1. САНСРЫН ЦАГ УУР, БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ
ТАНДАН СУДАЛГААНЫ ХӨГЖИЛ
Байгаль орчны тандан судалгааны 40
жилийн ойд
Улаанбаатар хот
2010-12-09
Проф. (Ph.D) Ц. Адъяасүрэн
Байгаль орчин, менежментийн
“ЭКО АЗИ” дээд сургуулийн захирал

2. Монгол улсад байгаль орны
тандан судалгаа нь :
• эрэлт хэрэгцээ,
• технологийн дэвшил,
• судалгаа шинжилгээ,
• хүний нөөцийн чадавхийн хөгжил
• гэсэн чиглэлээр хөгжсөн бололтой.

3. Байгаль орчны тандан судалгааны анхны
хэрэглэгч нь ус цаг уурын албан
Цаг агаарын прогноз мэдээ гаргах :
- үүлний тархалт,
- үүлний орны бүтэц хэлбэр,
- шилжилт,
- хувьсал өөрчлөлт
зэрэг үзүүлэлтүүдийг ашиглана.
1970 оны 12 дугаар сараас эхлэн цаг агаарын томоохон тогтоц
болох агаар мандлын фронтын шугмыг нарийвчлан тогтоох,
циклоны орны байршлыг үнэлэх

5. • Хиймэл дагуулаас хүлээн авч байгаа мэдээлэл
нь ердөө аналог мэдээлэл
• Ердийн фотозураг дээрх дүрс мэдээ юм.
• Аналог мэдээ нь зөвхөн өдрийн цагт авсан
үүлний ойцын ТВ мэдээ
• Шөнийн цагт үүлний оройн температурыг
илтгэх (дулаан) нил улаан туяаны мэдээ
байлаа.
• Зузаан үүл ойц ихтэй учир илүү тод цагаан
өнгөөр, нимгэн үүл бараавтар өнгөөр аналог
зураг дээр илэрнэ.
• Хүйтэн үүл тод цагаан гарна.

6. Хүний амжиргааг сайжруулахад
экосистемийн боломжийг эерэгээр
өөрчлөх боломжтой

7. 1970-аад оны эхэн үед ийм мэдээллийг ашиглан цаг
агаарын үзэгдэл процессыг үнэлэх, судлах
• Анх Ц.Цэрэн-очир хийж эхэлсэн байна.
• Цаашдаа М.Цоодол, Х.Хаврааш нар нэгдэн орж зарим нэг анхны
зарим нэг судалгааны ажлыг хийж байжээ.
• Гэхдээ судалгааны ажлын онцлог нь үүлний орны гадаад хэлбэр
бүтцийг цаг агаарын үзэгдэлтэй холбох оролдлого төдий л
байжээ.
• М.Цоозол л зөвхөн судалгааны ганц өгүүлэл бичиж “МУИС-ын
Эрдэм шинжилгээний бичиг” хэмээх бүтээлд хэвлүүлсэн байх
юм.
• Ц.Цэрэн-очирын судалгааны өгүүлэл нь гар бичмэлээр үлдсэн
бол , Х.Хавдраашийн судалгааны ажлын бичиглэл ,тайлан зэрэг
нь олдохгүй байгаа юм.

8. 1970-аад оны дунд үеэс эхлэн
Ц.Адъяасүрэн:
үүлний орны хувьсал бүтцийг агаар мандлын
томоохон тогтоц болох циклоны үе шаттай
уялдуулах,
үүлний үедэл бүтэцийн (текстурын)
онцлогийг судлах, макро болон
мезопроцессыг үнэлэх
цуврал судалгааны ажлууд “Ус цаг уурын
хүрээлэнгийн Эрдэм шинжилгээний
бүтээл”

9. Ц.Адъяасүрэн, Д.Шагдарсүрэн,
Н.Дашдэлэг нар
• макро хэмжээний үүлний орны хувьсал, түүний
дотроос циклоны үе шатны үүлний онцлогоор их
бороо, үерийн борооны үүлний бүтэц, хувьсал,
онцлогыг илэрхийлэх судалгааны нилээд
сонирхолтой ажил
• Зуны улирлын зүс бороо, зүүн өмнөөс, өмнөөс орж
ирэх борооны үүлний судалгааны үр дүн нь зуны
борооны үерийн нөхцөлийг үнэлэх

10. Ц.Адъяасүрэн, Ж.Цогт нар
• Монгол орны цаг агаарын процесст үлэмжхэн нөлөөтэй
• баруун өмнөдөөс орж ирэх циклоны үүлний онцлогийг хиймэл
дагуулын мэдээгээр судалж, түүнийгээ цаг агаарын прогнозод
хэрэглэх санааг дэвшүүлж байна
• Монгол орны баруун өмнөд хэсэг болон тэр орчмын хилийн
чанадах нутгаар цаг уурын мэдээлэлийн сүлжээ байхгүй буюу
сийрэг учраас тэндээс цаг агаарын бодитой мэдээлэл авах
боломжгүй юм.
• Зөвхөн хиймэл дагуулын мэдээг л ашиглаж цаг агаарын
нөхцөлийн дам үнэлэх бололцоотой болж байгаа хэрэг.
• Иймд хаврын цаг агаарын процесст үлэмж нөлөөтэй баруун
өмнөөс Монгол оронруу орж ирэх баруун өмнөдийн циклоны
үүлний судалгаа нь цаг агаарын прогнозын орныг үнэлэхэд
практик ач холбогдолтой болсон юм.

12. • Хиймэл дагуулаас авсан аналог мэдээ нь
зөвхөн үүлний тархалт, түүний агаар мандлын
томоохон тогтоцыг дагаж үүссэн гадаад бүтэц,
тэдгээрийн хувьсал өөрчлөлт гэсэн гол
ҮЗҮҮЛЭЛТ дээр л суурилж судалгаа хийж
байсан тул ихээхэн дутмаг мэдээлэл байлаа.
• Нөгөө талаар судлаачдын мэдлэг, чадавхи ч бас
нөлөөлсөн байж болзошгүй байдаг.

13. 1970-аад оны дунд үеэс
• Хиймэл дагуулаас авсан дүрс мэдээллийг байгаль орчны объектийн шинж
чанарыг судалх анхны оролдлого
• Цаг уурын хиймэл дагуулаас авсан мэдээлэл нь ялгах чадвар багатай учир
байгаль орчны судалгаанд хэрэглэхэд ихээхэн хүндрэлтэй байлаа.
• Олдож байгаа мэдээлэлдээ үндэслэн
• - цасны тархалт, хил зааг,
• - элсний тархалт, шилжилт нүүлт,
• - элсэн довцог доорхи усны судалгаа хийх,
• - хаврын улирлын шар усны үерийг үнэлэх,
• - ой, хээрийн түймрийг илрүүлэх,
• - хотуудын агаарын бохирдлын тархалтын хүрээг тогтоох зэрэг
судалгааны зарим ажлуудыг хийж байсан болно
• Энэ бүхэн нь байгаль орчны тандан судалгааны зохих эхлэл болсон

14. М.Бадарч менежментийг
гарамгай хийж байлаа
• Мөн энэ үед ирээдүйн чухал хэрэгцээ шаардлага болж
байгаа тоон мэдээллийн системтэй болох үндэс суурийг
тавьж
• холбогдох төсөл боловсруулж олон улсын байгууллагад
тавьж ажиллаж байсан байдаг
• хиймэл дагуулаас тоон мэдээлэл хүлээн авах олон
улсын төсөл боловсруулан үндэсний зохицуулагчаар нь
ажиллаж,
• бас үндэсний мэргэжилтэнгүүдийг бэлтгэх санаачлагыг
гарган ажиллсан нь өнөөгийн энэ компьютержсэн
мэдээллийн системийн эхлэлийг тавьж бодитой үр
дүнд хүрсэн болно.

15. • 1980-аад оны эхэн үеэс хиймэл дагуулын
мэдээллийг -нисэх онгоц- газрын хэмжилт
судалгааны үзүүлэлттэй холбох анхны
оролдлогыг хийх болсон.
• Энэ нь тоон мэдээллийг ашиглах эрин үеийн
эхлэлрүү ихээхэн ойртсныг харуулж байлаа

16. Сансрын тандан судалгааны хөгжил, дэвшилд
мэдээллийн технологийн хөгжлийн түвшин маш их
нөлөөтэй байсан.
• Тандан судалгаа нь ерөөсөө мэдээллийн технологийн хөгжлийн
нэг хэсэг, үе шат болж байдаг.
• Манайд тоон мэдээлэл хүлээн авах, боловсруулах техник
хэрэгсэл дутагдалтай, тэдгээрийг ашиглах хүний нөөц хангалтгүй
зэрэг бэрхшээл эхэн үед байсан.
• Гэвч манай ус цаг уур, орчны шинжилгээний байгууллагын
удирдлага, тандан судалгааны салбарын судлаачдын идэвхи
санаачлага, зүтгэл, харилцан ойлголцол, хамтын ажиллагааны
хүчээр анхны зайд хэмжих арга , технологийг бий болгох,
ашиглах, гадаадын судлаачдтай хамтран ажиллаж, тэдгээр
орнуудын үнэ цэнэтэй тоног төхөөрөмжөөр хамтарсан судалгаа
хийх, үр дүнгээ хамтран хувааж ашиглах зэргээр уйгагүй
ажиллаж ирсэн болно.

17. 1981 он,Монгол – Зөвлөлтийн сансрын
хамтарсан нислэг түүхэн үе шат нээсэн
• Манай улсын сансрын нисгэгч М.Ганзориг Болгар,
ЗХУ-ын судлаачдтай хамтран спектрофотометрээр
ургамалын спектрийн тодролыг газар дээр судлах,
• хиймэл дагуулаас авсан мэдээлэлтэй холбох туршилтыг
хийж,
• улмаар энэ бүтээлээрээ докторын зэрэг хамгаалсан нь
тандан судалгааны ажилд шинэ үе шатыг нээж өгсөн
билээ.
• Энэ үес эхлэн байгаль орчны тандан судалгааны
шинжлэх ухааны үнэ цэнэ, ач холбогдол өндөрсөж,
үндэсний чадавхи бий болж хөгжихөд томоохон түлхэц
болжээ.

18. 1983-1988 онууд
• Бараг энэ үетэй зэрэгцээд Монгол улсын Ус, цаг уурын албан
ЗХУ-ын Ташкент, Москва хотын холбогдох хүрээлэнтэй хамтран
спектрофотометрээр
• газар- нисэх онгоцноос бэлчээрийн ургамал, таримал ургамалын
спектрийн тодролын коэффициентийг хэмжиж судлан,
• энэ арга дээрээ үндэслэн тэдгээрийн төлөв байдал ( ногоон
биомассын хэмжээ, тархалт зэрэг)-ыг үнэлэх судалгааны цуврал
туршилтыг хийсэн нь
• байгаль орчны тандан судалгааны хөгжилд нэгэн чухал түлхэц
болсон

19. 1987 онд
• “хиймэл дагуулын тоон мэдээлэл, түүнийг
боловсруулах анхдагч боловсруулалтын
технологи”- ийг Ус цаг уурын хүрээлэнгийн
Сансрын мэдээллийн төвийн залуу
судлаачдын баг бий болгож, тэр үеийн
Шинжлэх ухаан, техникийн улсын хорооны
дээд шагналыг хүртэж байсан нь судалгааны
ажлын түвшин зохих хэмжээний түвшинд
хүрснийг харуулах үзүүлэлт байсан болов уу.

20. 1984-2010 оны хооронд
• Залуу судлаачдын дотроос Монгол улсад
• газарзүйн, техникийн, физик-математиийнк гэсэн
шинжлэх ухааны салбарт 10 гаруй эрдэмтэд төрсөн
байх юм.
• Энэ бол шинжлэх ухааны шинэ дэвшил, технологийн
ололтыг Монголчууд овжиноор, овсгоо самбаатай
ашиглаж шинжлэх ухаанд хүлээн зөвшөөрөгдсөн
шинэ зүйл, шинэлэг санааг оруулж, хөгжүүлсэн
төдийгүй өөрсдийгөө хөгжүүлж , чадавхжуулж
байсны нэг илрэл болно.

21. 1980-аад оны дунд үеэс эхлэн
• хиймэл дагуулаас тоон мэдээлэл хүлээн авах, тоон мэдээлэлд
боловсруулалт хийх компьютерд суурилсан иж бүрэн
системтэй болсон
• Хиймэл дагуулаас авсан олон сувгийн мэдээллийг өөр
хооронд нь янз бүрийн комбинац хийх,
• байгалийн биетүүд, объектийн шинж байдлыг тоон
үзүүлэлтээр үнэлэх, судлах цоо шинэ үе эхэлж, хөгжих
боллоо.
• Мөн үеэс эхлэн өмнө үеийн аналог зураг мэдээллийг
мэдээллийн сан болгон ашиглах, газарзүйн мэдээллийн
систем бий болгох, бүрдүүлэх, хэрэглэгчдэд дөхөмтэй
байдалд оруулах зэрэг олон ажлыг зэрэг зэрэг хийх боллоо.

22. • Байгаль орчны тандан судалгаа илүү бүтээлч
бөгөөд хэрэглээнд чиглэсэн хандлагатай
болсон юм.
• Байгаль орчны тандан судалгааны мэдээллийг
одоо байгаль орчны олон салбар, мэдлэгийн
олон чиглэлд хэрэглэх болжээ.

23. 40 жил гэдэг их хугацаа
Өнгөрсөн 40 жилийн дотор байгаль орчны
тандан судалгаа
Монгол улсын шинжлэх ухаан
технологи,
мэдээлэл хангалт,
боловсрол, сургалт ,
хүний нөөцийн бүхий л салбарт өөрийн
байр сууриа олж бэхжсэн байна.

24. • Анх аналог фотозургаар үүлний тархалтыг нүдэн баримжаагаар
тодорхолж судалж байсан бол
• өнөө үед сансраасхүлээн авсан
• олон сувгийн тоон мэдээлэлийг
• компьютержсэн системээр боловсруулж,
• байгалийн нөөц, хүрээлэх орчны шинж чанарын байдлыг
үнэлж, зураглан
• шийдвэр гаргагч нарт хүргэж, нийтийн хэрэгцээний
геомэдээлэлийн иж бүрэн систем бүрдүүлв
• Энэ бүхэн бол тухайн салбарт ажиллагсадын 40 жилийн
хөдөлмөр, бүтээлийн үр дүн, бас бахархал

25. НОАА дагуул,Ургамал
бүрхэвчийн зураг,1992

26. • Энэ ажлын үр дүнгээ улам бэхжүүлэх, нийгэм ,
эдийн засгийн бодлого боловсруулах, үйл
ажиллагаанд хэрэглэх талаар илүүтэй анхаарах нь
дараагийн шатны гол зорилт болох юм.
• Иймд дээрх агуулгаар Монгол орны байгаль орчны
тандан судалгаа, геомэдээлэлийн судалгааны үр дүнг
цаашид хэрхэн өргөжүүлэн ашиглах талаар дараахи
санааг дэвшүүлж байна

27. Цаашдын хандлага:
• Байгалийн нөөцийн судалгааны чиглэлээр
• Байгалийн нөөцийн судалгааны чиглэлээр
• Байгалийн гамшигт үзэгдлийн урьдчилан
мэдээлэх, гамшгийн аюулыг бууруулах.
• Зураглал хийх
• Сургалтанд хэрэглэх

28. Сургалтанд хэрэглэх
1. Òàíàé ñóðãóóëüä àãààð-ñàíñðûí òàíäàí
ñóäàëãààíû õè÷ýýë îðäîã óó? 2. Òàíäàí ñóäàëãààíû õè÷ýýëèéã õýäýí îíîîñ
ýõëýí çààñàí áý?
100
90 100
80
80 90
70 à.Îðäîã 80
60 70
à. 2000 îíîîñ ºìíº
50 á. Îðäîãã¿é 60
á. 2001-2005 îí
40 50 40
â. 2005 îíîîñ õîéø
30 20 â. Çàðèì õè÷ýýëèéí 40 26.7
àãóóëãà äîòîð
20
áàãòàæ îðäîã 30 20
10
0 20
0
10
Õóâèàð
0

29. Сургалтанд хэрэглэх
6. Ãàçàðç¿éí ìýäýýëýëèéí ñèñòåìèéí õè÷ýýëèéã
ÿìàð ìýðãýæèëèéí àíãèä îðæ áàéíà âý?
à. Ýêîëîãè á. Áàéãàëü îð÷íû õÿíàëò, ¿íýëãýý
â. Áàéãàëü îð÷íû õàìãààëàë, ýêîëîãè ã. Öàã óóð
ä. Óñ ñóäëàë (ãèäðîãåîëîãè) å. Óðãàìàë ñóäëàë
¸. Îé ñóäëàë æ. ÿíèé óñ ñóäëàë
ç. Ãåîëîãè è. Óóë óóðõàé
é. Õîò òºëºâëºëò ê. Ëàíäøàôò
ë. Ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëò ì. Õºðñ ñóäëàë
í. Àãðîíîì î. Áóñàä
6.7% /í/
20% /î/
6.7% /ì/
40% /à/
40% /ë/
40% /á/
26.7% /ê/
26.7% /â/
6.7% /é/ 26.7% /ä/
26.7% /¸/
6.7% /è/
20% /ã/
13.3% /ç/
13.3% /æ/
13% /å/

30. Судалгаанаас үзэхэд тандан судалгаа, газар зүйн
мэдээллийн системийн хэрэглээ:
байгаль, экологи, экосистемийн бүрэлдүүн хэсгийг
судалдаг бараг бүх мэргэжлийн ангийн
оюутануудад заах болсон нь сайшаалтай хэрэг.
Энэ бүхнээс үндэслэн байгаль орчны тандан
судлагаа, геомэдээлэлийг зах зээлийн нийгэмд
хэрэглэх зарим санааг авч үзье.

31. • Улс орны тогтвортой хөгжлийн бодлого
боловсруулах, төлөвлөлт хийхэд тандан
судалгааны мэдээлэл, геомэдээлэлийн системд
үндэслэх нь илүү цаг хугацаа хожсон, бүтээлч
шинжтэй байх болно
• Хүний амжиргааг сайжруулахад
экосистемийн боломжийг эерэгээр өөрчлөн
ашиглах боломжтой

32. Судалгаа
ЭКОЛОГИЙН Байгаль
МЕНЕЖМЕНТ орчны
асуудлаар
шийдвэр
гаргах
Боловсрол

33. Тандан судалгаа, ГМС-ийг ашиглах түвшин
Өнөөгийн - Мониторинг
түвшин ЭНГИЙН ХЭРЭГЛЭЭ - Анализ
- Үнэлгээ
шилжих
Цаашдын БОДЛОГО БОЛОВСРУУЛАХ - Төлөвлөлт
хандлага ШИЙДВЭР ГАРГАХ - Зохицуулалт
хэрэгцээ - Менежмент
Хөгжлийн
хэрэгцээ
 Бодлого
боловсруулагчид
 Шийдвэр
гаргагчид

34. Тандан судалгаа, ГМС-ийг
экосистемийн менежментэд ашиглах
Экосистемийн мониторинг
Байгалийн нөөц, хүрээлэх орчны
үнэлгээ/ анализ
Экосистемийн менежментийн төлөвлөлт
Шийдвэр гаргахад туслах систем

35. Экосистемийн мониторинг
• Төлөв байдлын ажиглалт судалгаа
• - Ус цаг уур
• -ТХГН
• - Зарим хээрийн судалгаа
• Динамик өөрчлөлтийн судалгаа
• - Байнгын
• - Үе үе
• Хувьсал өөрчлөлтийн прогноз
• - Байхгүй

36. Байгль орчны үнэлгээ/ анализ
• Төлөв байдлын үнэлгээ
• - Тоон үнэлгээ
• - Чанарын үнэлгээ
• Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын
үнэлгээ
• - ТС, ГМС-ийг тогтмол бус
хэрэглэдэг
• Экологи, эдийн засгийн үнэлгээ
• - Зардал, үр ашгийн тооцоо
• - Хэрэглээ байхгүй
• Харьцуулах
• - жиших

37. Экосистемийн менежментийн
төлөвлөлт:
• Тодорхой экосистемийг хамгаалах хадгалах
• Тодорхой нутгийг ашиглах
• Нөхөн сэргээх
• Хамгаалах бодлого, үйл ажиллагаа

38. Шийдвэр гаргахад туслах систем
• Дээд түвшин
• Дунд түвшин
• Доод түвшин

39. Тандан судалгаа, ГМС-ийг ашиглан
шийдвэр гаргах
• Удирдлагын чадавхийг бэхжүүлэх
• Экосистемийн менежмент
• Үйлдвэр ,ААН-ны байгаль орчны
менежмент
• Хүний нөөц, хүний хүчин зүйл
• Хамтын ажиллагаа

40. Экосистемийн менежментийн
төлөвлөлт
• Тодорхой экосистемийг хамгаалах хадгалах
• Тодорхой нутгийг ашиглах
• Нөхөн сэргээх

41. • Эндээс улбаалан дээрх мэдээлэлийн
баазыг ашиглан улс орны тухайн жилийн
үндэсний хөгжлийн бодлогыг төлөвлөхдөө
газрын төлөвлөгөөнд суурилдаг

42. • Хөгжлийн төлөвлөгөө нь газрын төлөвлөлтөд
суурилж дараах байдлаар хийнэ.
• Тухайн жилд эзэмшил, ашиглалт, өмчлөлд
байгаа газар дээрх бүх үйлдвэрлэлээс гарах
бүтээгдэхүүний хэмжээг тооцоолж газрын
тухайн жилийн төлөвлөгөөг боловсруулна.
• Энэ нь тухайн жилийн улсын төсөв бүрдэх,
хүнсний хэрэгцээг хангах үндэслэл болох
ѐстой.

44. • Өнөөдөр нэгэнт бүрэлдэн бий болоод
байгаа потенциал буюу тандан судалгаа,
геомэдээлэлийн энэхүү тогтолцоог хир
зэрэг олон хүн, олон салбарт бүтээлчээр ,
олон талаас нь ашиглаж чадвал түүний үр
өгөөж , үр дүн дээшилнэ.
• Тэр агуулгаараа улс орны хөгжилд хувь
нэмэр оруулж чадна.

47. • Тандан судалгаа, геомэдээлэлийн
тогтолцооны үр дүнг тодорхой нэг
байгууллагын байгаль орчны
менежментийн системд хэрэглэх
бүдүүвчийг боловсруулав.

48. Байгаль орчны менежментийн систем
Ҫ˪ÂËªÕ - Áîäëîãî
- Õºòºëáºð
- Æóðàì
- Òºñºë áîëîñâðóóëàõ
ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝÕ - ÿéöýòãýõ ¿éë àæèëëàãàà
ØÀËÃÀÕ/ ÕßÍÀÕ - Õÿíàëò øèíæèëãýý
- Á¿ðòãýõ
- Àóäèò õèéõ
- ¯íýëãýý
ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ - Ìåíåæìåíòýý äàõèí ¿íýëýõ,
ñàéæðóóëàõ, çàñâàðëàõ

49. Ҫ˪ÂËªÕ ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝÕ
ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ ØÀËÃÀÕ/ÕßÍÀÕ

50. Дүгнэлт
Монгол улсад өнгөрсөн 40 жилийн дотор “
Сансрын цаг уур, байгаль орчны тандан
судалгаа” гэсэн цоо шинэ мэдлэгийн салбар
үүсэн , хөгжиж төлөвшин тогтножээ.
Байгаль орчны тандан судалгааны шинжлэх
ухаан, технологи, мэдээлэл, хүний нөөцийн
тодорхой бүрдэл хэсгүүд бэхжин хөгжсөн
байна.
Байгаль орчны тандан судалгааны үр дүнг
нийгэм, эдийн засаг, байгалийн нөөц,

51. • Байгаль орчны тандан судалгаа, геомэдээлийн
системийг боловсролын салбарт сургалтанд хэрэглэх
болсон нь цаашдаа хүний нөөцийг нэмэгдүүлэх,
чадавхжуулахад гол түлхэц болж байна.
• Байгаль орны тандан судалгааг цаашдаа улс орны
тогтвортой хөгжлийн бодлого ,төлөвлөлтийн үндсэн
хэрэгсэл болгон ашиглах хэтийн ирээдүй тод
харагдаж байна.
• Байгаль орчны тандан судалгаа, геомэдээлэлийн
тогтолцоог улс орны хөгжлийн шийдвэр гаргах
тогтолцоонд ашиглах талаар түлхүү анхаарах
шаардлагатай байна.