Εφαρμογή ανάλυσης ιστορικής πηγής για την Ιστορία Γ' Λυκείου

1. ΑΝΑΛΥΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΠΗΓΗΣ
ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
Ενότητα 1 Τα δημογραφικά δεδομένα
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 1

2. Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και τις πληροφορίες από την
ιστορική πηγή να εξηγήσετε ποια ήταν η κατάσταση του ελληνικού
κράτους μετά την επανάσταση και πώς εξελίχθηκε η δημογραφική
ανάπτυξη μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα.
Η οικονομική κατάσταση της Ελλάδας στην αυγή της ανεξαρτησίας της
Μαζί με τους ιστορικούς αυτής της περιόδου του πόνου, ας μεταφερθούμε στις κορυφές των
βουνών της Ελλάδας... ας στρέψουμε γύρω το βλέμμα μας... Τι απελπισία!... Παντού ερείπια!
Άμορφοι όγκοι και χαλάσματα που ακόμα καπνίζουν, δακρυσμένες γυναίκες, οικογένειες χωρίς
ψωμί! Μάταια αναζητούμε τις πόλεις, ούτε χωριά δεν υπάρχουν! Στα πόδια του Παρθενώνα,
κάτω από το φωτοστέφανο του ένδοξου ονόματος της Αθήνας, κείτονται καλύβες, μισές πέτρα,
μισές ξύλο. Μπροστά τους περνούν μονοπάτια, όχι δρόμοι, και αυτά ακόμα τα περάσματα
ακατάστατα και λασπωμένα! Κανένα σύγχρονο μνημείο! Ιερά μάρμαρα μόνο, στοιχειωμένα από
τις σκιές των παλαιών! Εδώ, φυτείες ξεραμένες, ξεριζωμένες, πυρπολημένες. Εκεί αμπέλια και
ελαιώνες κατεστραμμένοι. Κανένας δρόμος, καμία απόδειξη λειτουργίας μιας προηγούμενης
διοίκησης! Όλα πρέπει να γίνουν από την αρχή! Όλα πρέπει να αρχίσουν από το τίποτα! Και
αυτά τα «όλα» πρέπει να γίνουν από μια χούφτα ανθρώπους, τους λίγους που μπορούν να
διευθύνουν, να διδάξουν, να δημιουργήσουν το Έθνος! Τι εργασία αντάξια γιγάντων! Και
μερικοί θα ήθελαν να έχουν ήδη ολοκληρωθεί όλα αυτά, να είναι τα πάντα στρωμένα,
διαμορφωμένα! Πού και πότε έφθασαν λίγα μόλις χρόνια στη Δύση για να πετύχει ένα τέτοιο
θαύμα;
Από το βιβλίο, Pierre Α. Moraitinis, La Grece telle qu'elle est, Paris, Athenes, Berlin, 1877
(ανατύπωση Δ.Ν. Καραβίας, 1987) Avant-propos, p. 7-8.
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 2

3. 1ο βήμα
• Διαβάζω πολύ καλά την πηγή και προσπαθώ
να κατανοήσω το ιστορικό της περιεχόμενο
– Σε ποιο θέμα αναφέρεται;
– Διαβάζω προσεχτικά τον τίτλο  συνήθως
αντλώ από τον τίτλο το θέμα της πηγής.
– Αν δεν υπάρχει τίτλος συγκεντρώνω τις λέξεις
κλειδιά για το περιεχόμενο της πηγής.
– Σε ποιο σημείο της ιστορικής αφήγησης που
έχω μελετήσει από το βιβλίο αναφέρεται;
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 3

4. 1ο βήμα
Αναφέρεται στις σελίδες 11-12 του βιβλίου στις δύο πρώτες παραγράφους
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 4
Η οικονομική κατάσταση της Ελλάδας στην αυγή της ανεξαρτησίας της
Μαζί με τους ιστορικούς αυτής της περιόδου του πόνου, ας μεταφερθούμε στις κορυφές των
βουνών της Ελλάδας... ας στρέψουμε γύρω το βλέμμα μας... Τι απελπισία!... Παντού ερείπια!
Άμορφοι όγκοι και χαλάσματα που ακόμα καπνίζουν, δακρυσμένες γυναίκες, οικογένειες χωρίς
ψωμί! Μάταια αναζητούμε τις πόλεις, ούτε χωριά δεν υπάρχουν! Στα πόδια του Παρθενώνα,
κάτω από το φωτοστέφανο του ένδοξου ονόματος της Αθήνας, κείτονται καλύβες, μισές πέτρα,
μισές ξύλο. Μπροστά τους περνούν μονοπάτια, όχι δρόμοι, και αυτά ακόμα τα περάσματα
ακατάστατα και λασπωμένα! Κανένα σύγχρονο μνημείο! Ιερά μάρμαρα μόνο, στοιχειωμένα από
τις σκιές των παλαιών! Εδώ, φυτείες ξεραμένες, ξεριζωμένες, πυρπολημένες. Εκεί αμπέλια και
ελαιώνες κατεστραμμένοι. Κανένας δρόμος, καμία απόδειξη λειτουργίας μιας προηγούμενης
διοίκησης! Όλα πρέπει να γίνουν από την αρχή! Όλα πρέπει να αρχίσουν από το τίποτα! Και
αυτά τα «όλα» πρέπει να γίνουν από μια χούφτα ανθρώπους, τους λίγους που μπορούν να
διευθύνουν, να διδάξουν, να δημιουργήσουν το Έθνος! Τι εργασία αντάξια γιγάντων! Και
μερικοί θα ήθελαν να έχουν ήδη ολοκληρωθεί όλα αυτά, να είναι τα πάντα στρωμένα,
διαμορφωμένα! Πού και πότε έφθασαν λίγα μόλις χρόνια στη Δύση για να πετύχει ένα τέτοιο
θαύμα;
Από το βιβλίο, Pierre Α. Moraitinis, La Grece telle qu'elle est, Paris, Athenes, Berlin, 1877
(ανατύπωση Δ.Ν. Καραβίας, 1987) Avant-propos, p. 7-8.

5. 2ο βήμα
• Διαβάζω από πού προέρχεται η πηγή και σε
ποιο είδος ανήκει.
– ιστορικός, συγγραφέας
– πρωτογενής πηγή (γράμμα, συμβόλαιο, κείμενο
συνθήκης, μαρτυρία, περιοδικά, εφημερίδες,
αυτοβιογραφίες, απομνημονεύματα, ημερολόγια,
αρχειακό υλικό, επιστημονικά περιοδικά, έρευνες,
στατιστικές, φωτογραφίες, εικόνες, κ.α.)
– δευτερογενής πηγή (ιστορικό εγχειρίδιο, άρθρο,
εγκυκλοπαίδεια, εκπαιδευτικό εγχειρίδιο, κ.α.)
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 5

6. ΕΙΔΗ ΠΗΓΩΝ
Πρωτογενείς πηγές
• Οι πρωτογενείς πηγές αποτελούν
πρωτότυπο υλικό που έχει
δημιουργηθεί την περίοδο που έχει
που έχει εκδηλωθεί ένα γεγονός και δεν
έχουν φιλτραριστεί μέσω της
αξιολόγησης ή της ανάλυσης.
• Ο δημιουργός-συγγραφέας είναι
σύγχρονος με την εποχή στην οποία
οποία αναφέρεται η πηγή
Δευτερογενείς πηγές
• Βασίζονται στα επεξεργασμένα
αποτελέσματα πρωτογενών
δημοσιευμάτων και τα οποία έχουν με κάποιο
τρόπο έχουν δεχτεί επεξεργασία ή έχουν
τροποποιηθεί.
• Δημιουργήθηκαν μετά από την εποχή στην
οποία αναφέρονται, στην πραγματικότητα.
Πρόκειται για αποστασιοποιημένη
προσέγγιση ή για αναθεώρηση
πληροφοριών προηγούμενων πηγών.
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 6

7. 2ο βήμα
Πρόκειται για μεταφρασμένο απόσπασμα από ξενόγλωσσο βιβλίο με ιστορικό
περιεχόμενο άρα είναι δευτερογενής ιστορική πηγή όπου όσα γράφονται αποτελούν
ιστορική καταγραφή και επεξεργασία, ανάλυση και ερμηνεία ιστορικών στοιχείων.
Έχει έντονο προσωπικό ύφος και τόνο. Η συγγραφή του τοποθετείται σε κοντινό
χρονικά σημείο με τον ιστορικό χρόνο.
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ
7
Η οικονομική κατάσταση της Ελλάδας στην αυγή της ανεξαρτησίας της
Μαζί με τους ιστορικούς αυτής της περιόδου του πόνου, ας μεταφερθούμε στις κορυφές των βουνών της
Ελλάδας... ας στρέψουμε γύρω το βλέμμα μας... Τι απελπισία!... Παντού ερείπια! Άμορφοι όγκοι και
χαλάσματα που ακόμα καπνίζουν, δακρυσμένες γυναίκες, οικογένειες χωρίς ψωμί! Μάταια αναζητούμε τις
πόλεις, ούτε χωριά δεν υπάρχουν! Στα πόδια του Παρθενώνα, κάτω από το φωτοστέφανο του ένδοξου
ονόματος της Αθήνας, κείτονται καλύβες, μισές πέτρα, μισές ξύλο. Μπροστά τους περνούν μονοπάτια, όχι
δρόμοι, και αυτά ακόμα τα περάσματα ακατάστατα και λασπωμένα! Κανένα σύγχρονο μνημείο! Ιερά
μάρμαρα μόνο, στοιχειωμένα από τις σκιές των παλαιών! Εδώ, φυτείες ξεραμένες, ξεριζωμένες,
πυρπολημένες. Εκεί αμπέλια και ελαιώνες κατεστραμμένοι. Κανένας δρόμος, καμία απόδειξη λειτουργίας
μιας προηγούμενης διοίκησης! Όλα πρέπει να γίνουν από την αρχή! Όλα πρέπει να αρχίσουν από το τίποτα!
Και αυτά τα «όλα» πρέπει να γίνουν από μια χούφτα ανθρώπους, τους λίγους που μπορούν να διευθύνουν,
να διδάξουν, να δημιουργήσουν το Έθνος! Τι εργασία αντάξια γιγάντων! Και μερικοί θα ήθελαν να έχουν ήδη
ολοκληρωθεί όλα αυτά, να είναι τα πάντα στρωμένα, διαμορφωμένα! Πού και πότε έφθασαν λίγα μόλις
χρόνια στη Δύση για να πετύχει ένα τέτοιο θαύμα;
Από το βιβλίο, Pierre Α. Moraitinis, La Grece telle qu'elle est, Paris, Athenes, Berlin, 1877 (ανατύπωση Δ.Ν.
Καραβίας, 1987) Avant-propos, p. 7-8.

8. 3ο βήμα
• Αντλώ από την πηγή όσες
πληροφορίες μπορώ.
– Τις καταγράφω σε πλαγιότιτλους
Φτώχεια και οδύνη
Γη ερειπωμένη με στοιχεία εγκατάλειψης όπου
ξέσπασε επανάσταση
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 8
Η οικονομική κατάσταση της Ελλάδας στην αυγή της ανεξαρτησίας της
Μαζί με τους ιστορικούς αυτής της περιόδου του πόνου, ας μεταφερθούμε στις κορυφές των
βουνών της Ελλάδας... ας στρέψουμε γύρω το βλέμμα μας... Τι απελπισία!... Παντού ερείπια!
Άμορφοι όγκοι και χαλάσματα που ακόμα καπνίζουν, δακρυσμένες γυναίκες, οικογένειες χωρίς
ψωμί! Μάταια αναζητούμε τις πόλεις, ούτε χωριά δεν υπάρχουν! Στα πόδια του Παρθενώνα, κάτω
από το φωτοστέφανο του ένδοξου ονόματος της Αθήνας, κείτονται καλύβες, μισές πέτρα, μισές
ξύλο. Μπροστά τους περνούν μονοπάτια, όχι δρόμοι, και αυτά ακόμα τα περάσματα ακατάστατα
και λασπωμένα! Κανένα σύγχρονο μνημείο! Ιερά μάρμαρα μόνο, στοιχειωμένα από τις σκιές των
παλαιών!
Απουσία οικιστικών δομών και
ανυπαρξία έργων υποδομής
Στοιχειωμένο παρελθόν με τα μνημεία
σε εγκατάλειψη – πολιτιστική
στασιμότητα

9. 3ο βήμα
• Αντλώ από την πηγή όσες
πληροφορίες μπορώ.
– Τις καταγράφω σε πλαγιότιτλους
Ανύπαρκτη αγροτική παραγωγή
και κατεστραμμένη,
πυρπολημένη γη
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 9
Η οικονομική κατάσταση της Ελλάδας στην αυγή της ανεξαρτησίας της
[…] Εδώ, φυτείες ξεραμένες, ξεριζωμένες, πυρπολημένες. Εκεί αμπέλια και ελαιώνες
κατεστραμμένοι. Κανένας δρόμος, καμία απόδειξη λειτουργίας μιας προηγούμενης διοίκησης! Όλα
πρέπει να γίνουν από την αρχή! Όλα πρέπει να αρχίσουν από το τίποτα! Και αυτά τα «όλα»
πρέπει να γίνουν από μια χούφτα ανθρώπους, τους λίγους που μπορούν να διευθύνουν, να
διδάξουν, να δημιουργήσουν το Έθνος! Τι εργασία αντάξια γιγάντων! Και μερικοί θα ήθελαν να
έχουν ήδη ολοκληρωθεί όλα αυτά, να είναι τα πάντα στρωμένα, διαμορφωμένα! Πού και πότε
έφθασαν λίγα μόλις χρόνια στη Δύση για να πετύχει ένα τέτοιο θαύμα;
Από το βιβλίο, Pierre Α. Moraitinis, La Grece telle qu'elle est, Paris, Athenes, Berlin, 1877
(ανατύπωση Δ.Ν. Καραβίας, 1987) Avant-propos, p. 7-8.
Έλλειψη διοικητικού μηχανισμού
- ακυβερνησία
Ανάγκη επανεκκίνησης από άξιους, ικανούς
ανθρώπους να εργαστούν για την πρόοδο
του έθνους
τιτάνιο, απαιτητικό, δύσκολο και χρονοβόρο
έργο

10. 4ο βήμα • Ανακαλώ όσες ακόμα πληροφορίες
μπορώ από τις ιστορικές μου γνώσεις.
σελίδα 11, 13, σχολικό εγχειρίδιο Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας
Η Ελλάδα δεν ήταν μόνο φτωχή, με απαρχαιωμένες παραγωγικές δομές. Ήταν επίσης μικρή στην
έκταση και ολιγάνθρωπη. [τα σύνορα].
Η πυκνότητα του πληθυσμού κυμαινόταν από 15 (1828) σε 43 (1911) κατοίκους στο τετραγωνικό
χιλιόμετρο, όταν σε πολλές χώρες της Δυτικής Ευρώπης οι ίδιοι αριθμοί ήταν τριψήφιοι.
Οι εικόνες που μας έρχονται από εκείνη την εποχή μαρτυρούν την εξάντληση του τόπου και των
ανθρώπων. Γύρω από τις πόλεις τα εδάφη ήταν γυμνά, εξαντλημένα από την υπερβόσκηση και
την υλοτομία και τα χωράφια έμοιαζαν χέρσα, εξαιτίας της εκτεταμένης αγρανάπαυσης, με την
οποία οι αγρότες πάσχιζαν να βελτιώσουν τις αποδόσεις τους. Τα περιφραγμένα περιβόλια
πολύ λίγο βελτίωναν την αίσθηση εγκατάλειψης που απέπνεε το τοπίο.
Παρ' όλα αυτά, ο πληθυσμός αυξανόταν με γρήγορους ρυθμούς, χωρίς ποτέ να εξαντλούνται τα
περιθώρια δημογραφικής εξέλιξης σε μια τόσο αραιοκατοικημένη χώρα. Οι οικονομικές
δυνατότητες ήταν περιορισμένες και τα παραγωγικά πλεονάσματα πενιχρά. [Σε περιόδους
αστάθειας εύκολα ερχόταν η καταστροφή. Ο ναυτικός αποκλεισμός από τους Αγγλο-Γάλλους, το
1854, στη διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου, προκάλεσε πείνα, αρρώστια και ανθρώπινες
απώλειες, επιβεβαιώνοντας τις μικρές δυνατότητες της χώρας.]
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 10

11. 5ο βήμα
• Συνθέτω την απάντησή μου συνδυάζοντας όσες
πληροφορίες άντλησα από την πηγή με όσα
μπόρεσα να συνδυάσω από τις ιστορικές μου
γνώσεις
– Ξεκινώ (συνήθως) με αναφορά στην πηγή και στο συγγραφέα της.
– Σχολιάζω το είδος της πηγής και εντοπίζω την οπτική γωνία του
συγγραφέα,
– Συνθέτω λόγο κατανοητό και όχι περίπλοκο και μπερδεμένο.
– Συνθέτω με κριτική σκέψη (όχι πηγή και ιστορική γνώση σαν δύο
ξεκομμένα κομμάτια).
– Δεν επαναλαμβάνω όσα ήδη έχω αναφέρει.
– Δεν αντιγράφω σε καμία περίπτωση την ιστορική πηγή.
– Γράφω ολοκληρωμένες προτάσεις με σωστή σύνταξη και
ορθογραφία.
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 11

12. 5ο βήμα
Ο Πιερ Μοραϊτίνις στο απόσπασμα από το έργο του La Grèce telle qu’ ell est
που έγραψε το 1877 επιχειρεί μια αποτύπωση της κατάστασης που
επικρατούσε στο ελληνικό κράτος στα πρώτα χρόνια μετά την ίδρυση του
ελληνικού κράτους το 1830. Οι διαπιστώσεις που κάνει παρουσιάζουν
γλαφυρά τη δύσκολη κατάσταση που βιώνει η χώρα και έμμεσα ομολογεί τη
συμπάθειά του απέναντι στο χειμαζόμενο ελληνικό έθνος που προσπαθεί να
ορθοποδήσει. Η γη είναι ερειπωμένη και εγκαταλελειμμένη, πυρπολημένη,
κατεστραμμένη και αφημένη στην τύχη της να ρημάζει.
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 12

13. 5ο βήμα
Η εικόνα αυτή επιβεβαιώνεται από τις ιστορικές μας γνώσεις σύμφωνα με τις οποίες
γύρω από τις πόλεις τα εδάφη ήταν γυμνά, εξαντλημένα από την υπερβόσκηση και την
υλοτομία και τα χωράφια έμοιαζαν χέρσα, εξαιτίας της εκτεταμένης αγρανάπαυσης, με
την οποία οι αγρότες πάσχιζαν να βελτιώσουν τις αποδόσεις τους ενώ τα περιφραγμένα
περιβόλια πολύ λίγο βελτίωναν την αίσθηση εγκατάλειψης που απέπνεε το τοπίο. Η
μικρή σε έκταση, φτωχή, με απαρχαιωμένες δομές, περιορισμένες οικονομικές
δυνατότητες και πενιχρά παραγωγικά πλεονάσματα Ελλάδα, είναι ορατή στο ιστορικό
παράθεμα, όπου ο Μοραϊτίνις διαπιστώνει παντού φτώχεια και οδύνη των ανθρώπων,
ανυπαρξία οικιστικών δομών, δηλαδή πόλεων και χωριών, και απουσία βασικών έργων
υποδομής, όπως οδικό δίκτυο. Το ένδοξο παρελθόν της χώρας στοιχειώνει με τα
εγκαταλελειμμένα μνημεία τη χώρα και καθηλώνει τον πολιτισμό σε στασιμότητα.
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 13

14. 5ο βήμα
Τη δυσμενή πραγματικότητα συμπληρώνει η ανυπαρξία ενός ικανού διοικητικού
μηχανισμού που θα μπορούσε να οδηγήσει τη χώρα σε ανάπτυξη. Γι’ αυτό και ο Πιερ
Μοραϊτίνις σημειώνει πόσο απαραίτητη είναι η ανάληψη πρωτοβουλιών από ικανά και
άξια άτομα που θα αναλάμβαναν το έργο της ανόρθωσης, ενώ τονίζει πόσο τιτάνιο,
απαιτητικό και χρονοβόρο είναι το έργο αυτό.
Σε επίπεδο δημογραφικών δεδομένων η ολιγάνθρωπη Ελλάδα, όπως γνωρίζουμε από
τις ιστορικές μας γνώσεις, σταδιακά θα αυξήσει τον πληθυσμό της και από τους αρχικά
(1828) 15 κατοίκους ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο θα φτάσει σε 43 (1911), υστερώντας
βέβαια σε σχέση με πολλές χώρες της Δυτικής Ευρώπης όπου οι ίδιοι αριθμοί ήταν
τριψήφιοι. Παρ' όλα αυτά, ο πληθυσμός αυξανόταν με γρήγορους ρυθμούς, χωρίς ποτέ
να εξαντλούνται τα περιθώρια δημογραφικής εξέλιξης σε μια τόσο αραιοκατοικημένη
χώρα. [Σε περιόδους αστάθειας εύκολα ερχόταν η καταστροφή. Ο ναυτικός
αποκλεισμός από τους Αγγλο-Γάλλους, το 1854, στη διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου,
προκάλεσε πείνα, αρρώστια και ανθρώπινες απώλειες, επιβεβαιώνοντας τις μικρές
δυνατότητες της χώρας.] ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 14

15. 6ο βήμα
• Προσέχω να έχω καλύψει όλα τα ερωτήματα
που τέθηκαν στην εκφώνηση.
Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και τις πληροφορίες από την
ιστορική πηγή να εξηγήσετε
α) ποια ήταν η κατάσταση του ελληνικού κράτους μετά την
επανάσταση και
β) πώς εξελίχθηκε η δημογραφική ανάπτυξη μέχρι τις αρχές του 20ου
αιώνα.
ΦΑΤΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 15