1. Қ А З А Қ Ұ Л Т Т Ы Қ Қ Ы З Д А Р П Е Д А Г О Г И К А Л Ы Қ У Н И В Е Р С И Т Е Т І
Ш Ы Ғ А Р М А . М А З М Ұ Н Д А М А Ж Ә Н Е
О Н Ы Ң Т Ү Р Л Е Р І . М А З М Ұ Н Д А М А Ғ А
Қ О Й Ы Л А Т Ы Н Т А Л А П Т А Р.
О Р Ы Н Д А Ғ А Н : Н А Ғ А Ш Ы Б А Й С А М А Л
2. Мазмұндама – оқушының өз ана тілі мен әдебиетінен алған білімін тексерудің
негізгі нысандарының бірі. Мазмұндама арқылы баланың өз ойын жүйелі баяндай білу
қабілеті мен тіл байлығы, сауаттылық деңгейі айқын көрінеді. Мазмұндама жаздыру арқылы
оқушылар оқыған мәтінді қабылдап, сол қабылдағандарын қайта жаңғыртуға тиіс және
естерінде қалған мәліметтерді өз сөздерімен жазып беруге дағдыланады, сөз тіркесін құру,
сөйлем құрау шеберлігіне жаттығады. Мазмұндама жазу арқылы бірқатар сөз тіркесі мен
сөйлемдер, бейнелі сөздер оқушылардың есінде қалады, оқылған мәтінді қайта жаңғырту
үшін сөздер мен сөйлемдерді бір – бірімен байланыстыруға жаттығады.
3. Осындай білім дағдыларын қалыптастыруда
мазмұндаманың мынадай түрлерін жүргізуге
болады:
1.Дайын мәтін бойынша
мазмұндама.
2.Сурет бойынша
мазмұндама.
3.Аяқталмаған мәтін
бойынша мазмұндама.
4. - Қысқарта баяндау.
- Толықтырып
мазмұндау.
- Мәтіннің
мазмұнын сақтай
отырып, бірақ
баяндалу формасын
өзгертіп баяндау.
- Мәтінге жуық
немесе толық
5. Мәтінге жуық немесе толық мазмұндау.
Мазмұндаманың бұл түрінде мәтіннің мазмұны
бүтіндей қайталанбағанымен, түгелег жуық
меңгеріледі. Мәтіндегі сөз тіркесі, сөйлемдер
сөзбе – сөз қайталанбауы мүмкін, алайда кейбір
жаңа сөздердің, сөйлемдердің көркемдегіш
құралдардың оқушы жұмыстарынан орын алуы
мүмкін.
Мәтіннің мазмұнын сақтай отырып,
баяндау формасын өзгертіп мазмұндау.
Мұнда бірінші жақта баяндалған мәтінді
үшінші жақта, өткен шақта құрылған
мәтінді келер шақ формасында өзгерте
мазмұндау.
Дайын әңгіме бойынша жазылатын
мазмұндаманың келесі түрі – ықшамдап
мазмұндау. Мазмұндаманың бұл түрінде
берілген мәтіннің айтылайын деген негізгі
ойға қатыссыз, қосымша сюжеттер
қысқартылып, ең негізгі, түпкі ойды жазады.
Дайын әңгіме бойынша жазылатын
мазмұндаманың келесі түрі –
толықтырып мазмұндау. Бұл жоғарыда
айтылған ықшамдап мазмұндауға
керісінше берілген әңгіме мазмұнын
толықтырып, кеңейтетін, ұсынылған ойға
тың пікірлер, жаңа сюжеттер тапқызу
мақсатында жүргізіледі. Мұнда
оқушының шығармашылық қабілетін
дамыту мақсат етіледі.
6. Сурет бойынша мазмұндама жаздыру. Жұмыстың бұл түрін жүргізуде дайын әңгіме бойынша жүргізілетін
мазмұндамаға ұқсас жүргізіледі. Әңгіме мәтінін мұғалім алдын – ала әзірлейді. Мазмұндама даяр мәтінге
қосымша сол оқиға желісін ашатын сурет болады. Мазмұндама жазу оқушылардың сурет мазмұнын түсінуге,
шығармада бейнеленген зат не құбылыстарды бейнелі де коркем сөзбен өонектеуге үйретеді. Балалның
эстетикалық талғамын байытып, шығармашылық қиялына қанат бітіреді.
- Суретті пайдалана отырып жазылатын мазмұндаманың мынандай түрлері бар:а) белгілі оқиғаға
арналған бір сурет бойынша мазмұндама; б) бір оқиға мазмұнын сюжетті суреттер арқылы жаздырылатын
мазмұндама.
- Сурет бойынша мазмұндаманы мына жүйеде жүргізуге болады:Алдын – ала дайындалған суретті іліп, сұрақ
– жауап тәсілі бойынша дайындық жұмысы жүргізіледі. Мұғалiм осы сурет бойынша дайындап келген мәтiндi
мәнерлеп оқып шығады. Мұғалім мазмұндама мәтінін оқып болғаннан соң, әрбір қайырым суретпен
салыстырылады. Балаларға мағынасы түсінікссіз деген сөздер мен сөз тіркестері синоним сөздер арқылы. Кейбір
сөздердің орфографиясын есте сақтау қажеттілігі ескеріліп, тақтаға жазылады. Ұжым болып мазмұндаманың
жоспары түзіледі.
Сюжетті суреттер арқылы мазмұндама жаздыру. Бұл жұмысты ұйымдастыру үшін алдын – ала мәтін
дайындалады. Сол әңгіме мазмұнына сай бірнеше суреттер дайындайды. Нәтижеде мәтінде негізгі бөліктерге
бөлуге, баяндалған оқиғаның құрамды бөлшектерін тануға, ең бастысы – ондағы идеяны тап басуға
дағдыланады. Сюжетті суреттер арқылы мазмұндаманың таы бір ерекшелігі, біріншіден, сөзден сурет, екіншіден,
суреттен сөз тудыру қабілеті қалыптасады. Яғни. Шәкрттердегі ойлаудың абстарк – логикалық түрінің дамуына
ықпал етеді.
7. • 3.Аяқталмаған мәтін бойынша мазмұндама жазудырудағы мақсат – оқушыларды өз
бетінше сюжет ойлап, әңгімені әрі қарай жалғастыра отырып, сәтті шешім тауып
аяқтауға дағдыландыру. Алғаш рет оқушыларға ұсынылатын аяқталмаған әңгіменің
оқиға желісі, сюжетті суреттер арқылы бағыт – бағдар беру негізінде жүргізіледі.
Демек, оқушылар аяқталмаған мәтінді сюжетті суреттерге және ұжым болып
құрылған жоспар негізіндн жазып шығады. Атап айьқанда:
а) келесі кезеңде аяқталмаған мәтін, жартылай түзілген жоспар, әңгіме соңына бағыт
– бағдар беретін сюжетті суреттер негізінде мазмұндама жаздыру;
ә) аяқталмаған мәтін мен әңгіменің, сәтті тұжырымдауға сілтеме жасайтын жоспар
негізінде мазмұндама жаздыру;
• б) соңына дейін түзілмеген жоспар мен аяқталмаған мазмұндама жаздыру.
Мазмұндаманы бағалауда оқушы жұмысының мәтiн мазмұны мен негiзгi ойға
сәйкестiгi, тақырыпың толық ашылуы, бяндау жүйесi ескерiлiп, сөздiк қорының
деңгейiне, сөйлем құрылысына, мәтiннiң стильдiк бiртектiлiгiне, тiл шеберлiгiне назар
аударылады. Мазмұндама мен шығармаға екi баға: бiрiншiсi жұмыстың мазмұны мен
көркемдiк сапасы, тiл шұрайлылығы үшiн, ал екiншiсi грамматикалық сауаттылығы
үшiн қойылады.
8. Шығарма және оған қойылатын талаптар.
Шығарма – оқушының туған халқының әдебиетінен алған
білімін өз ойымен, дүниетанымдық көзқарасымен еркін
ұштастыра отырып баяндайтын шығармашылық төл еңбегі.
Оқушыдан көркемшығарманы өзіндік ой – пікірі, көзқарасы
тұрғысында терең талдап пайымдауы, әсерлі, көркем тілмен
жүйелі баяндалуы талап етіледі. Оқушы шығармасының
құрылысы: тақырып, жоапар, эпиграф (мүмкіндігіне қарай,
міндетті емес), кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, сонымен
бірге материалды баяндау әдісі мен оның ретті жүйесі сияқты
мәселелерден тұрады.
