Gornik.eksploatacji.podziemnej 711[02] z3.03_u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Roman Pawlik
Dobieranie środków strzałowych
711[02].Z3.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
dr inŜ. Janusz Makówka
mgr inŜ. Jan Jureczko
Opracowanie redakcyjne:
mgr inŜ. Roman Pawlik
Konsultacja:
mgr inŜ. Gabriela Poloczek
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 711[02].Z3.03
Dobieranie środków strzałowych, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu
górnik eksploatacji podziemnej.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 4
3. Cele kształcenia 5
4. Materiał nauczania 6
4.1. Materiały wybuchowe i środki strzałowe wykorzystywane w górnictwie
podziemnym 6
4.1.1. Materiał nauczania 6
4.1.2. Pytania sprawdzające 14
4.1.3. Ćwiczenia 14
4.1.4. Sprawdzian postępów 15
4.2. Obwody strzałowe 16
4.3. Ładunki MW i otwory strzałowe 20
4.3.4. Sprawdzian postępów. 30
4.4. Roboty strzałowe. Przechowywanie i gospodarowanie środkami
strzałowymi 31
5. Sprawdzian osiągnięć 37
6. Literatura 42

3
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o podstawach uŜytkowania środków
strzałowych.
W poradniku zamieszczono:
− wymagania wstępne, czyli wykaz wiadomości i umiejętności dzięki którym będziesz
mógł łatwiej korzystać z poradnika,
− cele kształcenia – wykaz umiejętności jakie nabędziesz przy pracy z poradnikiem,
− materiał nauczania, zawierający wiadomości teoretyczne,
− zestaw pytań,
− ćwiczenia pozwalające ukształtować umiejętności praktyczne,
− sprawdzian postępów,
− sprawdzian osiągnięć – test,
− literaturę uzupełniającą.
Schemat układu jednostek modułowych
711[02].Z3
Eksploatacja złóŜ
711[02].Z3.01
Rozpoznawanie
i udostępnianie złóŜ
711[02].Z3.03
Dobieranie środków
strzałowych
711[02].Z3.02
Rozpoznawanie i likwidacja
zagroŜeń w górnictwie
711[02].Z3.04
DrąŜenie
wyrobisk
podziemnych
711[02].Z3.05
Wykonywanie
obudowy wyrobisk
711[02].Z3.06
Montowanie urządzeń
wentylacyjnych
i zabezpieczających
711[02].Z3.07
Eksploatowanie złóŜ
kopalin uŜytecznych

4
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− rozróŜniać podstawowe wielkości elektryczne i ich jednostki,
− łączyć podstawowe układy elektryczne,
− selekcjonować, porządkować i przechowywać informacje,
− interpretować związki wyraŜone za pomocą schematów, diagramów, tabel,
− oceniać własne moŜliwości sprostania wymaganiom stanowiska pracy i wybranego
zawodu,
− organizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii,
− przestrzegać przepisy bhp,
− korzystać z róŜnych źródeł informacji.

5
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− scharakteryzować rodzaje materiałów wybuchowych stosowanych w górnictwie,
− sklasyfikować materiały wybuchowe według kryteriów bezpieczeństwa i ich stosowania,
− wyjaśnić stosowane oznaczenia materiałów wybuchowych i zapalników elektrycznych,
− scharakteryzować środki strzałowe,
− wyjaśnić stosowane oznaczenia i klasyfikację środków strzałowych,
− określić sposób przechowywania i gospodarowania materiałami wybuchowymi,
− określić sposób przechowywania i gospodarowania środkami strzałowymi,
− określić zasady urabiania skał przy pomocy materiałów wybuchowych i środków
strzałowych,
− określić zasady włomowania i rodzaje włomów,
− scharakteryzować czynności wchodzące w skład wykonywania robót strzałowych,
− wyjaśnić zasady doboru metryk strzałowych dla róŜnych wyrobisk,
− wyjaśnić sposób wykonania metryk strzałowych dla róŜnych wyrobisk,
− określić zasady urabiania długimi otworami oraz uwarunkowania stosowania lontów
detonujących,
− dobrać sprzęt strzałowy do określonego rodzaju robót strzałowych,
− wyjaśnić cele strzelań wstrząsowych i rozluźniających,
− wywiercić otwory strzałowe,
− określić kwalifikacje osób wykonujących roboty strzałowe,
− wykonywać roboty strzałowe,
− przestrzegać przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpoŜarowej
podczas wykonywania robót strzałowych.

6
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Materiały wybuchowe i środki strzałowe wykorzystywane
w górnictwie podziemnym
4.1.1. Materiał nauczania
Środki strzałowe i sprzęt strzałowy
Środki strzałowe są to środki słuŜące do wykonywania robót strzałowych. Zaliczamy do
nich:
− materiały wybuchowe,
− środki inicjujące i zapalające.
Materiały wybuchowe
Wybuch to zjawisko gwałtownej zmiany stanu równowagi, przebiegającej z wykonaniem
pracy mechanicznej (np. zniszczenie otaczającego środowiska), hukiem i najczęściej
błyskiem. Wybuchy dzielą się na fizyczne i chemiczne.
Wybuch fizyczny związany jest z rozerwaniem butli ze spręŜonym gazem, kotła parowego,
itp.
Wybuch chemiczny, to gwałtownie przebiegająca reakcja chemiczna połączona
z wydzielaniem duŜej ilości gazów lub par.
Materiał wybuchowy (MW) to związek chemiczny lub mieszanina związków
chemicznych, zdolna pod wpływem bodźca zewnętrznego takiego jak uderzenie, tarcie,
zapalenie, do gwałtownej reakcji chemicznej, przy której wydziela się duŜa ilość ciepła
i gazów przy równoczesnym duŜym stęŜeniu energii w bardzo krótkim czasie.
Górnicze materiały wybuchowe, to tylko takie materiały wybuchowe, które zostały
dopuszczone do stosowania w kopalniach i posiadają odpowiedni certyfikat.
Rodzaje rozkładu MW
Deflagracja to powolny rozkład MW któremu towarzyszy obfite wydzielanie ciepła
i trujących gazów. W kopalni metanowej moŜe spowodować zapalenie się metanu.
Najczęstszymi przyczynami deflagracji są: rozerwanie opakowań MW w czasie ładowania
i zanieczyszczenie ich pyłem węglowym, zawilgocenie MW, zastosowanie zbyt słabego
środka inicjującego.
Eksplozja to rozkład charakterystyczny dla MW miotających (np. proch górniczy)
o prędkości spalania nie przekraczającej 1000 m/s.
Detonacja to bardzo szybka reakcja rozkładu MW kruszących o prędkości powyŜej
1000 m/s.
Podział górniczych materiałów wybuchowych (GMW)
Ze względu na skład chemiczny GMW dzielimy na:
− saletrzane (amonowo-saletrzane),
− nitroestrowe (nitroglicerynowe).
MW saletrzane. Podstawowym składnikiem tych kruszących MW jest saletra amonowa.
Są one wraŜliwe na zawilgocenie oraz przechowywanie w podwyŜszonej temperaturze.

7
MW nitroestrowe. Stanowią mieszaninę wielu składników, z których duŜą ilość stanowi
nitrogliceryna.
Ze względu na prędkość rozkładu i zastosowanie GMW dzielimy na:
− MW inicjujące,
− MW miotające,
− MW kruszące.
MW inicjujące. Detonują pod wpływem bodźców prostych, takich jak: płomień, tarcie
uderzenie, i dlatego są uŜywane do inicjowania innych, mniej wraŜliwych materiałów
wybuchowych. Przykładem takiego materiału wybuchowego jest piorunian rtęci.
MW miotające. Eksplodują po pobudzeniu płomieniem. Dzięki stosunkowo niewielkiej
prędkości spalania, tworzą gruby urobek. Ze względu na łatwość zapalenia metanu czy pyłu
węglowego, w kopalniach węglowych się ich nie stosuje. Zaliczamy do nich prochy.
MW kruszące. Detonują po pobudzeniu ich przez MW inicjujące. Posiadają najwyŜszą
prędkość spalania. NaleŜą do nich materiały wybuchowe saletrzane, jak i nitroestrowe oraz
m.in. trotyl.
Ze względu na bezpieczeństwo wobec metanu i pyłu węglowego GMW dzielimy na:
− skalne,
− węglowe,
− metanowe (powietrzne),
− metanowe specjalne (powietrzne specjalne).
MW skalne. Mogą być uŜywane tylko w robotach (przodkach) kamiennych i kamienno-
węglowych przy zawartości metanu do 0,5%, a przy strzelaniu z uŜyciem zapalarki z blokadą
metanometryczną do 1,0% metanu. MoŜna nimi ładować otwory strzałowe wywiercone
w skałach płonnych lub w złoŜu niepalnym. MW skalne mają kolor opakowania czerwony.
MW węglowe. Mogą być stosowane robotach węglowych, takŜe przy zawartości metanu
do 0,5%, a przy strzelaniu z uŜyciem zapalarki z blokadą metanometryczną do 1,0% metanu.
MW węglowe mają kolor opakowania niebieski.
MW metanowe. Są dopuszczone do stosowania w kopalniach metanowych przy
zawartości metanu do 1,0%. MW metanowe maja kolor opakowania biały do kremowego.
MW metanowe specjalne. Są dopuszczone do stosowania w kopalniach metanowych przy
zawartości metanu do 1,5%. MW metanowe specjalne, mają opakowanie koloru białego lub
kremowego z dwoma czarnymi paskami.
Tabela 1. Nazwy handlowe MW na podstawie [1, s. 222]
Nazwa handlowa materiałów wybuchowych
skalnych węglowych metanowych metanowych specjalnych
Amonit Karbonit Metanit Metanit specjalny
Saletrol, Saletrolit, Trotyl, Proch – – –
Dynamit – Barbaryt –
Hydroamonit – – –
Emulinit – – –
W zaleŜności od dodatkowych własności, MW dzieli się na następujące rodzaje
oznaczone literami:
− G – mrozoodporne,
− H – wodoodporne,

8
− J – wymiennojonowe,
− P – ciśnienioodporne,
− T – termoodporne,
− W – o zwiększonym stopniu bezpieczeństwa wobec mieszaniny pyłu węglowego
z powietrzem,
− M – dopuszczone do mechanicznego ładowania.
Środki zapalające
SłuŜą do pobudzenia środków inicjujących. Zaliczamy do nich:
1. Zapalniki elektryczne nieostre. Są środkiem zapalającym, pobudzającym do wybuchu
środek inicjujący, tzn. spłonkę górniczą. Część palną zapalnika, pobudza się prądem
elektrycznym z zapalarki.
Rys. 1. Zapalnik elektryczny nieostry [3, s. 113]
2. Lonty prochowe. SłuŜą do pobudzenia detonacji spłonki górniczej. Lont wykonany jest
w postaci giętkiej impregnowanej nicianej rurki o średnicy 5 do 6 mm, z rdzeniem
utworzonym z prochu górniczego. Lonty stosowane w górnictwie palą się z prędkością do
1,0 cm/s.
3. Zapalacze lontowe. SłuŜą do zapalania lontów prochowych. Są to papierowe rurki
wypełnione łatwo palną mieszaniną. Palą się przez 54 do 60 sekund.
Środki inicjujące
SłuŜą do inicjacji wybuchu właściwego materiału wybuchowego. Zaliczamy do nich:
1. Spłonki górnicze. Spłonka to metalowa rurka z dnem i zaprasowanym ładunkiem MW
inicjującego łatwo pobudzanego płomieniem do detonacji, który z kolei wywołuje
detonację ładunku pośredniego i wtórnego znajdującego się w dalszej części spłonki.
Łączna ilość materiału wybuchowego w spłonce nie przekracza 1 grama.
Rys. 2. Spłonka górnicza [3, s. 115]

9
2. Lonty detonujące. SłuŜą do wywołania detonacji materiału wybuchowego lub teŜ do
zapewnienia zdetonowania ładunku materiału wybuchowego w otworach długich. Mają
rdzeń utworzony z MW kruszącego, jak np. pentryt, heksogen. Rdzeń osłonięty jest
dwoma oplotami nici pokrytymi powłoką z tworzywa sztucznego. W górnictwie stosuje
się następujące rodzaje lontów detonujących:
− pentrytowy wodoszczelny skalny – oznaczony kolorem czerwonym,
− pentrytowy wodoszczelny węglowy – oznaczony kolorem niebieskim,
− pentrytowy wodoszczelny metanowy – oznaczony kolorem białym.
Prędkość detonacji lontu pentrytowego wynosi około 6000 m/s.
Rys. 3. Lont detonujący [3, s. 116]
W przypadku konieczności przedłuŜenia lontu za pomocą drugiego lontu detonacyjnego,
końce lontów muszą do siebie przylegać na odcinku minimum 20 cm. Okręca się je wtedy
taśmą izolacyjną.
Zapalniki elektryczne ostre
Zapalniki elektryczne ostre składają się s trzech zasadniczych części:
− zespołu zapalczego,
− zespołu spłonkowego,
− przewodów zapalnikowych.
Podział zapalników elektrycznych (ZE) i ich oznaczenia
Zapalniki elektryczne dzieli się na:
− grupy – w zaleŜności od stopnia bezpieczeństwa wobec metanu i pyłu węglowego,
− klasy – w zaleŜności od stopnia bezpieczeństwa wobec prądu elektrycznego,
− rodzaje – w zaleŜności od czasu zadziałania,
− typy – w zaleŜności od dodatkowych własności.
− Podział ZE na grupy:
− M – metanowe, które spełniają określone wymagania bezpieczeństwa wobec metanu
i pyłu węglowego,
− W – węglowe, które spełniają określone wymagania bezpieczeństwa wobec pyłu
węglowego,
− S – skalne, dopuszczone do stosowania w skałach płonnych, gdzie nie ma zagroŜenia
wybuchem metanu i pyłu węglowego.
Podział ZE na klasy w zaleŜności od stopnia bezpieczeństwa wobec prądu elektrycznego:
− 0,20 A – o bezpiecznym natęŜeniu prądu 0,20 A,
− 4,0 A – o bezpiecznym natęŜeniu prądu 4,0 A.

10
Podział ZE na rodzaje, w zaleŜności od czasu działania, dzielimy na:
− U – mikrosekundowe,
− N – natychmiastowe,
− M – milisekundowe,
− P – półsekundowe, 0,5 s.
Podział ZE na typy, w zaleŜności od dodatkowych własności:
− C – ciśnienioodporne,
− T – termoodporne, odporne na temperaturę powyŜej 50°C.
Oznaczenie górniczych zapalników elektrycznych
Istnieją dwa sposoby oznaczania: pełne i skrócone.
Oznaczenie pełne powinno zawierać:
− nazwę „górniczy zapalnik elektryczny”,
− nazwę grupy,
− symbol klasy,
− nazwę rodzaju z podaniem wartości liczbowej (tylko dla rodzaju M),
− nazwę typu z wartością liczbową i symbolem jednostki, umieszczone na końcu normy
zapalnika,
− numer normy przedmiotowej.
Przykład
Oznaczenie pełne: górniczy zapalnik elektryczny metanowy 0,20A, natychmiastowy,
odporny na ciśnienie 9,8 MPa – nr normy przedmiotowej.
Oznaczenie skrócone: GZEM 0,2A NC 9,8
Przewody zapalników elektrycznych wykonane są w róŜnych kolorach.
Dla oznaczenia grupy ZE, jeden z przewodów jest koloru:
− białego dla grupy M – metanowe,
− niebieskiego dla grupy W – węglowe,
− czerwonego dla grupy S – skalne.
Kolor drugiego przewodu informuje o klasie:
− kolor Ŝółty dla ZE 0,2A,
− kolor brązowy dla ZE 0,45A,
− kolor czarny dla ZE 4,0A
Poza tym:
− na jednym z przewodów zapalnikowych powinna być umocowana płytka z zapisem
w postaci ułamka, gdzie w liczniku oznaczony jest stopień zwłoki, a w mianowniku
grupa zapalnika,
− kolor płytki musi być taki sam jak kolor przewodu oznaczającego daną grupę,
− łuski zapalników na dnie powinny mieć wytłoczone oznaczenia literowe W, M, lub S
w zaleŜności od grupy zapalnika oraz cyfrowe oznaczenie stopnia opóźnienia ZE
czasowych, tak samo jak na płytkach.

11
Rys. 4. ZE węglowy półsekundowy antyelektrostatyczny [3, s. 118]
Pamiętaj! W przypadku znalezienia środków strzałowych, naleŜy zabezpieczyć miejsce
znalezienia i niezwłocznie zgłosić ten fakt osobie dozoru, lub słuŜbie strzałowej kopalni.
Sposoby inicjacji materiałów wybuchowych dzielimy na:
− nieelektryczne (za pomocą zapalaczy lontowych i lontów prochowych),
− elektryczne.
Sposoby elektryczne, wykorzystują do inicjacji wybuchu impuls elektryczny wytwarzany
przez róŜnego rodzaju zapalarki elektryczne.
Sprzęt strzałowy
Zapalarki elektryczne wytwarzają impuls elektryczny, który detonuje zapalniki.
Zapalarki dzielimy:
1) W zaleŜności od stopnia bezpieczeństwa wobec metanu, na zapalarki:
− przeznaczone do pól niemetanowych – które nie mają oznaczenia,
− dopuszczone do stosowania w polach metanowych – oznaczone literą M,
− specjalne przeznaczone do miejsc szczególnie niebezpiecznych w polach
metanowych – oznaczone literą MN.
2) W zaleŜności od źródła zasilania, na zasilanie:
− z akumulatorów,
− poprzez napęd ręczny,
− z sieci prądu przemiennego.

12
Rys. 5. Kondensatorowe zapalarki strzałowe [3, s. 135]
Przyrządy do pomiaru oporu obwodów strzałowych to omomierze strzałowe
iskrobezpieczne m.in. typ OSI, OSI-M, OSC-1, OSH-1.
Rys. 6. Omomierze strzałowe iskrobezpieczne [3, s. 141]
Przyrządy do pomiaru prądów błądzących. Pomiaru dokonuje się specjalnie do tego celu
zaprojektowanymi amperomierzami, na przykład. typu APB-1.
Przyrządy do pomiaru ciągłości obwodu strzałowego to urządzenia, które np. sygnalizują
wzrost oporu linii strzałowej zanikiem świecenia kontrolnej lampki. Przykładem są
urządzenia typu WRZOS-300, lub POS-510.
Przyrządy uniwersalne, jak omomierz-miliamperomierz typ OMW-2, który umoŜliwia
wykonanie wszystkich pomiarów elektrycznych niezbędnych przy robotach strzałowych.
Przewody strzałowe łączą stanowisko przyłączenia zapalarki z miejscem odpalenia
ładunków MW.
Skrzynki łączeniowe typu SŁS-2 i SŁS-4 słuŜą do łączenia lub zwierania linii
strzałowych.
Pozostały sprzęt strzałowy
Puszki strzałowe słuŜą do transportu materiałów wybuchowych ze składu MW do
przodku. Wykonane są z blachy i mają kształt prostopadłościanu. Posiadają wieko zamykane

13
na kłódkę i pas na ramię. Występują w trzech wielkościach: do przenoszenia do 5, 10 i 15
kilogramów MW.
Ładownice przeznaczone są do przenoszenia zapalników elektrycznych ostrych do
przodku. Wykonane są z bakelitowych rur z dnem i wiekiem zamykanym na kłódkę.
i wyposaŜone w pas na ramię. Występują w dwóch wielkościach, do przenoszenia 40 lub 80
zapalników.
Rys. 7. Puszki strzałowe i ładownice: a) puszki strzałowe, b) ładownice [2, s. 333]
Przodkowe skrzynie strzałowe, np.: skrzynie typu Barbara, to podręczny skład środków
strzałowych w przodku. Wykonane są z desek drewnianych, z wiekiem zamykanym na
kłódkę. Występują w ośmiu wielkościach.
Rys. 8. Przodkowa skrzynia strzałowa typu „Barbara” [2, s. 334]
Torby strzałowe wykonane są z płótna i zaopatrzone w pas na ramię. Przenosi się nimi do
5 kilogramów MW między przodkową skrzynią strzałową a miejscem wykonywania robót
strzałowych.
Szybkozłącza słuŜą do zwierania i izolowania końcówek przewodów. Są to rurki
aluminiowe długości około 45 mm, zakończone dnem i osłonięte izolacją z tworzywa
sztucznego. Do rurki wkłada się odizolowane przewody zapalnika i przez zagięcie rurki
dokonuje się ich zwarcia i zaizolowania.
Otoczki ochronne to otoczki plastikowe, przeznaczone do ochrony nabojów MW przed
zamoknięciem.
Nabijaki to wykonane z drewna drąŜki do wprowadzania naboi do otworów strzałowych
i ubijania przybitki.

14
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania ćwiczeń.
1. Czym jest wybuch chemiczny?
2. Jak oznaczamy górnicze materiały wybuchowe ze względu na bezpieczeństwo wobec
metanu i pyłu węglowego?
3. Jak dzielimy GMW pod względem prędkości rozkładu ?
4. Jaka jest róŜnica pomiędzy ZE nieostrym i ZE ostrym?
5. Jakie są kryteria podziału i oznakowanie ZE ostrych?
6. Co to jest zapalarka?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Sklasyfikuj, pod względem bezpieczeństwa wobec metanu i pyłu węglowego, wskazane
przez nauczyciela górnicze materiały wybuchowe.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych kryteria podziału GMW i sposoby ich
oznakowania,
2) rozpoznać i opisać przedstawione GMW.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
− atrapy górniczych materiałów wybuchowych,
− papier do sporządzenia i zapisania odpowiedzi.
Ćwiczenie 2
Oznaczenie skrócone zapalnika ma postać: GZEW 0,45A P. Na podstawie oznaczenia
skróconego zapisz jego oznaczenie pełne.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych sposoby oznakowania zapalników,
2) dokonać analizy oznakowania zapalników na podstawie opisu,
3) zapisać oznaczenie pełne zapalnika.
WyposaŜenie stanowiska pracy
− papier do sporządzenia i zapisania odpowiedzi.

15
Ćwiczenie 3
Scharakteryzuj, wskazany przez nauczyciela zapalnik elektryczny ostry na podstawie
kolorów jego przewodów.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych oznakowanie przewodów zapalników
elektrycznych,
2) dokonać analizy znaczenia kolorów przewodów dla przedstawionego zapalnika,
3) zapisać odpowiedź.
− atrapy zapalników elektrycznych,
− papier do zapisania odpowiedzi.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić pojęcie „górniczy materiał wybuchowy”?
2) wyjaśnić pojęcia MW skalny, metanowy, metanowy specjalny?
3) rozróŜnić rodzaje MW pod względem ich stosowania w warunkach
zagroŜeń wybuchem metanu i pyłu węglowego?
4) dokonać podziału zapalników elektrycznych?
5) określić znaczenie kolorów przewodów zapalników elektrycznych?

16
4.2. Obwody strzałowe
Obwód strzałowy składa się z:
− zapalarki,
− zapalników elektrycznych,
− linii strzałowej.
Linia strzałowa moŜe składać się z kilku elementów, do których zalicza się [2, s. 351]:
− zasadnicze linie strzałowe
− linie przodkowe,
− przewody ochronne,
− anteny.
Zasadnicze linie strzałowe słuŜą przez dłuŜszy czas do odpalania ładunków w przodkach
i chroni się je przed zniszczeniem.
Przewody ochronne, łączą linię przodkową z przewodami zapalnikowymi lub stanowią
połączenie pomiędzy zapalnikami. Ulegają zniszczeniu podczas strzelania.
Anteny, (wykonane z gołych przewodów) słuŜą do połączeń zapalników między sobą
w równoległym i trójpierścieniowym sposobie łączenia Najczęściej stosuje się je przy
głębieniu szybów. TakŜe ulegają zniszczeniu w czasie strzelania.
Łączenie zapalników
WyróŜnia się następujące sposoby łączenia ZE:
− szeregowe,
− równoległe (rozłoŜone i skupione),
− szeregowo-równoległe,
− trójpierścieniowe.
Połączenie szeregowe, jest najczęściej wykorzystywane w praktyce górniczej.
Rys. 9. Połączenie szeregowe zapalników: 1 – zapalarka, 2 – linia strzałowa, 3 – zapalniki
1
2
3

17
Zalety łączenia szeregowego:
− obwód strzałowy jest bardzo prosty i przejrzysty przez co łatwiej go wykonać
i skontrolować,
− moŜna ocenić ze stanowiska strzałowego poprawność wykonania obwodu i jego ciągłość
na podstawie pomiaru jego oporu.
Wady połączenia szeregowego:
− moŜliwość występowania niewypałów w przypadku prowadzenia robót strzelniczych
w miejscach mokrych,
− konieczność utrzymania dobrej izolacji obwodu strzałowego.
Połączenie równoległe rozłoŜone.
Rys. 10. Połączenie równoległe rozłoŜone ZE: 1 – zapalarka, 2 – linia strzałowa, 3 – zapalniki, 4 – anteny
Połączenie równoległe skupione.
Rys. 11. Połączenie równoległe skupione ZE: 1 – zapalarka, 2 – linia strzałowa, 3 – zapalniki
Zalety połączenia równoległego:
− moŜliwość stosowania go w obecności wilgoci lub wody mineralizowanej.
Wady połączenia równoległego:
− skomplikowany, mało przejrzysty układ łączenia.
1
2
4
3
4
1 3
2

18
Połączenie szeregowo-równoległe
Rys. 12. Połączenie szeregowo równoległe ZE: 1 – zapalarka, 2 – linia strzałowa, 3 – zapalniki
Połączenie trójpierścieniowe zapalników elektrycznych jest wykorzystywane głównie
przy głębieniu szybów. W tym połączeniu zapalniki połączone są równolegle, w dwóch
grupach, a grupy te z kolei są połączone szeregowo. Do łączenia zapalników uŜywa się anten.
Kontrola oporu obwodu strzałowego
Do kontroli obwodu strzałowego stosowane są omomierze strzałowe. Stwierdzenie
podczas pomiaru zbyt wysokiego oporu w stosunku do wyliczonego oporu obwodu
strzałowego, świadczy o złym połączeniu elementów obwodu, lub o uszkodzeniu ZE. Zbyt
mały opór w stosunku do oporu wyliczonego moŜe świadczyć o zwarciu lub pominięciu
części ZE przy łączeniu. W obu tych przypadkach, przed strzelaniem, naleŜy usunąć wady,
aby uzyskać prawidłowy pomiar.
Prądy błądzące
Przy stosowaniu zapalników elektrycznych, naleŜy pamiętać o zagroŜeniu prądami
błądzącymi. Są to prądy płynące w górotworze. Mogą one spowodować niekontrolowaną
detonację zapalników elektrycznych. Ich źródłem na dole są głównie: dołowa trakcja
elektryczna, urządzenia elektryczne i linie zasilające.
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania ćwiczeń.
1. Z jakich elementów składa się obwód strzałowy?
2. Co to jest linia strzałowa?
3. W jaki sposób moŜna łączyć zapalniki elektryczne?
4. Co to są prądy błądzące?
2
1
3

19
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Narysuj szeregowy układ połączeń zapalników w obwodzie strzałowym.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych sposób wykonania połączenia szeregowego
zapalników,
2) dokonać jego analizy,
3) wykonać rysunek.
− papier do sporządzenia rysunku.
Ćwiczenie 2
Narysuj równoległy układ połączeń zapalników w obwodzie strzałowym.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych sposób wykonania połączenia równoległego
zapalników,
2) dokonać jego analizy,
3) wykonać rysunek.
− papier do sporządzania rysunku.
4.2.4 Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić róŜnice między łączeniem szeregowym i równoległym?
2) narysować szeregowy układ łączenia zapalników?
3) narysować równoległy sposób łączenia zapalników?
4) wskazać najwaŜniejsze wady i zalety łączenia szeregowego?
5) wskazać wady połączenia równoległego zapalników?

20
4.3. Ładunki MW i otwory strzałowe
W zaleŜności od umieszczenia ładunków w stosunku do urabianej calizny skalnej
rozróŜniamy ładunki:
− zewnętrzne (umieszczane są na zewnątrz urabianego materiału),
− wewnętrzne (umieszczane są wewnątrz urabianego materiału).
W górnictwie podziemnym powszechnie się stosuje inicjację za pomocą zapalników
elektrycznych ostrych, a w niektórych przypadkach dodatkowo lontem detonującym. Ładunki
moŜna inicjować od strony wylotu (inicjacja przednia), lub od strony dna otworu (inicjacja
tylna), umieszczając w odpowiednich miejscach zapalniki. Zapalnik zawsze umieszcza się
dnem w kierunku ładunku.
Rys. 13. Inicjacja od strony wylotu i od strony dna otworu [3, s. 172]
W górnictwie podziemnym stosuje się następujące rodzaje ładunków składających się
z pojedynczych naboi MW o średnicy 32 lub 36 mm:
− ładunek kolumnowy ciągły,
− ładunek kolumnowy rozdzielony,
− ładunek członowy z pustą przestrzenią (posiada wkładkę dystansową z profilowanego
drutu).
Rys. 14. Wybrane rodzaje ładunków wewnętrznych jednokolumnowych [3, s. 170]

21
Ładunki wielokolumnowe
W strzelaniu w twardych skałach stropowych, przy strzelaniu wstrząsowym lub
torpedującym wymagana jest zwiększona siła oddziaływania materiału wybuchowego
w otworach strzałowych. Osiąga się to przez zastosowanie ładunków wielokolumnowych.
Inicjowane są one ZE i lontem detonacyjnym.
Rys. 15. Przekrój poprzeczny ładunków wielokolumnowych [3, s.171]
Przybitka
Otwory strzałowe po umieszczeniu w nich materiałów wybuchowych, powinny być
wypełnione do wylotu otworu przybitką. Ma ona za zadanie izolowanie atmosfery przodka od
płomienia powstającego przy wybuchu oraz zamknięcie przestrzeni wybuchu w celu
zwiększenia jego siły oddziaływania na caliznę.
Do wykonania przybitki mogą być wykorzystywane tylko materiały niepalne
i nietoksyczne takie jak m.in.:
− glina,
− glina z piaskiem,
− piasek (tylko wilgotny),
− woda (w specjalnych pojemnikach, lub bez pojemników, woda pod ciśnieniem).
Przybitka powinna wypełniać szczelnie otwór strzałowy, od ładunku do jego wylotu. Przy
jej wykonaniu powinny być spełnione następujące warunki:
− długość przybitki nie moŜe być mniejsza niŜ 30 cm,
− w otworach strzałowych długości do 1,5 m:
−−−− przy MW węglowych i metanowych długość przybitki nie mniej niŜ połowę długości
otworu strzałowego,
−−−− przy MW metanowych specjalnych nie mniej niŜ 1/3 długości otworu,
−−−− przy MW skalnych, długość przybitki minimum 30 cm,
− w otworach strzałowych o długości powyŜej 1,5 m długość przybitki powinna wynosić:
−−−− przy MW węglowych, metanowych i metanowych specjalnych, nie mniej niŜ 1/3
długości otworu strzałowego,
−−−− przy MW skalnych minimum 30 cm.
Przybitka wodna przez zalanie otworów strzałowych wodą, moŜe być stosowana
wyłącznie przy MW wodoodpornych. Otwory skierowane w dół moŜna przybijać wodą tylko
wtedy, gdy nie wycieka ona szczelinami. Przy głębieniu szybów i szybików moŜna wykonać
przybitkę wodną zalewając dno szybu (szybiku) na wysokość co najmniej 10 cm.

22
Zabiór
Urobiona calizna w wyniku strzelania, tworzy tak zwany zabiór. WyróŜniamy:
− zabiór liniowy,
− zabiór przestrzenny.
Zabiór liniowy, jest to odległość o jaką się przesunie czoło przodka po jego odpaleniu.
Zabiór przestrzenny, określa objętość urobionej calizny po odpaleniu ładunków MW.
Wykonywanie robót strzałowych długimi otworami
Roboty strzałowe prowadzone otworami długimi (ponad 6 m) mogą być prowadzone
między innymi [2, s. 245]:
− przy strzelaniu zruszającym caliznę przed maszynami urabiającymi,
− w celu wywołania zawału stropu w ścianach zawałowych,
− w celu zwalczania zagroŜeń tąpaniami (strzelanie wstrząsowe w caliźnie węglowej
i torpedujące w otaczających skałach),
− dla zwalczania wyrzutów gazów lub skał.
Ładunki w długich otworach strzałowych powinno się odpalać za pomocą lontu
detonującego.
Warunki stosowania lontu detonującego
Lont detonujący naleŜy stosować przy strzelaniu:
− ładunkami wielokolumnowymi,
− ładunkami rozdzielonymi,
− zruszającym caliznę węglową przed maszynami urabiającymi, gdy długość kolumny
ładunku przekracza 1,5 metra,
− wstrząsowym lub torpedującym,
− wzruszająco-odgazowującym – przy zagroŜeniu wyrzutami gazów i skał,
− wymuszającym zawał stropu wyrobisk eksploatacyjnych, gdy długość ładunku jest
większa od 1,5 metra, niezaleŜnie od długości otworu.
Rodzaje otworów strzałowych i sposoby ich rozmieszczenia
Ze względu na długość otwory strzałowe dzielą się na:
− krótkie, o długości do 6 metrów,
− długie, o długości powyŜej 6 metrów.
Ze względu na połoŜenie względem poziomej płaszczyzny odniesienia, dzielą się na:
− pionowe,
− poziome,
− ukośne.
Ze względu na połoŜenie w caliźnie względem czoła przodka, dzielą się na:
− wciosowe,
− wrębowe,
− włomowe,
− przebitkowe.
Otwory wciosowe, to otwory strzałowe wiercone prostopadle do czoła przodka. Wybuch
w takich otworach napotyka na opory zwiększające się w głąb calizny. Stosowane są przy
specjalistycznych robotach strzałowych, takich jak strzelanie wstrząsowe.

23
Otwory wrębowe, to otwory strzałowe wiercone równolegle do szczeliny wrębowej, która
tworzy drugą płaszczyznę odsłonięcia. Dzięki jej istnieniu uzyskuje się lepsze efekty
strzelania, urabiana calizna łatwiej się odspaja i kruszy. Sam wrąb tworzony jest
w mechaniczny sposób przez wrębiarki. Obecnie nie stosowane w górnictwie.
Otwory włomowe, to otwory strzałowe wiercone pod kątem mniejszym od 90° do
płaszczyzny przodka. Ich zadaniem jest wykonanie dodatkowej płaszczyzny odsłonięcia.
Ładunki te odpalane są jako pierwsze. Przestrzeń wykonaną przez te otwory nazywa się
wyłomem. Wybór właściwego włomu zaleŜy od:
− rodzaju stosowanego MW,
− rodzaju i własności skał,
− wymiarów wyrobiska,
− rodzaju stosowanej obudowy.
Otwory przebitkowe, stosowane są przy przebijaniu się z jednego wyrobiska do drugiego.
Rys. 16. Rodzaje otworów strzałowych [2, s. 365]
Dobór wielkości ładunku wybuchowego, ma wpływ na bezpieczeństwo strzelania
i rozdrobnienie urobku. Przy prawidłowo dobranym ładunku, nie jest on nadmiernie
rozkruszony ani rozrzucony. Czoło przodka jest równe, bez wyrw czyli rozszerzonych części
otworów, tak zwanych fajek.
Niedoładowanie otworów strzałowych poznaje się po tym, Ŝe calizna nie jest
rozkruszona, moŜe czasem dojść do wyrzucenia przybitki, mogą teŜ powstać fajki, a nawet
moŜe nie być widocznych zewnętrznych efektów strzelania. Skutki wybuchu nie dochodzą do
powierzchni odsłonięcia (wybuch w otworze tworzy kamuflet). Otwory takie nie mogą słuŜyć
do ponownego ładowania.
Przeładowanie otworów strzałowych skutkuje nadmiernym rozdrobnieniem
i rozrzuceniem urobku, moŜe dojść do uszkodzenia obudowy i urządzeń przodkowych.
Rodzaje i dobór włomów
W zaleŜności od usytuowania otworów włomowych względem siebie i osi wyrobiska,
rozróŜniamy włomy:
− skośne,
− równoległe,
− kombinowane.

24
Przekroje włomów w trzech płaszczyznach, jak i kolejność odpalania otworów,
przedstawione są na rysunkach w dalszej części materiału nauczania.
Włomy skośne
Posiadają otwory nachylone pod pewnym kątem do czoła przodka. WyróŜniamy wśród
nich włomy:
1) stoŜkowe, które powstają przez odstrzelenie otworów po obwodzie koła. Stosuje się je
w skałach jednolitych i twardych,
2) klinowe (pionowe lub poziome w zaleŜności od usytuowania płaszczyzn podzielności
skał) powstaje w wyniku odstrzelenia dwóch nachylonych szeregów otworów,
3) trójkątne, stosuje się w skalach twardych i zwięzłych,
Rys. 17. Wybrane rodzaje włomów skośnych na podstawie [3, s. 179]
4) bluzowe (dospągowe), stosowane głównie w skałach miękkich np. w węglu, gdzie istnieje
wyraźna płaszczyzna obluzu między pokładem a kamiennym spągiem lub stropem,
5) warstwowe, stosowane mogą być nawet w niewielkiej grubości warstwie skały miękkiej,
ograniczonej płaszczyznami obluzu.

25
Rys. 18. Rodzaje włomów skośnych [3, s. 180]
Włomy równoległe
Posiadają otwory prostopadłe do czoła przodka. Zaliczamy do nich włomy:
1) cylindryczne armatnie, posiadające otwór w środku i kilka równoległych otworów
rozmieszczonych po okręgu,
2) szwedzkie (szczelinowe) w których ładunkami uzbraja się co drugi otwór. Puste otwory
stanowią dodatkową płaszczyznę odsłonięcia,
3) schodkowe, w których kolejno odpalane otwory są coraz dłuŜsze.
Rys. 19. Niektóre rodzaje włomów równoległych [3, s. 181]

26
Włomy kombinowane
Stanowią połączenie włomów skośnych i równoległych, na przykład włom wachlarzowo-
klinowy.
Wykonywanie robót strzałowych w wyrobiskach kamiennych
Odbywa się często w warunkach nie zbadanych robotami górniczymi. Wyrobiska
udostępniające nieraz prowadzi się w trudnych warunkach występowania wody
mineralizowanej która jest dobrym przewodnikiem prądu elektrycznego i zwiększa ona
zagroŜenie prądami błądzącymi. Występują takŜe zagroŜenia nagłym wypływem metanu lub
dwutlenku węgla, wymagające stosowania właściwej profilaktyki (przedwierty,
odmetanowanie, pomiary).
W kamiennych wyrobiskach korytarzowych spośród wielu sposobów włomowania,
rozpowszechniły się w praktyce włomy klinowe, stoŜkowe i schodkowe [3, s. 209, 210].
DrąŜenie chodników węglowych za pomocą MW
Najczęściej stosuje się włomy klinowe dolne, lub rzadziej włomy klinowe pionowe , czy
środkowe. Otwory strzałowe skierowane w dół wierci się na wysokości od 0,6 do 1,2 od
spodku wyrobiska. Otwory poszerzające rozmieszcza się wzdłuŜ jednej lub dwóch linii
otworów (zaleŜnie od wymiarów chodnika) równoległych do linii otworów włomowych.
ZaleŜnie od twardości węgla, odległości między liniami otworów wynoszą od 0,8 do 1,2 m,
a odległości między otworami w liniach od 0,5 do 1,0 m. Długość otworów zaleŜy od rodzaju
stropu i urabialności węgla i wynosi od 1,0 do 2,0 m.
Rys. 20. Kolejność odpalania ZE w chodniku węglowym - przykład na podstawie [2]
DrąŜenie w chodnikach kamienno-węglowych za pomocą MW
Do wykonania włomu, wykorzystuje się najczęściej warstwy węgla. Stosowanymi
włomami są głównie włomy klinowe i stoŜkowe. Pozostałe otwory urabiające i obrysowe
wierci się w zaleŜności od rodzaju skał i kształtu wyrobiska.
Urabianie w ścianach za pomocą MW
Obecnie urabianie w ścianach za pomocą MW stosowane jest bardzo rzadko. Praktycznie
wykonuje się strzelanie w celu rozluźnienia calizny węglowej przed maszynami urabiającymi
i zestrzeliwanie łat przystropowych lub przyspągowych, powstałych wskutek ich nie urobienia
przez kombajn lub strug.
23
65456
7 78

27
Rys. 21. Przykładowy układ otworów przy urabianiu wnęk ścianowych [3, s. 205]
Głębienie szybów za pomocą MW
Za pomocą MW szyby drąŜy się w skałach twardych i zwięzłych. Przy głębieniu szybu
o przekroju kołowym, otwory rozmieszcza się na kilku okręgach współśrodkowych. Otwory
załoŜone w środkowym okręgu są otworami włomowymi.
Rys. 22. Rozmieszczenie otworów strzałowych w drąŜonym szybie [2, s. 407]

28
Wiercenie otworów strzałowych
Twardość i zwięzłość skał oraz wymiary otworów strzałowych mają decydujący wpływ
na sposób ich wiercenia. RozróŜniamy wiercenia:
− udarowe,
− udarowo-obrotowe,
− obrotowe.
Wiercenia udarowe i udarowo-obrotowe mają zastosowanie do skał bardzo zwięzłych
i zwięzłych. Wiercenia obrotowe stosuje się do skał miękkich.
Do wierceń wykorzystuje się specjalne wiertarki o napędzie pneumatycznym,
hydraulicznym lub elektrycznym. Wiertarki elektryczne stosowane w kopalniach
metanowych, muszą mieć budowę ognioszczelną.
W wierceniach udarowych i udarowo-obrotowych stosuje się wiertła zwane Ŝerdziami,
zakończone koronkami przystosowanymi do udarów i miaŜdŜenia skały:
Rys. 23. Koronki do wierceń udarowych [3, s. 90]
Do wierceń obrotowych wykorzystuje się wiertła zakończone raczkami przystosowanymi
do skrawania skały:
Rys. 24. Raczki do wierceń obrotowych [3, s. 94]
Do wykonywania obwiertów wyrobisk o duŜych powierzchniach, zwłaszcza
w kopalniach rud, wykorzystuje się wozy wiertnicze. Są to samojezdne zespoły
wielowiertarkowe, mogące wykonywać wiercenia we wszystkich kierunkach.

29
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania
ćwiczeń.
1. Co to jest ładunek wewnętrzny?
2. Czym jest nabój udarowy?
3. Jakie są rodzaje ładunków kolumnowych?
4. Czym są ładunki wielokolumnowe i jak się je inicjuje?
5. Z jakich materiałów wykonuje się przybitkę?
6. Jakie zadania spełnia przybitka?
7. Co określa termin zabiór?
8. W jakim celu tworzy się drugą płaszczyznę odsłonięcia?
9. Jakie są rodzaje włomów?
10. Według jakich właściwości skał dobiera się rodzaj włomów?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Narysuj i opisz przekrój podłuŜny otworu strzałowego jednokolumnowego gotowego do
odpalenia, w przypadku gdy jego długość wynosi 2 m oraz stosowany w nim jest GMW
węglowy.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych rodzaje przybitek i wymagane ich minimalne
długości ze względu na rodzaj odpalanego ładunku i długości otworu strzałowego,
2) wykonać rysunek z przekroju podłuŜnego otworu wraz z ładunkiem i przybitką,
3) opisać liczbowo minimalną długość przybitki w stosunku do długości otworu.
− papier do sporządzenia rysunku.
Ćwiczenie 2
Narysuj w trzech rzutach włom stoŜkowy oraz podaj w jakich rodzajach skał jest on
stosowany.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych rodzaje włomów oraz warunki ich stosowania,
2) narysować włom stoŜkowy w trzech rzutach i podać w jakich skałach moŜe być
stosowany.
− papier do naniesienia rysunku.

30
Ćwiczenie 3
Korzystając z atrap środków strzałowych, wykonaj kompletny ładunek jednokolumnowy
rozdzielony.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące ładunków
jednokolumnowych rozdzielonych i sposobów ich inicjowania,
2) wykonać ładunek wykorzystując do tego dziewięć naboi MW i inne niezbędne środki
strzałowe.
− atrapy środków strzałowych.
Ćwiczenie 4
Korzystając z wyposaŜenia pracowni i wskazówek nauczyciela, zademonstruj sposób
wykonywania wiercenia otworu strzałowego poziomego za pomocą wiertarki obrotowej.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych kryteria doboru sposobu wierceń w zaleŜności od
zwięzłości skał,
2) odszukać w materiałach dydaktycznych dobór rodzaju wierteł w zaleŜności od sposobu
wykonywania otworu,
3) korzystając ze wskazówek nauczyciela, osadzić wiertło w wiertarce i zademonstrować
wykonywanie wiercenia (lub wywiercić otwór).
− wiertarki z osprzętem.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić zalety włomowania?
2) wskazać róŜnice między włomami skośnymi a równoległymi?
3) określić celowość stosowania lontu detonacyjnego?
4) dobrać sprzęt do wierceń w skałach o róŜnej zwięzłości?
5) prawidłowo wykonywać wiercenia wiertarkami ręcznymi?

31
4.4 Roboty strzałowe. Gospodarowanie i przechowywanie
środków strzałowych
4.4.1 Materiał nauczania
Ładowanie i odpalanie otworów strzałowych
Na ładowanie i odpalanie otworów strzałowych wymagana jest pisemna zgoda uzyskana
od dozoru ruchu górniczego. W polach metanowych, naleŜy obowiązkowo prowadzić pomiary
metanu. Bezpośrednio przed przystąpieniem do ładowania, naleŜy:
− usunąć lub zabezpieczyć urządzenia znajdujące się w przodku,
− przeprowadzić pomiar zawartości metanu,
− unieszkodliwić pył węglowy w pobliŜu przodka (poprzez zmywanie lub opylanie pyłem
kamiennym),
− wykonać inne czynności określone w metryce strzałowej oraz wycofać ludzi nie
biorących udziału w ładowaniu otworów.
Górnik strzałowy osobiście przygotowuje, ładuje, łączy i odpala ładunki MW. Otwory
strzałowe musi dokładnie oczyścić specjalną gracką oraz przygotować materiał na przybitkę.
Potem, w celu uniknięcia pomyłek, rozmieszcza w otworach strzałowych zapalniki według
kolejnych numerów opóźnień. Wykonuje pomiar metanu, a następnie rozpoczyna ładowanie
otworu nabojami MW i dociska je kolejno nabijakiem. Przy inicjacji od strony otworu
(przedniej), jako ostatni wprowadza nabój z zapalnikiem czyli nabój udarowy (ładunki
udarowe powinny być przygotowywane bezpośrednio przed załadunkiem). Przy inicjacji od
dna otworu (tylnej), nabój udarowy musi być ładowany do otworu jako pierwszy. Przewody
zapalnikowe powinny być zwarte i zaizolowane. Po załadowaniu otworów wypełnia je
przygotowaną wcześniej przybitką. Łączy zapalniki, kontroluje ciągłość obwodu i go zwiera.
Linia strzałowa musi być obustronnie zwarta, aŜ do momentu przystąpienia do odpalania.
Ponownie wykonuje pomiar metanu. Następnie osoba dozoru kontroluje przodek i po
sprawdzeniu:
− prawidłowego załadowania otworów strzałowych,
− zawartości metanu,
− zabezpieczeń przeciw wybuchowi pyłu węglowego,
wydaje zgodę na jego odpalenie oraz zgłasza to dyspozytorowi ruchu kopalni. Przed
podłączeniem otworów strzałowych do linii strzałowej, górnik strzałowy rozprowadza
posterunki obstawy, zgodnie ze szkicem obstawy. Wraca do przodka i łączy przodek z linią
strzałową. Udaje się do stanowiska odpalania, rozchodowuje środki strzałowe w dzienniku
strzałowym, dokonuje pomiaru metanu i oporu obwodu strzałowego. Czynność odpalania,
górnik strzałowy poprzedza okrzykiem „odpala się”.
Po odczekaniu wymaganego czasu potrzebnego na rozrzedzenie się gazów, (jednak nie
mniej niŜ 5 minut) górnik strzałowy udaje się do przodka. Dokonuje pomiaru metanu,
sprawdza efekt strzelania i szuka ewentualnych niewypałów. Po pomyślnym przebiegu
kontroli, odwołuje obstawę. (Przy braku zagroŜenia metanowego, w cyklu robót strzałowych
nie dokonuje się jego pomiarów).
Usuwanie niewypałów
JeŜeli po podłączeniu zapalarki do linii strzałowej nie odpalił Ŝaden ładunek, mamy do
czynienia z otworami zawiedzionymi. W takim przypadku do przodka moŜna wejść dopiero
po 15 minutach i przystąpić do wykrycia przyczyny nieodpalenia ładunków.

32
W przypadku gdy po strzelaniu pozostanie w przodku pojedynczy otwór lub jego część
i nie ma moŜliwości jego powtórnego odpalenia, mamy do czynienia z niewypałem.
W przypadku stwierdzenia po strzelaniu niewypałów, górnik strzałowy powinien zgłosić
ten fakt dozorowi, a następnie przystąpić do jego unieszkodliwiania. Musi to wykonać
zgodnie z obowiązującymi przepisami i zasadami usuwania róŜnego rodzaju niewypałów.
Kwalifikacje osób uprawnionych do wykonywania i nadzorowania robót strzałowych
Górnik strzałowy – osoba uprawniona do prowadzenia robót strzałowych. Musi
legitymować się ukończeniem kursu na górnika strzałowego i zdaniem egzaminu. Kurs
organizowany jest w ośrodkach szkolenia zawodowego
W trakcie jego trwania, zapoznaje się on z wiadomościami teoretycznymi i czynnościami
praktycznymi wchodzącymi w zakres pracy strzałowego z uwzględnieniem obowiązujących
przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Pracownicy kierowani na kurs powinni mieć:
− wykształcenie zawodowe lub średnie,
− aktualne badania psychofizyczne i psychiatryczne,
− aktualne badania lekarskie,
− minimum pięć lat pracy zawodowej,
− 24 miesiące pracy w ruchu zakładu górniczego w charakterze górnika w oddziale,
w którym wykonywane są roboty strzałowe.
Osobami sprawującymi nadzór nad robotami strzałowymi są:
− kierownik działu techniki strzałowej (kierownik słuŜby strzałowej) – sprawuje nadzór nad
gospodarką środkami strzałowymi, sprzętem strzałowym oraz wykonywaniem robót
strzałowych,
− instruktor strzałowy,
− osoby dozoru mogące nadzorować roboty strzałowe, muszą one być ujęte w wykazie osób
uprawnionych do nadzorowania takich robót i zatwierdzone przez kierownika ruchu
zakładu.
Dokumentacja robót strzałowych
Spośród wielu dokumentów wymaganych przy prowadzeniu robót strzałowych, dla
górnika strzałowego najwaŜniejszymi są:
− metryka strzałowa,
− dziennik strzałowy.
Metryka strzałowa to podstawowy dokument określający sposób wykonania robót
strzałowych. Na jej podstawie wystawia się w dzienniku strzałowym zapotrzebowanie na
środki strzałowe. Składa się z części opisowej i rysunkowej.
Część opisowa zawiera:
− miejsce wykonywania robót strzałowych (nazwę przodka, oddział, pokład, poziom,
numer),
− cel roboty strzałowej,
− zagroŜenia naturalne (metanowe, pyłowe i inne),
− rodzaj stosowanych środków strzałowych,
− sposób łączenia zapalników elektrycznych,
− sposób inicjowania zapalników elektrycznych,
− maksymalny ładunek materiału wybuchowego na jeden otwór oraz w całej serii otworów,

33
− maksymalną liczbę otworów strzałowych jednocześnie odpalanych,
− rodzaj i sposób wykonywania przybitki,
− stosowany sprzęt strzałowy (zapalarki, przewody, omomierze, itp.),
− dodatkowe warunki dotyczące sposobu ich wykonywania w warunkach zagroŜeń.
Część rysunkowa zawiera szkic rozmieszczenia otworów strzałowych z kolejnością
stopni opóźnień zapalników, wymiary przodka i jego zabiór.
Przykładowa metryka strzałowa dla wyrobiska korytarzowego drąŜonego w kamieniu
Strona pierwsza:
Rys. 25. Pierwsza strona przykładowej metryki strzałowej [3, s. 28]

34
Strona druga metryki strzałowej:
Rys. 26. Druga strona przykładowej metryki strzałowej [3, s. 29]
Dziennik strzałowy, to dokument określający ilość i rodzaj pobranych środków
strzałowych ze składu MW, sposób i miejsce ich uŜycia oraz stanowi dokumentację
ewentualnych ich zwrotów do składu. Dziennik wydawany jest imiennie kaŜdemu górnikowi
strzałowemu.

35
Przechowywanie środków strzałowych
Środki strzałowe są przechowywane w składach MW. Podziemne składy stanowią zespół
komór składowych i innych wyrobisk, połączony z czynnymi wyrobiskami górniczymi.
Muszą one takŜe spełniać wiele warunków, takich jak między innymi:
− muszą być wykonane w skałach niepalnych,
− ich minimalna odległość od szybów wynosi 100 m,
− muszą być przewietrzane niezaleŜnym prądem powietrza,
− wszystkie załamania chodników i wyrobisk w składzie muszą być wykonane pod kątem
prostym,
− muszą posiadać niezaleŜne wejścia i wyjścia,
− wszystkie urządzenia metalowe w składzie muszą być dodatkowo uziemione.
Zasady pobierania, uŜywania i zdawania środków strzałowych
Środki strzałowe wydawane są ze składu MW osobom upowaŜnionym do ich pobierania,
na podstawie zamówienia sporządzonego w dzienniku strzałowym przez osobę dozoru.
Zamówienie tworzy się na podstawie metryki strzałowej.
W przodku, środki strzałowe powinny być przechowywane w zamkniętej skrzyni
przodkowej. Środki strzałowe ze skrzyni do przodka, mogą być przeniesione bezpośrednio
przed ładowaniem otworów strzałowych.
Po załadowaniu środków strzałowych do otworów, a przed odpaleniem, górnik strzałowy
zobowiązany jest do dokonania wpisu rozchodu środków strzałowych w dzienniku
strzałowym i rozliczenia ilości pozostałych do zwrotu.
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania
ćwiczeń.
1. Kto jest uprawniony do wykonywania robót strzałowych?
2. Kiedy moŜna przystąpić do ładowania otworów strzałowych?
3. Co zawiera i do czego słuŜy metryka strzałowa i dziennik strzałowy?
4. Jakie podstawowe warunki powinien spełniać podziemny skład MW?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie
Dobierz środki strzałowe i wykonaj cykl robót strzałowych stosując zasady obowiązujące
górnika strzałowego. Zakładamy Ŝe otwór odwiercony jest w węglu i nie ma zagroŜenia
metanowego.

36
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych dobór środków strzałowych w zaleŜności od
rodzaju urabianych skał i zagroŜeń naturalnych,
2) odszukać w materiałach dydaktycznych zasady wykonywania otworów strzałowych
i przybitki,
3) odszukać w materiałach dydaktycznych zasady ładowania i odpalania otworów
strzałowych,
4) dokonać analizy materiału i dobrać środki strzałowe,
5) wykonać ćwiczenie zgodnie z obowiązującymi zasadami.
− atrapy środków strzałowych i sprzętu strzałowego,
− materiał do wykonania przybitki,
− otwór strzałowy lub jego atrapa wykonana z rury.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) dobierać środki strzałowe w zaleŜności od warunków wykonywania
strzelań?
2) załadować otwór strzałowy?
3) wykonać przybitkę?
4) wymienić zakres robót zabezpieczających przodek?

37
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do kaŜdego zadania dołączone są 4 moŜliwe odpowiedzi. Tylko
jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.
6. Zadania wymagają prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed wskazaniem
poprawnego wyniku.
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
9. Na rozwiązanie testu masz 40 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1. Deflagracja to rozkład MW przebiegający
a) bardzo szybko, powodując kruszenie urabianych skał.
b) wolno, z wydzielaniem ciepła i trujących gazów.
c) ze średnią prędkością, jak dla MW miotających.
d) przebiega tak samo jak detonacja.
2. MW skalne mają kolor opakowania
a) niebieski.
b) czerwony.
c) kremowy.
d) czarny.
3. MW skalne, mogą być stosowane w robotach kamiennych przy stęŜeniu metanu
w powietrzu do
a) 0,5%.
b) 1,5%.
c) 1,8%.
d) 2,0%.
4. Lonty detonacyjne detonują z prędkością powyŜej
a) około 1 m/s.
b) około 5 m/s.
c) około 10 m/s.
d) powyŜej 1000 m/s.

38
5. W przypadku znalezienia środków strzałowych naleŜy
a) zabrać je ze sobą i odnieść do składu MW.
b) zabezpieczyć miejsce znalezienia i zgłosić ten fakt osobie dozoru lub słuŜbie
strzałowej kopalni.
c) zabrać je ze sobą i zgłosić ten fakt osobie dozoru.
d) zabrać je ze sobą i przekazać je osobie dozoru.
6. W skład zapalnika elektrycznego ostrego wchodzi
a) zespół zapalczy.
b) lont prochowy.
c) lont detonacyjny.
d) nitki rozpoznawcze.
7. Ładownica to
a) urządzenie do ładowania otworów strzałowych.
b) narzędzie do ubijania przybitki.
c) urządzenie do odpalenia ładunków wybuchowych.
d) pojemniki do przenoszenia zapalników elektrycznych.
8. Przedstawiony na rysunku układ łączenia zapalników, to układ
a) równoległy.
b) grzebieniowy.
c) szeregowy.
d) mieszany.
9. Przedstawiony na rysunku układ łączenia zapalników, to układ
a) równoległy.
b) szeregowy.
c) mieszany.
d) szeregowo-równoległy.
10. Określenie „ładunek wielokolumnowy” oznacza
a) wiele otworów strzałowych ułoŜonych w pionie.
b) kilka kolumn ładunku w jednym otworze strzałowym.
c) wiele otworów strzałowych ułoŜonych poziomo.
d) ładunek złoŜony przynajmniej z trzech nabojów MW ułoŜonych jeden za drugim.
11. Pojęcie „długi otwór strzałowy” oznacza otwór o długości ponad
a) 1 metr.
b) 2 metry.
c) 3 metry.
d) 6 metrów.
zapalnik
zapalnik

39
12. Przedstawiony ładunek to ładunek
a) jednokolumnowy.
b) wielokolumnowy.
c) rozdzielony.
d) dwukolumnowy.
13. Przybitka wodna otworu strzałowego wykonana jest z
a) wody.
b) mokrego piasku.
c) plastycznej gliny.
d) namoczonej wełny mineralnej.
14. Nabój udarowy to
a) nabój MW wraz z zapalnikiem.
b) sam zapalnik.
c) gotowy ładunek w otworze strzałowym.
d) rodzaj włomu.
15. Pojęcie zabiór liniowy oznacza
a) objętość skał urobionych podczas strzelania.
b) odległość o jaką przesunie się czoło przodka po jego odstrzeleniu.
c) odległość między otworami strzałowymi.
d) długość przybitki.
16. Metryka strzałowa to
a) podstawowy dokument określający sposób wykonania robót strzałowych.
b) dokument określający wyłącznie długość otworów strzałowych.
c) przyrząd do pomiaru długości (głębokości) otworów strzałowych.
d) dokument określający wyłącznie sposób łączenia zapalników w przodku.
17. Przeładowanie otworów strzałowych materiałem wybuchowym moŜe spowodować
a) nadmierne rozdrobnienie i rozrzucenie urobku.
b) brak widocznych efektów strzelania.
c) wyrzucenie przybitki.
d) namoczenie przybitki wodą z otaczających skał.
18. Włom stoŜkowy to włom
a) równoległy.
b) prostopadły.
c) liniowy
d) skośny.
19. Przy wykonywaniu otworu strzałowego w skałach twardych i zwięzłych stosuje się
a) wiercenia obrotowe.
b) wiercenia udarowe.
c) nawiercanie otworu kilkakrotnie, wiertłami o coraz większych średnicach.
d) nawiercenie otworu cienkim wiertłem obrotowym, a następnie powiększenie go
wiertłem udarowym.

40
20. Środki strzałowe, wydawane są ze składu MW na podstawie
a) zamówienia w dzienniku strzałowym.
b) metryki strzałowej.
c) ustnego polecenia osoby dozoru.
d) pisemnego polecenia osoby dozoru.

41
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ........................................................................................................................
Dobieranie środków strzałowych
Zakreśl poprawną odpowiedź.
Nr zadania Odpowiedź Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:

42
6. LITERATURA
1. Batko P., Ślęzak J., Lewicki J., Morawa R.: Technika strzelnicza 1. Górnicze środki
strzałowe i sprzęt strzałowy. Wydawnictwa AGH, Kraków 1998
2. Bielewicz T., Prus B., Honysz J.: Górnictwo. cz. I. Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1993
3. Bonarek J., Goc St., Siemianowski J.: Górnik Strzałowy w kopalniach węgla
kamiennego. Wydawnictwo Śląsk, Katowice 2005
4. Hobler M., Projektowanie i wykonywanie robót strzelniczych w górnictwie podziemnym.
Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1982
5. Nowak K., Kostrz J., Górnictwo cz. I. Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1989

Gornik.eksploatacji.podziemnej 711[02] z3.03_u

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Viewers also liked

Viewers also liked (19)

Similar to Gornik.eksploatacji.podziemnej 711[02] z3.03_u

Similar to Gornik.eksploatacji.podziemnej 711[02] z3.03_u (20)

Gornik.eksploatacji.podziemnej 711[02] z3.03_u