын
тусламжтайгаар судлагдахуун болох объектуудын
тоон болон чанарын төлөв байдлыг илэрхийлсэн
баримтуудыг тодорхойлох, тэдгээрийг нэгтгэн дүгнэж
эмпирик хуулиудыг томьѐолох.
• Онолын судалгааны зорилго нь объекийн төлөв
байдлыг идеалчлагдсан хэлбэрээр судалж түүний
үндсэн, гол, ерөнхий хуулиудыг тодорхойлох.
Эмпирик болон онолын төвшний судалгаанууд нь
судалгааны зорилгоороо төдийгүй шинэ мэдлэг бүтээх
арга хэрэгслээрээ ялгаатай.

20. 5. Шинжлэх ухааны бус мэдлэг
Тархай бутархай, системчлэгдээгүй, хэлбэршээгүй,
хуульчилж тогтоогоогүй, ертөнцийн тухай шинжлэх ухааны
дүр зурагтай зөрчилддөг мэдлэгийг шинжлэх ухааны бус
мэдлэг гэнэ.
Oнцлог
• Шинжлэх ухааны гэгдэх мэдлээс цаг хугацааны хувьд
өмнө нь бий болсон байдаг. Жишээ нь одон зурхай буюу
астрологи, алхим гэх мэт.
• Хэн нэгний санаанаасаа зохиосон эсвэл хуурмаг зүйл
биш.
• Ийм мэдлэг нь оюуны тодорхой хамтлагийн дотор,
өөрийн гэсэн танин мэдэхүйн эх сурвалж, хэрэгслээр
дамжин өөр хэм хэмжээ, шалгуурт нийцэн бүрддэг.

21. 4.1 Шинжлэх ухааны бус мэдлэгийн хэлбэрүүд
1. Шинжлэх ухааны мэдлэг бүрэлдэхээс өмнөх урьтач
суурь мэдлэг
2. Пара мэдлэг (Пара гэдэг нь ойролцоо, төстэй гэсэн
утгатай грек үг). Гносеологийн тогтсон стандартад үл
нийцэх, шинжлэх ухааны дөхүү мэдлэг.
3. Худал ухааны мэдлэг. Зориуд гуйвуулсан дутмаг
санаа, хийрхэл. Энэ нь шинжлэх ухааны бус
төлөөлөгчдийн эрхэлдэг үйл ажиллагаатай холбоотой
алдаатай мэдлэг болно. Ийм мэдлэг нь системлэг
болон универсал чанаргүй, прадигмаар нэгтгэх
боломжгүй.
4. Хуурмаг ухааны мэдлэг. Хүчирхийлэл, албалагад
дулдуйдсан, үзэл суртлын чанд дэглэмд дулдуйдсан.

22. 5. Шинжлэх ухаанд сөрөг мэдлэг. Бодит байдлын
тухай үл гүйцэлдэх хийгээд зориуд гажуудуулсан
төсөөлөл. Үүнийг “Бүх өвчнийг анагаадаг, амархан
олдоцтой эм олохтой зүйрлэдэг. Нийгэм тогтворгүй үед
хүмүүс сөрөг мэдлэгт татагдах нь элбэг байдаг.
6. Төөрөгдүүлсэн мэдлэг. Алдартай онолуудыг нийтэд
нь дамнаж буй оюун ухааны идэвхийг өөртөө агуулж
байдаг. Жишээ нь: харь гаргийн хүн, цасны хүн, чөтгөр
гэх мэт

23. 1. Танин мэдэхүй, шинжлэх ухааны танин мэдэхүй
2. Ердийн мэдлэг
Хүний танин
мэдэхүйн чадвар
хязгаарлагдмал тул
танин мэдсэн бүхэн
нь үнэн зөв байж
чаддаггүй.
3.Шинжлэх ухааны
мэдлэг
Батлагдаж нотлогдсон,
хүлээн зөвшөөрөгдсөн,
зөрчиж болдоггүй,
тодорхой арга,
аргачлал ашиглан
бүтээсэнн мэдлэг
4. Шинжлэх ухааны бус
мэдлэг
Төөрөгдөл гэж үзэж болохгүй.
Шинжлэх ухааны мэдлэгийг
тус мэдлэгтэй харьцуулахад
“арай багыг мэдээд” байгаа
мэт болов ч, шинжлэх ухааны
мэдэж буй зүйл нь баримт,
таамаглал, тайлбар, ул
үндэстэй.
Дүгнэлт
Асуулт ?

24. Илтгэл бэлтгэж ирэх
Шинжлэх ухааны мэдлэг систем болох онцлогууд ба бүтэц
Бие даалт
Шинжлэх ухааны философи хичээлд ашиглагдах нэр томьѐоны
тайлбарыг бичих. 10-аас доошгүй. Жишээ нь
1. Прадигм
2. Үзэл баримтлал
3. Онол
4. Ойлголт
5. Логик
6. Индукц
7. Дедукц
8. Оюун дүгнэлт
9. Үзэгдэл ()
10. Медотлоги
Анхаарал хандуулсанд
баярлалаа.