7

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
1
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Danuta Szczepaniak
Prowadzenie profilaktyki i promocji zdrowia
346[04].O1.04
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
dr Andrzej Niesporek
mgr Aurelia Włoch
Opracowanie redakcyjne:
inż. Danuta Szczepaniak
Konsultacja:
dr Dorota Koprowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[04].O1.04
„Prowadzenie profilaktyki i promocji zdrowia”, zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu opiekun w domu pomocy społecznej.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Ogólne założenia promocji zdrowia 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 11
4.1.3. Ćwiczenia 12
4.1.4. Sprawdzian postępów 13
4.2. Wpływ różnych czynników na zdrowie 14
4.3. Psychologiczne aspekty zdrowia 19
4.4. Działania na rzecz poprawy i utrzymania zdrowia 32
5. Sprawdzian osiągnięć 45
6. Literatura 49

3
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu prowadzenia
profilaktyki i promocji zdrowia.
W poradniku zamieszczono:
− wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
− cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
– materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
– zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,
– ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
– sprawdzian postępów,
– sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw pytań otwartych. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
– literaturę uzupełniającą.

4
Schemat układu jednostek modułowych
346[04].O1
Podstawy świadczenia usług
socjalnych
346[04].O1.01
Charakteryzowanie psychofizycznych
i społecznych aspektów rozwoju
człowieka
346[04].O1.02
Doskonalenie
umiejętności
interpersonalnych
346[04].O1.03
Kształtowanie umiejętności
rozwiązywania problemów
346[04].O1.05
Stosowanie przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz
udzielanie pierwszej pomocy
346[04].O1.04
Prowadzenie
profilaktyki
i promocji zdrowia
346[04].O1.06
Stosowanie przepisów prawa
w działalności socjalnej

5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− określać psychofizyczne i społeczne mechanizmy funkcjonowania człowieka,
− charakteryzować strukturę psychofizyczną człowieka,
− różnicować okresy rozwoju człowieka,
− określać wpływ procesów motywacyjnych na aktywność człowieka,
− stosować wybrane metody poznawania osobowości,
− określać znaczenie komunikacji w relacjach między ludźmi,
− określać rodzaje sytuacji problemowych i zaplanować strategie rozwiązywania
problemów,
− charakteryzować strukturę pomocy społecznej,
− charakteryzować wzorzec opiekuna w domu pomocy społecznej,
− pracować w grupie i indywidualnie.

6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− posłużyć się terminologią z zakresu wiedzy o zdrowiu,
− scharakteryzować politykę zdrowotną państwa,
− scharakteryzować czynniki warunkujące utrzymanie zdrowia,
− scharakteryzować zachowania zdrowotne sprzyjające i zagrażające zdrowiu,
− scharakteryzować czynniki zagrożenia zdrowia związane ze stylem życia i warunkami
środowiska,
− rozpoznać potrzeby zdrowotne człowieka w danym środowisku,
− podjąć działania profilaktyczne i promujące zdrowie,
− podjąć działania z zakresu edukacji zdrowotnej adekwatne do potrzeb podopiecznego,
jego wieku i wiedzy o zdrowiu,
− stworzyć warunki do zachowań prozdrowotnych,
− określić czynniki powodujące stres,
− określić źródła i poziomy stresu,
− wyjaśnić zespół objawów powstałych w wyniku działania stresorów,
− scharakteryzować proces radzenia sobie ze stresem,
− przeprowadzić zajęcia relaksujące,
− podjąć współpracę z instytucjami oraz organizacjami zajmującymi się problemami
promocji i ochrony zdrowia.

7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Ogólne założenia promocji zdrowia
4.1.1. Materiał nauczania
Strategie i rozwój polityki zdrowotnej
Już w czasach starożytnych zdawano sobie sprawę, że zdrowie człowieka jest zależne od
szeregu czynników, wśród których wymieniano niewłaściwą dietę, brak snu, małą ruchliwość
fizyczną i stres.
Postęp, jaki dokonał się w wiedzy medycznej w obecnym stuleciu, pozwolił na lepsze
zrozumienie natury schorzeń, dominujących w naszych czasach. Problem ochrony zdrowia
postrzegany jest obecnie w szerszym zakresie. Nie chodzi wyłącznie o łagodzenie objawów
chorobowych, ale o identyfikację i przeciwdziałanie przyczynom utraty zdrowia.
Postęp naukowo-techniczny przyczynił się do wysokiej specjalizacji i rozdzielenia
dziedzin medycyny, kreowania „wąskich” i wysokospecjalistycznych warsztatów pracy, co
spowodowało olbrzymi wzrostu kosztów opieki medycznej. Rezultatem takiego podejścia
były sukcesy w walce z chorobami oraz poprawa opieki indywidualnej, objawiająca się
wdrożeniem zaawansowanych metod leczniczych jak transplantacje czy dializy, jednak
w skali społecznej nie uzyskano poprawy sytuacji zdrowotnej. Okazało się, że nawet
najzamożniejsze państwa nie są w stanie, ze względów ekonomicznych, zapewnić
powszechnej dostępności do szczytowych osiągnięć medycyny. Eksperci zajmujący się
zdrowiem podjęli więc działania mające na celu opracowanie programów mających na celu
podniesienie poziomu wiedzy o zdrowiu.
W 1948 roku została powołana do życia Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), która
jest wyspecjalizowaną agendą ONZ. Jej celem było stworzenie prawdziwie uniwersalnej,
o zasięgu globalnym organizacji zdrowia. Aktualnie zrzesza 191 państw.
Ocena stanu zdrowia ludności świata oraz ocena skuteczności działań w zakresie ochrony
zdrowia została dokonana w 1977 roku w Ałma-Acie na XXX Światowym Zgromadzeniu
Zdrowia. Jej efektem było przyjęcie rezolucji znanej pod nazwą „Zdrowie dla wszystkich do
roku 2000”, proponującej nieco odmienne spojrzenie na zdrowie i sposoby jego
upowszechniania. Przesłankami do jej opracowania było stwierdzenie niedostatecznej
poprawy zdrowia społeczeństw mimo dużych nakładów finansowych i postępu naukowo-
technicznego; ponadto, dodatkowy problem stanowi wielkie zróżnicowanie dostępu do
osiągnięć medycyny i szans na życie w zdrowiu. „Zdrowie dla wszystkich" obejmuje cztery
główne cele:
− zapewnienie równości w zdrowiu przez zmniejszenie różnic w zdrowotności grup
ludności – tak w obrębie danego kraju, jak i pomiędzy różnymi państwami,
− dodanie życia do lat – przez zapewnienie możliwości rozwoju i wykorzystywania
fizycznego i psychicznego potencjału jednostki ludzkiej,
− dodanie zdrowia do życia – przez redukcję częstości występowania chorób i inwalidztwa,
− dodanie lat do życia – przez wydłużenie spodziewanego czasu trwania życia poprzez
eliminację przedwczesnych zgonów.
Przyjęcie tej strategii wiąże się nierozerwalnie ze zmianą podejścia do istoty zdrowia.
Powinno ono być traktowane jako wartość sama w sobie, jako podstawowy naturalny zasób,
od którego zależy rozwój społeczno-gospodarczy kraju. Niezbędne jest utrwalenie
pozytywnego stosunku do zdrowia jako podstawy szeroko rozumianej profilaktyki i działań
na rzecz jego umacniania. Niezbędny jest w tym celu udział społeczności, oparty o stosowną
wiedzę o zdrowiu i skuteczną motywację do jego ochrony. W oparciu o wymienione

8
założenia wykrystalizowała się idea promocji zdrowia, oparta o zrozumienie faktu, że
krzewienie zdrowia wymaga zmian w warunkach i stylu życia ludzi. Jest ona rodzajem
strategii, obliczonej na kreowanie zdrowszej przyszłości, obejmującej ludzi i ich środowisko,
uwzględniającej jednostkową i społeczną odpowiedzialność za zdrowie. Szczególnie należy
podkreślić fakt, że odpowiedzialność ta nie spoczywa już wyłącznie na resorcie zdrowia.
Celem tej strategii jest umożliwienie ludziom zwiększenia stopnia kontroli nad swoim
zdrowiem i poprawy jego stanu. W tym ujęciu zdrowie jest rozumiane jako potencjał
jednostki czy grupy społecznej, który jest niezbędny w procesie realizowania potrzeb
i aspiracji oraz kontroli i przeobrażania środowiska. Zdrowie nie jest tu celem samym
w sobie, ale rodzajem zasobu, niezbędnego dla codziennego funkcjonowania. Zasady te
wyartykułowane zostały w 1986 roku w Kanadzie na I Międzynarodowej Konferencji
Promocji Zdrowia, którą uwieńczyło uchwalenie programowego dokumentu promocji
zdrowia, znanego jako "Karta Ottawska". Określa ona pięć współzależnych, w części
pokrywających się działań, które muszą być podejmowane równocześnie i tworzą one
strategię promocji zdrowia. Są to:
1. Określenie polityki zdrowia publicznego – kształtowanie długofalowej polityki
zdrowotnej ze świadomością konsekwencji, dla całej populacji, podejmowanych
konsekwencji.
2. Tworzenie środowisk wspierających – zarówno środowiska naturalne jak i społeczne we
wszystkich sektorach gospodarki.
3. Wzmocnienie działań społecznych – umożliwienie dostępu do informacji, oświaty
i pomocy finansowej.
4. Rozwijanie umiejętności osobistych – nauka, zapobieganie i radzenie sobie z chorobami.
5. Reorientacja służby zdrowia – lepsze wykorzystanie personelu medycznego dla potrzeb
profilaktyki i przesunięcie środków ze strefy działań naprawczych do strefy działań
prewencyjnych.
Termin polityka zdrowotna obejmuje - całokształt działań podejmowanych przez państwo
i społeczeństwo w celu zapewnienia najlepszej ochrony zdrowia ludności. Politykę zdrowotną
można podzielić na: lokalną, regionalną, krajową, międzynarodową.
Międzynarodową Polityką Zdrowotną (MZP) zajmują się liczne organizacje
międzynarodowe, organizacje pozarządowe, Organizacja Narodów Zjednoczonych, która
ukierunkowuje MPZ, Światowa Organizacja Zdrowia, Światowe Zgromadzenie Zdrowia –
uchwala zarządzanie obowiązujące wszystkie państwa członkowskie, określa standardy
i normy, przyjmuje i bada raporty i sprawozdania.
Polska jako kraj członkowski ŚOZ określiła własne założenia i cele polityki zdrowotnej.
Nasz kraj wchodził w okres przemian ustrojowych w szczególnie trudnej sytuacji zdrowotnej
społeczeństwa. U progu lat 90. wskaźniki stanu zdrowia ludności były zdecydowanie
niekorzystne, w porównaniu do rozwiniętych krajów Europy. W 1990 r., w odpowiedzi na
strategię WHO "Zdrowie dla wszystkich w 2000 roku", opracowano w Polsce, po raz
pierwszy, Narodowy Program Zdrowia (NPZ). Była to pierwsza próba zjednoczenia
wysiłków różnych resortów, instytucji centralnych, organizacji pozarządowych oraz
społeczności lokalnych wokół ochrony, utrzymania i poprawy zdrowia społeczeństwa.
Dokonujące się w naszym kraju w ostatniej dekadzie zmiany polityczne, ekonomiczne
i społeczne niosły ze sobą nie tylko nowe wyzwania i nowe możliwości ale także zagrożenia
dla zdrowia wielu ludzi. Powodowało to konieczność nowelizacji NPZ, której dokonano
w 1993 i 1996 roku. W ostatnich latach przeprowadzono analizę oczekiwanych efektów
i korzyści zdrowotnych wynikających z realizacji NPZ. Wykazała ona poprawę w niektórych
dziedzinach, na przykład umieralności niemowląt. Nadal jednak dzieli nas znaczny dystans od
krajów Unii Europejskiej, co wskazuje na potrzebę dalszych, intensywnych działań dla
poprawy zdrowia społeczeństwa. Służyć ma temu między innymi: kontynuacja realizacji

9
Narodowego Programu Zdrowia, z udziałem wszystkich sektorów gospodarki, jednostek
samorządu terytorialnego, organizacji pozarządowych, organizacji religijnych i wszystkich
obywateli. Monitoring NPZ prowadzony od roku 1998 do chwili obecnej wykazał, że niektóre
z celów operacyjnych mimo osiągniętych pozytywnych wyników, muszą być kontynuowana
nadal, niektóre z celów muszą być zmodyfikowane, zaś zmiany demograficzne i ekonomiczne
skłaniają do dodania nowych celów dotyczących ludzi starszych, problemów macierzyństwa
i zwiększenia dzietności polskich małżeństw. Jednym z podstawowych celów powinno być
wyrównywanie różnic terytorialnych i społecznych w zakresie sytuacji zdrowotnej. Służyć
temu będzie powszechny bezpłatny dostęp do powszechnego standardu badań
profilaktycznych i udostępnienie posiadanej i tworzonej przez samorządy infrastruktury
służącej budowaniu i umacnianiu zdrowia. Proponuje się też wzmocnienie roli jednostek
samorządu terytorialnego i działań społeczeństwa obywatelskiego, wykorzystania „biznesu
dla zdrowia” a więc producentów artykułów prozdrowotnych, dla sportu powszechnego
i szeroko pojętej higieny. Zakłada się również szczególną rolę środków przekazu
społecznego.
Obecna, czwarta już wersja Narodowego Programu Zdrowia na lata 2005-2015, powstała
w okresie po wdrożeniu wielu reform: administracyjnej, ochrony zdrowia, ubezpieczeń
społecznych, systemu edukacji, które w kolejnych latach podlegały kolejnym modyfikacjom.
Generalnie, koncepcja NPZ jest zgodna z merytorycznymi założeniami programu Unii
Europejskiej, dotyczącego monitorowania stanu zdrowia oraz nowej strategii zdrowia
publicznego zaproponowanej przez Komisję Europejską.
Narodowy Program Zdrowia, opracowany w początku XXI wieku, określa główne
kierunki polityki zdrowotnej państwa, co nadaje mu szczególną rangę w stosunku do innych
programów polityki zdrowotnej oraz stwarza szansę na bardziej skuteczną realizację jego
zadań. Podstawowym warunkiem osiągnięcia celu strategicznego i celów operacyjnych
Narodowego Programu Zdrowia jest włączenie się do jego realizacji wielu działów
administracji rządowej i funkcjonujących w ich ramach instytucji, organizacji
pozarządowych, a przede wszystkim samorządów i społeczności lokalnych. Rolą rządu jest
tworzenie warunków i wspomaganie tych działań. Tylko wspólnym wysiłkiem i przy ścisłym
współdziałaniu możemy poprawić stan zdrowia Polaków, a tym samym jakość ich życia.
Zadania i cele Narodowego Programu zdrowia
Cel strategiczny:
Przyjęto jeden nadrzędny, długofalowy cel strategiczny „Poprawa zdrowia i związanej
z nim jakości życia ludności”. Dla osiągnięcia tego celu wytyczono trzy główne kierunki:
− zmniejszanie różnic w zdrowiu i dostępie do świadczeń zdrowotnych,
− kształtowanie prozdrowotnego stylu życia,
− tworzenie środowiska życia, pracy i nauki sprzyjającego zdrowiu.
I. Cele ogólne
1. Zmniejszenie różnic terytorialnych i społecznych w stanie zdrowia.
2. Aktywizacja jednostek samorządu terytorialnego i organizacji pozarządowych na
rzecz zdrowia społeczeństwa.
II. Cele dotyczące czynników ryzyka i działania w zakresie promocji zdrowia
1. Zwiększenie aktywności fizycznej ludności.
2. Poprawa sposobu żywienia ludności i jakości zdrowotnej żywności oraz zmniejszenie
występowania otyłości.
3. Zmniejszenie rozpowszechnienia palenia tytoniu.
4. Zmniejszenie i zmiana struktury spożycia alkoholu oraz zmniejszenie szkód
zdrowotnych spowodowanych alkoholem.
5. Ograniczenie używania substancji psychoaktywnych i związanych z tym szkód
zdrowotnych.

10
6. Zmniejszenie narażenia na czynniki szkodliwe w środowisku życia i pracy.
7. Poprawa stanu sanitarnego kraju.
8. Zmniejszenie liczby wypadków i ograniczenie ich skutków.
9. Promocja zdrowia psychicznego i zapobieganie zaburzeniom psychicznym.
III. Cele dotyczące wybranych populacji
1. Poprawa opieki nad matką i dzieckiem.
2. Usprawnienie wczesnej diagnostyki zaburzeń zdrowotnych i czynnej opieki nad
dziećmi i młodzieżą.
3. Tworzenie warunków do zdrowego i aktywnego życia osób starszych.
4. Tworzenie warunków dla aktywnego życia osób niepełnosprawnym.
IV. Cele dotyczące działania systemu ochrony zdrowia
1. Poprawa jakości i efektywności usług świadczonych w ochronie zdrowia;
2. Rozbudowanie kadr i infrastruktury dla potrzeb promocji zdrowia i edukacji
zdrowotnej;
3. Usprawnienie wczesnej diagnostyki i czynnej opieki nad osobami z chorobami
nowotworami, układu krążenia w tym udarami mózgowymi, chorobami układu
oddechowego oraz chorobami narządu ruchu;
4. Zwiększenie skuteczności zapobiegania chorobom zakaźnym.
Koncepcje zdrowia
Pogląd na definicję zdrowia zmieniał się na przestrzeni lat. W kulturze europejskiej
jednym z pierwszych, który uporządkował całokształt poglądów na zdrowie, był Hipokrates,
nazywany „ojcem medycyny europejskiej”. W myśl jego poglądów dobre samopoczucie –
zdrowie, złe – choroba zależy od równowagi między tym co nas otacza, a nami. Zewnętrzna
równowaga pomiędzy człowiekiem a środowiskiem pozwala na stworzenie równowagi
wewnętrznej. Ocena zdrowia dokonana przez Hipokratesa, dopuszcza wiele subiektywizmu,
który zawężał pojęcie zdrowia do indywidualnego odczuwania i odbierania otoczenia.
Poglądy Hipokratesa na zdrowie i chorobę funkcjonowały do czasu pojawienia się nowej
filozofii kartezjańskiej, czyli mechanistycznego widzenia świata i człowieka. Zgodnie z tą
teorią organizm człowieka był porównywany do wielkiej maszyny, działającej z ogromną
doskonałością i precyzją. Teoria ta doprowadziła do poznania jego funkcji, ale spowodowało
to, że reakcja na chorego człowieka została zawężona do perfekcyjnego naprawiania jego
zdrowia jak uszkodzonej maszyny biologicznej. Taki sposób widzenia człowieka doprowadził
do szybkiego rozwoju nauk ścisłych a w medycynie do ogromnego postępu technicznego,
który pozwolił na wykorzystanie metod analitycznych w badaniu ciała człowieka i jego
funkcji. Powstały naukowe podstawy medycyny i biomedycznego pojęcia zdrowia. Zaczęto
jednak dopatrywać się, iż wpływ na zdrowie mają również, obok czynników biologicznych –
czynniki społeczne. Zdano sobie sprawę, że zdrowie nie jest wyłącznie domeną medycyny,
ale wielu nauk. Powstaje socjomedyczna koncepcja zdrowia, według której „człowiek to
przede wszystkim zespół elementów powiązanych względnie prostymi relacjami, wiedza
o każdym elemencie i każdej relacji to wiedza o człowieku jako całości”. Przedmiotem uwagi
medycyny była choroba, zatem wszelkie działania w medycynie, takie jak: diagnostyka,
terapia, rehabilitacja, nastawione były na walkę z chorobą oraz walkę o utrzymanie
i przedłużenie życia. Takie podejście sprzyjało uprzedmiotowieniu pacjenta.
Momentem przełomowym w określaniu zdrowia było wejście na obszary medycyny obok
nauk społecznych ekologii. Przedmiotem badań stały się „zachowania otaczające chorobę”
Powstała w ten sposób teoria socjoekologiczna koncepcja zdrowia, zwana inaczej holistyczną.
Biomedyczne aspekty zdrowia stały się jednym z wielu wyznaczników działania, gdyż
o treści działań decydować miał w równym stopniu cały psychologiczny, społeczny
i kulturowy kontekst, w jakim żyje jednostka ludzka.

11
W ujęciu holistycznym zdrowie jest zjawiskiem wielowymiarowym, obejmującym
wzajemnie zależne od siebie aspekty fizyczne, psychologiczne, społeczne i nie daje się ostro
odgraniczyć od choroby. Współczesne próby przechodzenia z biomedycznego do
holistycznego modelu medycyny napotykają na trudności i opory. Nie można jednak
całkowicie odrzucić osiągnięć nauk medycznych. Holizm musi ogarnąć i włączyć bezcenne
zdobycze medycyny naprawczej oraz stworzyć warunki do jej humanizowania. Muszą
następować ciągłe zmiany w kształceniu medycznym. Należy wyeksponować takie dziedziny
jak promocja zdrowia i profilaktyka.
Obecnie najbardziej powszechna definicja zdrowia, ogłoszona przez Światową
Organizację Zdrowia, to całkowity fizyczny, psychiczny i społeczny dobrostan człowieka,
a nie tylko brak choroby lub niedomagania.
Przyjmuje się, że zdrowie zależy od czterech grup czynników określonych w 1973 roku
przez Lalonda jako tak zwane pola zdrowotne. Poglądowo przedstawiono je na rysunku 1.
16%
21%
53%
10%
styl życia środowisko fizyczne czynniki genetyczne opieka zdrowotna
Rys. 1. Czynniki wpływające na zdrowie
Największy, bo 53 % wpływ na zdrowie człowieka ma styl życia, na który składają się
między innymi takie elementy: aktywność fizyczna, sposób odżywiania się, umiejętności
radzenia sobie ze stresem, stosowanie używek (nikotyna, alkohol, środki psychoaktywne) czy
zachowania seksualne. Środowisko fizyczne warunkuje stan zdrowia człowieka w około 21 %.
Korzystny wpływ na zdrowie ma czyste powietrze, woda, zdrowa i bezpieczna szkoła oraz
zakład pracy. Negatywne oddziaływanie środowiska na zdrowie wynika w znacznym stopniu
z degradacji środowiska naturalnego, promieniowania jonizującego, hałasu, szkodliwych
substancji chemicznych oraz czynników biologicznych. Zdrowie człowieka w 16 %
uwarunkowane jest przez czynniki genetyczne, zaś jedynie 10 %, czyli w najmniejszym
stopniu poprzez opiekę zdrowotną, jej strukturę, organizację, funkcjonowanie czy też
dostępność do świadczeń medycznych i ich jakość.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz międzynarodowe organizacje zajmujące się problematyką zdrowotną?
2. Jakie zadania spełnia Światowa Organizacja Zdrowia?
3. Jakie są założenia międzynarodowej polityki zdrowotnej?
4. Jak dzielimy politykę zdrowotną?

12
5. Co to jest Narodowy Program Zdrowia?
6. Jakie są cele i zadania Narodowego Programu Zdrowia?
7. Jak definiujemy zdrowie, wg Światowej Organizacji Zdrowia?
8. Jakie czynniki wpływają na zdrowie?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przedstaw pracując w grupie jedno z wylosowanych zagadnień dotyczących zdrowia:
− mechanistyczne widzenie człowieka,
− socjomedyczna koncepcja zdrowia,
− podejście holistyczne do zdrowia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) wylosować zagadnienie do prezentacji,
3) przygotować główne tezy wystąpienia,
4) zastanowić się na jakie elementy zwrócicie uwagę,
5) wybrać spośród siebie osobę – prezentera lub podzielić się rolami,
6) omówić wylosowane zagadnienie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
− poradnik dla ucznia,
− literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
− kartki z zagadnieniami do prezentacji.
Ćwiczenie 2
Przygotuj i zaprezentuj, mając do dyspozycji Narodowy Program Zdrowia z dnia
3.09.1996 r., wylosowany element programu:
− cele NPZ i zadania dla ich osiągnięcia,
− oczekiwane zmiany w stanie zdrowia ludności.
1) przeanalizować Narodowy Program Zdrowia,
2) opracować plan prezentacji,
3) przygotować prezentację w dowolnej technice,
4) zaprezentować pracę na forum grupy.
− Narodowy Program Zdrowia z dn. 3.09.1996 r.,
− arkusze papieru,
− przybory do pisania.

13
Ćwiczenie 3
Zaprezentuj i przedyskutuj w grupie jedno z wylosowanych zagadnień:
− idea promocji zdrowia jako podstawa wprowadzania przemian w opiece nad zdrowiem,
− rola Światowej Organizacji Zdrowia,
− strategie polityki zdrowotnej.
1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) przygotować plan prezentacji,
3) zaprezentować wylosowane zagadnienie na forum grupy,
4) przedyskutować w grupie znaczenie prezentowanych zagadnień dla zdrowia ludności.
− literatura zgodnie z punktem 6 poradnika dla ucznia,
− przybory do pisania,
− arkusze papieru różnych formatów.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wskazać organizacje zajmujące się zdrowiem? ¨ ¨
2) zdefiniować politykę zdrowotną? ¨ ¨
3) określić założenia Narodowego Programu Zdrowia? ¨ ¨
4) scharakteryzować koncepcje zdrowia? ¨ ¨
5) określić definicję zdrowia? ¨ ¨
6) scharakteryzować czynniki wpływające na zdrowie jednostki? ¨ ¨

14
4.2. Wpływ różnych czynników na zdrowie
Styl życia i zachowania zdrowotne
Styl życia – to zespół postaw, zachowań i ogólna filozofia życia jednostki lub grupy.
Zależy od warunków życia, środowiska, norm społecznych, kultury, osobistych wartości,
postaw, wiedzy i przekonań, umiejętności życia, ogólnej ekonomii, polityki i organizacyjnej
struktury społeczeństwa. Zachowania zdrowotne powodują pozytywne lub negatywne skutki
zdrowotne w sposób bezpośredni lub pośredni. Można wyróżnić:
1. Zachowania prozdrowotne, pozytywne, sprzyjające zdrowiu:
− aktywność fizyczna, racjonalne żywienie,
− utrzymywanie czystości ciała i otoczenia,
− zachowanie bezpieczeństwa,
− utrzymywanie właściwych relacji między ludźmi,
− radzenie sobie ze stresem,
− poddawanie się profilaktycznym badaniom medycznym.
2. Zachowania antyzdrowotne, zagrażające zdrowiu, negatywne:
− palenie tytoniu,
− nadużywanie alkoholu i używanie innych substancji psychoaktywnych,
− siedzący tryb życia,
− lekceważenie objawów chorobowych,
− ryzykowne zachowania seksualne.
Zachowania zdrowotne jednostki są kształtowane uwarunkowaniami kulturowymi
i ekonomicznymi. Uwarunkowania kulturowe to system norm i przekonań, wzorców
postępowania dla danej grupy społecznej. Kultura reguluje wyobrażenia o zdrowiu i chorobie,
postawy i zachowania wobec choroby, zachowania prozdrowotne. Uwarunkowania
ekonomiczne mają wpływ na dostęp do korzystania z usług medycznych, dostęp
wykształcenia. Im niższa klasa społeczna tym jej możliwości są bardziej ograniczone.
Zachodzi duża zależność między wykształceniem a stosunkiem do własnego zdrowia.
W ostatnich dziesięcioleciach jesteśmy świadkami dynamicznego rozwoju nauki
i techniki. Ludzie pochłonięci troską o wygodniejsze życie, coraz częściej zapominają
o swojej biologicznej egzystencji. Technika ułatwia człowiekowi życie, czyni je bardziej
wydajnym, jej stały postęp jest nieodwracalny. Rozwój techniki i urbanizacji eliminuje
z ludzkiego życia ruch i pracę fizyczną, a także prowadzi do dewastacji i zanieczyszczaniu
naturalnego środowiska. Udogodnienia cywilizacyjne, środki komunikacji, automatyzacja,
różnego rodzaju maszyny - zmniejszają do minimum aktywność fizyczną w życiu
codziennym ludzi. Również środki masowego przekazu, szczególnie telewizja, z roku na rok
zabierają człowiekowi coraz więcej wolnego czasu i zmuszają go do siedzącego trybu życia.
Styl życia można zmienić. Składają się na niego pewne zachowania zdrowotne, których
należy przestrzegać, na przykład racjonalne odżywianie się, rzucenie palenia, nie
nadużywanie alkoholu. Systematyczna aktywność fizyczna dostosowana do indywidualnych
potrzeb, nie tylko wpływa stymulująco na wzrastanie i dojrzewanie oraz na utrzymanie
zdrowia i kondycji fizycznej w latach dojrzałości, ale jest naturalnym środkiem spowalniania
procesów starzenia się i łagodzenia objawów inwolucji osobniczej oraz dolegliwości
nasilających się pod koniec życia.
Środowiska życia człowieka a zdrowie
Od wielu tysięcy lat, a więc od początku istnienia Ziemi, człowiek czerpał i czerpie wiele
ze środowiska przyrodniczego, w którym żyje. Środowisko przyrodnicze, w którym żyje
człowiek, jest jego naturalnym miejscem na Ziemi. Człowiek nauczył się z tego korzystać,

15
lecz nie zawsze w sposób racjonalny i zgodny z naturą istnienia. Śmieci i odpady
przemysłowe, zanieczyszczone i zatrute wody rzek, jezior i mórz oraz skażone powietrze
w wielkich miastach i okręgach przemysłowych to dziś najbardziej widoczne skutki
gospodarowania człowieka. Zatrucie środowiska zagraża naszemu zdrowiu, a nawet życiu.
Zanieczyszczenie środowiska naturalnego stwarza duże niebezpieczeństwo dla odporności
człowieka. Przez zanieczyszczone środowisko dochodzi do uszkodzenia mechanizmów
obrony – zwiększona jest wtedy skłonność do zachorowań. Wiele chorób w obecnym czasie
nosi nazwę chorób środowiskowych lub cywilizacyjnych. Wdychanie z powietrzem
substancji szkodliwych tam się znajdujących powoduje:
− choroby układu krążenia,
− choroby układy oddechowego,
− choroby skóry,
− alergie i uczulenia,
− choroby narządu słuchu i wzroku.
Najbardziej narażone na zachorowania są dzieci, u których następuje powolny wzrost
odporność, dlatego też wszelkie zanieczyszczenia środowiska mają na nich szczególnie
niebezpieczne działanie.
Zdrowie jednostki zależy nie tylko od stanu środowiska przyrodniczego. Jest ono
kształtowane we wszystkich środowiskach, z którymi człowiek pośrednio lub bezpośrednio
ma kontakt. Należą do nich między innymi: miejsce pracy, szkoła, rodzina, przemysł i inne.
Przez środowisko rozumie się sumę zewnętrznych warunków oddziałujących na
człowieka. Otoczenie człowieka można podzielić na: biologiczne, fizykochemiczne
i społeczne.
Do czynników biologicznych kształtujących środowisko oprócz mikroorganizmów takich
jak wirusy, bakterie, pasożyty, zalicza się rezerwuary infekcji, przenosicieli, produkty
żywnościowe, alergeny i tym podobne.
Czynniki fizykochemiczne to temperatura, wilgotność, zanieczyszczenia chemiczne
powietrza atmosferycznego, wody, gleby, promieniowanie, nasłonecznienie i inne,
występujące w otoczeniu człowieka.
Czynniki społeczne to warunki materialno-bytowe, poziom kultury materialnej
i duchowej, struktura i funkcja rodziny, system ochrony zdrowia, organizacja wolnego czasu
i wypoczynku, środowisko pracy, nauki. Wzajemne relacje i oddziaływania pomiędzy
jednostkami i grupami, wynikające ze społecznej organizacji i innych aspektów życia
społecznego składają się na środowisko społeczne.
Ze względu na wzajemne przenikanie tych czynników trzeba zdawać sobie sprawę z tego,
że nie można ich w aspekcie zdrowia rozpatrywać oddzielnie. Czynniki te są wzajemnie ze
sobą powiązane i działają wspólnie w każdym wymiarze zdrowia człowieka.
Przykłady sektorów i instytucji mających wpływ na kreowanie zdrowia przedstawia
poniższy schemat (rysunek 2). Umieszczono także przykładowe czynniki wpływające na
zdrowie.

16
Rys. 2. Sektory i instytucje kształtujące zdrowie
1. Jak definiujemy styl życia?
2. Od czego zależy styl życia?
3. Jak dzielimy zachowania zdrowotne?
4. Jakie zachowania sprzyjają zdrowiu?
5. Jakie znasz zachowania antyzdrowotne?
6. Jakie znasz środowiska wpływające na zdrowie jednostki?
Zakład pracy:
- organizacja pracy
- czas
- stres
- higiena i bezpieczeństwo
Szkoła:
- organizacja
- czas
- higiena
- wzory zachowań
- relacje emocjonalne
Przyjaciele:
- więzi emocjonalne
- spędzanie wolnego czasu
Środowisko fizyczne, ulica
- hałas
- skażenie środowiska
naturalnego
- wypadki
- środki transportu
Sklepy, handel:
- rodzaj żywności,
- rodzaj odzieży
- reklama
Przemysł:
- produkcja żywności
- produkcja odzieży
- opakowania i inne
Służba zdrowia:
- lekarz domowy
- poradnia specjalistyczna
- szpital
Rodzina:
- wzory zachowań
- wypoczynek
- żywienie
- higiena
- relacje emocjonalne
Media:
- kształtowanie wzorów
zachowań
- oddziaływanie na emocje
- kształtowanie gustów,
upodobań
Urzędy administracji
państwowej:
- prawodawstwo
- finansowanie
- organizacja pracy
Instytucje ubezpieczeniowe:
- stymulowanie zachowań
prozdrowotnych przez
zwiększanie stawek
ubezpieczeniowych
Elity finansowe:
- możliwość uzyskania
środków na ochronę
zdrowia
CZŁOWIEK

17
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Scharakteryzuj pojęcia: styl życia, zachowania prozdrowotne, zachowania
antyzdrowotne. Określ czynniki pozytywnie i negatywnie wpływające na zdrowie.
1) zapoznać się z materiałem nauczania jednostki modułowej,
2) scharakteryzować poszczególne pojęcia,
3) w formie plakatu przedstawić czynniki antyzdrowotne i prozdrowotne,
4) zaprezentować pracę na forum grupy.
− arkusze papieru,
− markery,
− klej,
− nożyczki,
− kolorowe kartki.
Ćwiczenie 2
Analizując własne codzienne zachowania określ jaki reprezentujesz styl życia.
1) zapoznać się z materiałem teoretycznym dotyczącym stylów życia,
2) przeanalizować własne codzienne zachowania,
3) określić styl życia jaki reprezentujesz,
4) przygotować prezentacje dowolna techniką,
5) przedstawić efekty pracy na forum grupy.
− kartki papieru,
− przybory piszące.
Ćwiczenie 3
Rozpoznaj styl życia jaki reprezentuje kolega/koleżanka.
1) zapoznać się z materiałem teoretycznym dotyczącym stylów życia,
2) przygotować pytania dotyczące codziennych zachowań,
3) dobrać sobie partnera i przeprowadzić z nim rozmowę na temat jego codziennych
zachowań,
4) przeanalizować jego odpowiedzi,
5) określić styl życia jaki reprezentuje,
6) zaprezentować wynik ćwiczenia.

18
− kartki papieru,
− przybory piszące.
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić definicję stylu życia? ¨ ¨
2) określić zachowania wpływające na zdrowy styl życia? ¨ ¨
3) wymienić zachowania antyzdrowotne? ¨ ¨
4) określić czynniki kształtujące określone zachowania zdrowotne? ¨ ¨
5) zidentyfikować czynniki, które mają wpływ na ludzkie zdrowie? ¨ ¨
6) określić jakie środowiska wpływają na zdrowie człowieka? ¨ ¨
7) określić swój własny styl życia? ¨ ¨
8) określić styl życia jaki reprezentuje podopieczny? ¨ ¨

19
4.3. Psychologiczne aspekty zdrowia
Jeszcze na początku tego wieku w krajach uprzemysłowionych najbardziej
rozpowszechnione były choroby zakaźne o ostrym i często epidemicznym przebiegu, jak
tyfus, infekcje przewodu pokarmowego, ciężkie postacie grypy, a także gruźlica. Choroby te
stanowiły również najczęstszą przyczynę zgonów. Jednakże w ciągu kilku dziesięcioleci
śmiertelność powodowana przez nie spadła w tych krajach do bardzo niskiego poziomu, a to
dzięki poprawie warunków sanitarnych oraz wynalezieniu skutecznych szczepionek i lekarstw
(przełomowe znaczenie miało tu zwłaszcza odkrycie antybiotyków). W połowie naszego
stulecia na plan pierwszy jako przyczyny zgonów wysunęły się przewlekłe choroby układu
krążenia, choroby nowotworowe, udary, a także wypadki kończące się śmiercią.
Przedstawione tu zmiany implikują wzrost roli psychologii w rozwiązywaniu problemów
zdrowotnych, ponieważ w chorobach chronicznych w porównaniu z zakaźnymi czynniki
psychospołeczne mają znacznie poważniejszy udział. Dotyczy to zarówno etiologii, jak
i przebiegu tych chorób, a także leczenia i rehabilitacji pacjentów. Psychologia zdrowia jest
młodą i dynamicznie rozwijającą się gałęzią psychologii, którą najogólniej można by określić
jako zastosowanie wiedzy psychologicznej do zagadnień zdrowia, choroby i systemu opieki
zdrowotnej. Zajmuje się problematyką promocji zdrowego stylu życia i utrzymywania
zdrowia, wpływem czynników psychicznych na zdrowie i chorobę, zastosowaniem technik
psychoterapeutycznych we wspomaganiu leczenia chorób psychosomatycznych, obejmując
wszelkie psychologiczne aspekty związane ze zdrowiem. Psychologia zdrowia zbliża się
swym zakresem do medycyny psychosomatycznej, medycyny behawioralnej i psychiatrii.
W przeciwieństwie do dominującej poprzednio tendencji, psychologia zdrowia umieściła
w centrum zainteresowań zdrowie, nie zaś chorobę. Problematyka psychologii zdrowia
obejmuje:
− tworzenie modeli teoretycznych przydatnych w rozważaniach nad zdrowiem i chorobą,
a w szczególności model stresu i radzenia sobie z nim,
− promocję zdrowia oraz profilaktykę chorób,
− korzystanie z opieki medycznej, w tym podejmowanie decyzji o udaniu się do lekarza,
komunikacja z między lekarzem a pacjentem, stosowanie się do zaleceń lekarskich,
procedury i leczenie szpitalne,
− dolegliwości towarzyszące chorobom, zwłaszcza ból,
− choroby przewlekłe i zagrażające życiu,
− pomoc psychologiczną z wykorzystaniem technik psychoterapeutycznych.
Współczesna rzeczywistość stawia nam ciągłe wyzwania. Jest to przyczyną stresu,
który może prowadzić do depresji i nerwic.
Stres, radzenie sobie ze stresem
Stres jest naturalną, nieuniknioną częścią naszego życia i towarzyszy każdemu z nas. Jest
naturalną reakcją na codzienne wyzwania i życiowe zmiany - nie tylko negatywne, ale
i pozytywne.
Stres identyfikowany jest jako dynamiczna relacja adaptacyjna pomiędzy możliwościami
jednostki a wymogami sytuacji, charakteryzująca się brakiem równowagi.
Istnieje kilka definicji stresu, które można ująć w trzy podstawowe kategorie:
1. Stres jako bodziec – przykry, przeszkadzający i odrywający od aktywności. Kategoria ta
próbuje opisać różnorodne, nieprzyjemne sytuacje wywołujące stres, na przykład hałas
w miejscu pracy, strata pracy lub choroba.

20
2. Stres jako reakcja na przykry bodziec ze środowiska zewnętrznego. Kategoria ta próbuje
opisać reakcje, które pojawiają się w ciele i umyśle człowieka w odpowiedzi na
nieprzyjemne sytuacje, na przykład gorsze wykonanie zadania.
3. Stres jako dynamiczna relacja pomiędzy człowiekiem, a otoczeniem – która może być
oceniana przez jednostkę albo jako wymagająca określonego wysiłku adaptacyjnego,
albo przekraczająca możliwości jej sprostania.
Czynniki stresogenne można podzielić na:
− zewnętrzne – presja środowiska, przytłaczająca ilość zajęć, zmiana szkoły lub
mieszkania, złe warunki pracy, monotonia pracy,
− wewnętrzne (tkwiące w jednostce) – nierealistyczne oczekiwania, brak poczucia
sprawowania kontroli, przynależności, kwalifikacji, przesądy, kompleksy,
nieodpowiednie nawyki.
Wpływ stresu na efektywność działania przedstawiono na schemacie (rys. 3.)
Rys. 3. Wpływ stresu na efektywność działania
Rozróżniamy trzy typy reakcji na stres:
− Eustres to stres mobilizujący pozytywnie do działania. Eustres jest potrzebny – pobudza
nas, wzmacnia nasze reakcje, podnosi próg naszej reaktywności. Umożliwia skuteczne
działanie.
− Strumień bodźców, który przekracza pewną granicę naszej indywidualnej wytrzymałości
oddziałuje na nas negatywnie i nosi nazwę dystresu. Dystres jest reakcją organizmu na
zagrożenie, utrudnienie lub niemożność realizacji ważnych celów i zadań człowieka,
pojawia się w momencie zadziałania bodźca zewnętrznego lub wewnętrznego.
− Neustres to bodziec dla danej osoby neutralny w działaniu, chociaż dla innych bywa on
eustresowy lub dystresowy.
Pewien optymalny poziom stresu jest niezbędny dla efektywnego funkcjonowania
człowieka. Zbyt niski poziom stresu powoduje spadek motywacji, apatię i znudzenie. Zbyt
wysoki-napięcie, trudności z koncentracją, lęk i zamęt w głowie, fizyczne zmęczenie,
zwolnienie refleksu. Rozróżniamy fizjologiczne i psychiczne reakcje na stres.
Reakcje fizjologiczne:
− wzrost aktywności systemu nerwowego,
− zwiększony poziom adrenaliny we krwi, co powoduje palpitacje serca, wzrost ciśnienia,
przyspieszony oddech, wzrost cukru we krwi,
− bóle głowy, pleców, żołądka.

21
Reakcje psychologiczne:
− lęk,
− stany depresyjne,
− smutek,
− irytacja,
− rozczarowanie życiem i sobą.
Obok nich pojawiają się jeszcze również zmiany w zachowaniu, takie jak objadanie się,
palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, obgryzanie paznokci, zaburzenia snu, łatwe
wpadanie w gniew, unikanie kontaktów z ludźmi. Zachodzą również zmiany w myśleniu, do
których możemy zaliczyć: trudności z koncentracją, zapominanie, negatywne myślenie.
Identyfikowanie optymalnego poziomu stresu
Skuteczną metodą w określaniu optymalnego poziomu stresu jest prowadzenie
dzienniczka przez kilkanaście tygodni. Skrupulatne notatki sporządzane każdego dnia
pozwolą określić jaki poziom pobudzenia, napięcia jest dla danej osoby najlepszy.
Utrzymywanie dziennika stresu jest efektywną metodą znajdowania czynników
powodujących stres, określania poziomu stresu, który dana osoba preferuje i przekonywania
się o efektywności działania pod presją. W dzienniku zapisuje się poziom stresu i swoje
samopoczucie podczas dnia. W szczególności notuje się stresujące wydarzenia.
W regularnym odstępie, na przykład co godzinę, należy zapisywać następujące informacje:
− czas,
− ilość stresu jakiego się doświadcza,
− jak szczęśliwy się czujesz?
− jak efektywnie pracujesz?
Gdy nastąpi stresujące wydarzenie, zapisujemy:
− co to było za wydarzenie?
− gdzie i kiedy wystąpiło?
− jakie czynniki spowodowały te wydarzenia?
− jak bardzo było stresujące?
− sposób poradzenia sobie ze stresem – likwidacja przyczyny, czy objawów.
− stwierdzenie czy takie postępowanie było prawidłowe.
Analizowanie dziennika
Po kilku tygodniach powinno się przeprowadzić analizę tych informacje. Po
przeprowadzeniu analizy, należy zapisać sytuacje stresujące. Powinno to dać dwa typy
informacji:
1. Poznanie poziomu stresu, który jest korzystny dla efektywnej pracy i bycia szczęśliwym.
2. Poznać główne źródła nieprzyjemnego stresu i zrozumieć okoliczności, które powodują
nieprzyjemny stres, Pozwala również dostrzec czy strategie radzenia sobie ze stresem są
skuteczne, czy nie.
Po odkryciu poziomu stresu, przy którym jesteśmy najbardziej szczęśliwi oraz poznaniu
czynników powodujących nieprzyjemny stres, należy sporządzić listę rzeczy, którą trzeba
zrobić aby go kontrolować. Pewne elementy tego planu akcji będą akcjami, które należy
podjąć aby powstrzymać, kontrolować lub eliminować problemy, które powodują stres. Inne
części mogą być związane ze zdrowiem, jak na przykład więcej ćwiczeń fizycznych, zmiana
diety. Trzymanie dziennika stresu pomaga nauczyć się jak radzić sobie ze stresem jak również
pomaga dowiedzieć się:
− jakie poziomy stresu preferujemy,
− jak efektywnie działamy pod stresem,
− co powoduje stres,
− jak skuteczne są metody kontroli stresu.

22
Znaczenie kryzysów życiowych
Terminem kryzysy życiowe - Life Crisis Units (LCU) określa się następujące zdarzenia:
śmierć współmałżonka, rozwód, bankructwo, a także wiele innych, które potrafią załamać
dotychczasowy porządek nawet osobom o wyjątkowo wysokiej odporności na stres. Poniższa
tabela przedstawia natężenie stresu związane z różnymi wydarzeniami życiowymi. Zbyt wiele
istotnych zmian w ciągu krótkiego czasu jest często przyczyną wystąpienia w następnym roku
choroby somatycznej. Skala jednostek LCU pozwoli oszacować własny wskaźnik ryzyka.
Tabela 1. Skala natężenia stresu [4]
1. śmierć współmałżonka 100
2. rozwód 73
3. separacja 65
4. kara więzienia 63
5. śmierć bliskiego członka rodziny 63
6. własna choroba lub uszkodzenie ciała 53
7. małżeństwo 50
8. utrata pracy 47
9. pogodzenie się ze współmałżonkiem 45
10. odejście na emeryturę 45
11. zmiana stanu zdrowia członka rodziny 44
12. ciąża 40
13. kłopoty seksualne 39
14. pojawienie się nowego członka rodziny 39
15. reorganizacja przedsiębiorstwa 39
16. zmiana stanu finansów 38
17. śmierć bliskiego przyjaciela 37
18. zmiana kierunku pracy 36
19. zmiana częstotliwości kłótni ze współmałżonkiem 35
20. wysoki kredyt 31
21. pozbawienie prawa do kredytu czy pożyczki 30
22. zmiana obowiązków w pracy 29
23. syn lub córka opuszcza dom 29
24. kłopoty z teściową 29
25. wybitne osiągnięcia osobiste 28
26. żona zaczyna lub przestaje pracować 26
27. rozpoczęcie lub zakończenie nauki szkolnej 26
28. zmiana warunków życia 25
29. zmiana nawyków osobistych 24
30. kłopoty z szefem 23
31. zmiana godzin lub warunków pracy 20
32. zmiana miejsca zamieszkania 20
33. zmiana szkoły 20
34. zmiana rozrywek 19
35. zmiana w zakresie aktywności religijnej 19
36. zmiana aktywności towarzyskiej 18

23
37. niewielka pożyczka 17
38. zmiana nawyków dotyczących snu 16
39. zmiana liczby członków rodziny zbierających się razem 15
40. zmiana nawyków dotyczących jedzenia 15
41. urlop 13
42. Boże Narodzenie 12
43. pomniejsze naruszenie prawa 11
Interpretacja:
Ilość punktów Prawdopodobieństwo choroby
300 88%
200-299 50%
150-199 33%
Wysoki poziom stresu może prowadzić do utraty kontroli nad swoim zachowaniem.
Niemniej jednak jest to również okazja do zdobycia doświadczenia, w oparciu o które można
zacząć budować własną strategię radzenia sobie ze stresem by w przyszłości uniknąć utraty
panowania nad sobą i nie dopuścić do dezorganizacji swego postępowania. Skutki utraty
kontroli nad długoterminowym stresem mogą być znacząco bardziej niebezpieczne.
W konsekwencji może dojść do: wyczerpania, przemęczenia, wypalenia, załamania
nerwowego. To nie sam stres jest niebezpieczny dla człowieka, ale to jak na niego reagujemy.
Niezwykle ważne jest poznanie naszych indywidualnych reakcji na sytuacje stresujące.
Pozwoli nam to bowiem na natychmiastowe zadziałanie, zanim poziom stresu dojdzie do
poziomu, który przerośnie nasze możliwości poradzenia sobie z nim.
Istnieją dwa sposoby poradzenia sobie z trudną sytuacją.
1. Próba zmiany niekorzystnych zdarzeń, dokonywana poprzez ucieczkę z trudnej sytuacji
(co nie zawsze jest możliwe) lub psychiczne przygotowanie się do mogących zajść
nieprzyjemnych wydarzeń i odpowiedź na nie poprzez realne działanie – na przykład
ucząc się do egzaminu zamiast martwić się o niego.
2. Próba osłabiania wpływu stresu poprzez zaprzeczanie zaistniałym trudnościom lub
odcięcie się emocjonalne od trudnej sytuacji, by uniknąć przeżywania smutku czy lęku.
Oba sposoby mają za zadanie chronić nas przed trudnościami. Istnieje jednak
niebezpieczeństwo, że mogą one utrudnić realne sprostanie trudnościom. Niestety są
w naszym życiu momenty, kiedy tragiczne zdarzenia całkowicie nas pochłaniają (np. śmierć,
rozwód, utrata pracy, bankructwo).
Techniki relaksacji i odreagowanie stresu
Przy wyborze metod zwalczania stresu, należy wziąć pod uwagę źródło jego
pochodzenia. Jeśli wywołują go czynniki zewnętrzne – efektywne będą techniki
wyobrażeniowe i pozytywne myślenie, jeżeli stres odczuwalny jest jako silny przypływ
adrenaliny w ciele – ważny będzie relaks i obniżenie adrenaliny.
Techniki redukcji stresu można pogrupować w trzech kategoriach:
1. Metody środowiskowe, w których chodzi o zmniejszenie znaczenia stresorów tkwiących
w otoczeniu. Do nich należą:
− redukcja wagi wydarzenia,
− redukcja niepewności,
− słuchanie uspokajającej i relaksującej muzyki.
2. Techniki fizjologiczne – odpowiednie przy nagłym wzroście adrenaliny. Należą do nich:
− relaksacja mięśniowa

24
− kontrolowanie oddechu.
3. Techniki umysłowe – odpowiednie gdy czynniki psychologiczne mają znaczący wpływ
na poziom stresu. Należą do nich:
− relaksacja wyobrażeniowa,
− racjonalne, pozytywne myślenie,
− medytacja,
− autohipnoza i autosugestia.
Redukcja wagi wydarzenia
Gdy jakieś wydarzenie jest dla nas ważne, może powodować uczucie zestresowania.
Potęgowanie stresu może powodować obserwacja wielu ludzi, perspektywa otrzymania
awansu lub wysokiej nagrody, obecność osób bliskich, na których nam szczególnie zależy.
Jeśli stres jest problemem z tych powodów należy skorzystać z każdej okazji by zredukować
ważność tego wydarzenia w swoich oczach:
− Jeśli wydarzenie wygląda na spore, można umieścić je na miejsce ścieżki do swoich
celów. Porównać je, w umyśle, z większym wydarzeniem, które w przeszłości miało
miejsce lub było naszym udziałem.
− Jeśli jest to nagroda finansowa, założyć, że mogą być inne okazje do nagrody później. To
nie jest jedyna taka szansa. Skupienie się na efektywności działania przyniesie lepsze
efekty, gdyż zapewni lepszą koncentrację.
− Jeśli jesteś pod obserwacją członków rodziny, nie należy zapominać, że ich miłość jest
bezwarunkowa. Jeśli przyjaciele są prawdziwymi przyjaciółmi, ich sympatia nie będzie
zależeć od naszych sukcesów. Jeśli ludzie, którzy są ważni dla naszych celów, obserwują,
należy pamiętać, że mogą być inne okazje by im zaimponować.
− Jeśli skupimy się na właściwej wydajności naszego zadania, ważność wydarzenia
zaniknie w tle.
Redukcja niepewności
Przyczyny niepewności to zwykle: nie posiadanie jasnego wyobrażenia co niesie ze sobą
przyszłość, niewiedza gdzie podąża firma, w której pracujemy, nie posiadanie żadnych
planów rozwoju własnej kariery, niewiedza co będzie od nas wymagane w przyszłości,
niewiedza co nasz szef i koledzy z pracy myślą o naszych możliwościach, dostawanie
mglistych lub sprzecznych instrukcji.
Najbardziej efektywnym sposobem przeciwdziałania jest zapytać o informacje, które
potrzebujemy. Jeśli nie jesteśmy plewieni jak dobrze sobie radzimy – zapytajmy o recenzje
naszej pracy. Gdy instrukcje są niejasne lub sprzeczne – zapytajmy o wyjaśnienia.
Relaksacja mięśniowa
Ćwiczenia fizyczne są ważną techniką redukcji stresu. Pomagają eliminować fizyczny
stres otyłości, redukować napięcie ciała i brak kondycji. Relaksują również spięte mięśnie
i pomagają dobrze spać. Zwiększają także przepływ krwi do mózgu, co pomaga zaopatrzyć
mózg w więcej składników odżywczych podczas gdy myślisz i zwiększa efektywność
eliminacji toksyn, które są produktem intensywnego myślenia.
Progresywna relaksacja mięśni (PRM) jest fizyczną techniką relaksacji ciała, która jest
pomocna gdy mięśnie są spięte. Ideą stojącą za PRM jest napinanie grupy mięśni, tak aby
były jak najbardziej spięte. Przytrzymywanie ich w stanie ekstremalnego spięcia przez kilka
sekund. Potem odprężenie mięśni do poprzedniego stanu. PRM można zastosować do każdej
z grupy mięśni lub wszystkich – zależnie od tego czy zamierzamy odprężyć pojedynczy
obszar czy całe ciało. PRM można połączyć z innymi technikami relaksacyjnymi, na przykład
z oddychaniem czy relaksacją wyobrażeniową.

25
Relaksacja wyobrażeniowa
Wyobraźnia jest potężną metodą redukcji stresu, szczególnie jeśli jest stosowana razem
z metodami fizycznej relaksacji, na przykład z głębokim oddychaniem. Aby zrelaksować się
przy pomocy wyobraźni, można wyobrazić sobie ciepłe, komfortowe, bezpieczne i przyjemne
miejsce, i cieszyć się nim przy pomocy swojej wyobraźni.
Racjonalne, pozytywne myślenie
Negatywne myślenie wywołuje stres. Powoduje ono niską samoocenę, wątpliwości
w swoje możliwości, zakładanie z góry niepowodzenia w wykonaniu zadania
i przewidywanie klęski. Przykłady częstych negatywnych myśli to: martwienie się jak
wyglądasz w oczach innych ludzi; pochłonięcie jakimiś myślami z symptomami stresu;
zastanawianie się nad konsekwencjami złego występu; samokrytyka; poczucie
niedostateczności.
Pierwszym krokiem do zastosowania techniki racjonalnego myślenia jest uświadomienie
sobie swoich negatywnych myśli. Jeśli już się je poznało, należy je zapisać i przeanalizować.
Zastanowić się czy aby na pewno są realne podstawy ku takiemu myśleniu. Często okazuje
się, że jest ono błędne i irracjonalne. Można odkryć, że odpieranie negatywnych myśli przy
pomocy pozytywnych afirmacji przywraca wiar e w siebie i swoje możliwości.
Przykłady afirmacji to: mogę to zrobić! Mogę osiągnąć moje cele! Jestem całkiem sobą
i ludzie będą mnie lubili takim jaki jestem! Całkowicie kontroluje moje życie! Uczę się
z błędów! One zwiększają bazę doświadczeń, z których wyciągam wnioski! Jestem pewny
swoich racji!
Medytacja – relaksacja przez utrzymywanie skupionej uwagi na jednej rzeczy
Ideą medytacji jest skupianie się na jednej, relaksującej myśli przez dłuższy czas. Dzięki
temu umysł wypoczywa, nie myśląc o problemach, które powodują stres. To daje
organizmowi czas na rozluźnienie, odzyskanie sił i pozbycie się toksyn, które mogły się
nagromadzić z powodu stresu i umysłowej lub fizycznej aktywności.
Techniki medytacji
Esencją medytacji jest uciszenie myśli przez skupienie się tylko na jednej rzeczy.
Medytacja jest aktywnym procesem, który stara się wykluczyć inne myśli dzięki koncentracji
myśli na temacie medytacji. W każdym przypadku pomocnym jest jeśli ciało jest rozluźnione.
Powinno być ono w pozycji, w której można przebywać wygodnie przez dłuższy okres czasu
(idealnie 20–30 minut). Pozycja ciała podczas medytacji zależy od stanu fizycznego. Może to
być kwiat lotosu, ale siedzenie w wygodnym fotelu lub leżenie na łóżku również sprzyja
rozluźnieniu. Można użyć wielu różnych technik koncentracji, na przykład:
− oddychanie – skupianie swojej uwagi na oddechach i wydechach; mogą temu
towarzyszyć na przykład numery od 0 do 9 – wyobrażamy sobie zmieniające się obrazy
numerów z każdym oddechem. Alternatywnie – można wyobrażać sobie zdrowie i spokój
wpływające do naszego ciała w czasie wdechu, i wypływający stres i ból w czasie
wydechu,
− skupienie na obiekcie – koncentrowanie uwagi całkowicie na badaniu jakiegoś obiektu,
przyglądanie się jego najdrobniejszym detalom, badanie kształtu, koloru, i tym
podobnych. Często używanymi obiektami są kwiaty lub płomień świecy. Można jednak
użyć innych obiektów (na przykład budzika, lampy, filiżanki) z takim samym skutkiem.
− skupienie na dźwięku – niektórzy lubią skupiać się na dźwiękach. Klasycznym
przykładem jest staroindyjskie „Am”, znaczące „perfekcja”,
− wyobraźnia – może to być bardzo odświeżający i przyjemny sposób medytacji. Polega na
kreowaniu w umyśle obrazu przyjemnego i relaksującego miejsca. Wykorzystuje się
przy tym wszystkie zmysły: „widzę” to miejsce, „słyszę” dźwięki, „czuję” zapach,
„dotykam” kwiatów.

26
W każdym przypadku ważnym jest trzymać skupioną uwagę. Jeśli pojawią się inne myśli
lub przeszkody, należy pozwolić im „odpłynąć”.
Medytacja jest użyteczną metodą relaksacji. Daje ona okres spokoju i czas, w którym
można dać swojemu ciału odpocząć i oczyścić swój umysł ze stresujących myśli. Medytacja
powinna trwać 20–30 minut, aby mogła dać dobre efekty.
Autohipnoza i autosugestia
Hipnoza ma złą reputacje. Wielu ludzi przez wiele lat żyło dzięki mieszaniu tej użytecznej
techniki z niesprawdzonymi religijnymi, mistycznymi i magicznymi rytuałami. Hipnoza jest
po prostu stanem umysłu, w którym: jesteś bardzo zrelaksowany, zwracasz całkowicie uwagę
na sugestie, do których chcesz się zastosować, nie krytykujesz podanych sugestii, akceptujesz
je takimi jakie są. Autohipnoza jest używana bezpośrednio aby dostarczyć podświadomości
pozytywne afirmacje i sugestie. Normalna hipnoza jest często nieefektywna w redukcji stresu,
jako że wymaga obecności hipnotyzera. Autohipnoza natomiast jest tak samo łatwa i posiada
dodatkową zaletę, że to człowiek sam całkowicie kontroluje co jest proponowane do jego
umysłu gdy jest w stanie umysłu podatnym na sugestie.
Do pierwszych kilku razy, gdy stosuje się samo-hipnozę, najlepiej znaleźć miejsce,
w którym nikt nie będzie przeszkadzał przez dłuższy czas. Usiąść lub położyć się,
wyeliminować wszelkie rzeczy, które mogą rozpraszać i odprężyć się. Pierwszym krokiem,
aby się zrelaksować, jest zamknięcie oczu i próba wyobrażenia sobie fal relaksacyjnych
spływających w dół naszego ciała, z czubka głowy w dół, zmywających stres. Niech fale te
biegną gdy oddychamy, najpierw obmywając głowę, potem szyje, ręce, na końcu nogi.
Poczujemy odprężające się mięśnie w Twoim ciele, gdy fale rozluźnienia przepływają przez
nie. Alternatywną techniką jest skupić swój wzrok na punkcie ściany lub jeździć windą
w górę i w dół wysokiego budynku. Następnym krokiem jest użyć sugestii aby pogłębić stan.
To jest tak proste jak powiedzenie do siebie np. „Czuję się odprężony i spokojny. Z każdym
oddechem staję się jeszcze bardziej rozluźniony”. Gdy się jest całkowicie zrelaksowanym
i skupionym na własnych sugestiach, jest się w użytecznym stanie samo-hipnozy. Sugestie
wpajamy sobie gdy powtarzamy sobie szczególne słowo-hasło w odprężonym stanie.
Zdrowie i żywienie - redukcja stresu chemicznego
Zadziwiająca ilość stresu, jakiego doświadczamy w codziennym życiu, jest powodowana
przez substancje, które spożywamy. Poprzez jedzenie lub picie pewnych składników
wystawiamy nasze organizmy na działanie stresu chemicznego. Podobnie, jeśli nie mamy
uregulowanej diety, możemy narażać organizm na stres z powodu braku pewnych składników
pokarmowych. Jedzenie zbyt dużej ilości pożywienia, przez dłuższy okres czasu, powoduje
nadwagę. To wystawia serce i płuca na nacisk, przeciąża organy i redukuje energię.
Znajomość efektów działania niektórych substancji pozwala na ich wyeliminowanie:
− kofeina – jest środkiem pobudzającym. Jeśli pijemy zbyt dużo filiżanek kawy na dzień,
możemy zredukować sporą dawkę stresu przez przestawienie się na kawę bezkofeinową,
− alkohol – w małych ilościach może być pomocny w odprężeniu. W większych ilościach
może zwiększać stres, który utrudnia sen. W dużych ilościach przez dłuższy okres czasu
alkohol zniszczy nasze zdrowie,
− nikotyna – mimo, iż w krótkim czasie nikotyna może spowodować odprężenie, jej
toksyczne składniki przyśpieszają bicie serca i wystawiają nasze ciało na działanie stresu.
Po początkowym okresie rzucenia palenia, większość ex-palaczy stwierdza dużo lepsze
ogólne odprężenie,
− cukier – żywność bogata w cukier może zwiększyć energie w krótkim okresie.
Problemem jest to, że ciało człowieka radzi sobie z dużym poziomem cukru poprzez
wydzielanie insuliny, która redukuje poziom cukru we krwi. Insulina może pozostać
przez pewien okres po zmniejszeniu poziomu cukru i wciąż działać. To może
powodować obniżenie poziomu energii.

27
Stosowanie dobrze dobranej diety pozwala zminimalizować ten rodzaj chemicznego
stresu. Nasz organizm będzie otrzymywać wszystkie składniki, które potrzebuje do
efektywnego funkcjonowania.
Przy radzeniu sobie ze stresem najlepsza i najskuteczniejsza jest profilaktyka. Najczęściej
zalecane metody radzenia sobie z trudnymi sytuacjami:
− utrzymywanie kontaktu z naturą – pachnący świeżością las i śpiew ptaków może
dostarczyć energii, której nie mają w sobie betonowe osiedla,
− czas dla siebie – wygospodarowanie wolnego czasu i spędzenie go tak jak lubimy, na
przykład czytając książkę, bądź idąc na spacer,
− rozmowa z przyjacielem – rozmowa z kimś kto potrafi wysłuchać i pomóc,
− stosowanie technik relaksacyjnych – może to być joga, medytacja czy proste
kontrolowanie oddechu, które spowodują wyciszenie i spokój; ta metoda wymaga
systematyczności,
− uprawianie sportu – ćwiczenia fizyczne są niewątpliwie lepszym sposobem na
okiełznanie stresu niż obsesyjne myślenie o tym co może się wydarzyć i zamartwianie się,
− zdrowe odżywianie – istnieje związek między fizyczną i psychiczną stroną człowieka,
należy unikać używek: papierosów, kawy, alkoholu,
− rozwijanie poczucia humoru – stare przysłowie mówi, że śmiech to zdrowie; jest w tym
dużo racji.
− racjonowane gospodarowanie czasem – sporządzanie planu dnia, a nawet tygodnia, spis
rzeczy, które są do załatwienia bardzo pilnie i takich, które mogą jeszcze zaczekać,
− stawianie realistycznych celów – ustalenie co chce się osiągnąć i w jakim czasie;
sporządzenie realistycznego planu działań,
− pogodzenie się z własnymi słabościami – nikt nie działa bezbłędnie, trzeba być
tolerancyjnym wobec samego siebie,
− koncentrowanie się na tym nad czym ma się władzę, a nie troszczenie się o rzeczy na
które nie ma się wpływu.
1. Czym jest stres i co go powoduje?
2. Jak dzielimy czynniki stresogenne?
3. Jaki jest wpływ stresu na efektywność działania?
4. Jakie są objawy długotrwałego stresu?
5. Jakie znasz techniki redukcji stresu?
6. Czym charakteryzują się techniki redukcji stresu z kategorii metod środowiskowych?
7. Czym charakteryzują się techniki redukcji stresu z kategorii technik umysłowych?
8. Na czym polega odreagowanie stresu technikami fizjologicznymi?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj czynniki, które u Ciebie wywołują stres oraz opisz Twoje reakcje w takiej
sytuacji.
1) założyć „dzienniczek stresu” (np. 16–kartkowy zeszyt),

28
2) prowadzić zapisy według poniższych wytycznych przez 3–4 dni lub cały tydzień,
− w jednakowych odstępach czasu, np. co 2–3 godziny, sporządzać notatkę
z następującymi informacjami:
− dzień, godzina,
− natężenie Twojego stresu w danej chwili (zgodnie z tabela stresu zamieszczona
w poradniku dla ucznia,
− Twoje odczucie w danej chwili (szczęście, zadowolenie, strach, obojętność itp.),
− czy to co robisz sprawia Ci satysfakcję?
− jaka jest efektywność Twojej pracy, jeżeli w danej chwili pracujesz?
− w przypadku wystąpienia silnego stresu dodatkowo zapisać następujące informacje:
− jakie zdarzenie, sytuacja wywołały stres?
− gdzie i kiedy to nastąpiło?
− dlaczego to zdarzenie, sytuacja były stresujące?
− jaki jest twój poziom stresu w skali 1–10?
− czy i w jaki sposób udało ci się zapanować nad sytuacją?
− czy skutecznie udało ci się poradzić sobie ze stresem?
3) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia, dzieląc się na forum grupy swoimi
refleksjami,
4) wziąć udział w dyskusji próbując odpowiedzieć na następujące pytania:
− jaki jest poziom stresu, który zapewnia ci najlepsze samopoczucie i efektywność
− pracy?
− jakie są główne źródła nadmiernego, nieprzyjemnego stresu w twoim życiu, w jakich
− pojawiają się okolicznościach?
− czy potrafisz sobie skutecznie radzić w takich sytuacjach?
– poradnik dla ucznia,
– tabele czynników stresogennych,
– 16 kartkowy zeszyt,
– kartki papieru,
– przybory piszące.
Ćwiczenie 2
Wykonaj oddechowe ćwiczenia relaksacyjne przy muzyce według podanej instrukcji.
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym technik redukcji stresu,
2) usiąść wygodnie i spróbować odrzucić wszystkie myśli o bieżących sprawach,
3) wysłuchać instrukcji nauczyciela dotyczących relaksacyjnych technik oddechowych oraz
przyjrzeć się prezentacji (głęboki wdech nosem aż do uniesienia rąk opartych na brzuchu,
powolny wydech przez usta),
4) przy muzyce wykonać ćwiczenia oddechowe, skupiając swoje myśli na właściwym
regulowaniu oddechu,
5) po zakończeniu ćwiczenia podzielić się na forum grupy refleksjami na temat swoich
odczuć podczas i po wykonaniu ćwiczeń oddechowych.

29
– poradnik dla ucznia,
– magnetofon,
– odtwarzacz CD,
– kasety lub płyty CD z muzyką relaksacyjną.
– literatura dotycząca metod i techniki redukcji stresu.
Ćwiczenie 3
Dobierz odpowiednie techniki radzenia sobie ze stresem związanym z sytuacją:
– zmiana obowiązków w pracy,
– spóźnienia na autobus do szkoły,
– kłótni z przyjaciółmi.
1) przypomnieć sobie różne techniki redukowania stresu,
2) dobrać właściwą technikę radzenia sobie ze stresem do rodzaju sytuacji,
3) wyniki swojej pracy zaprezentować na forum grupy, uzasadniając swój wybór,
4) wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenie.
– arkusze papieru,
– przybory do pisania.
Ćwiczenie 4
Odszukaj na dostępnej skali poziom stresu wywołany przez opisane sytuacje:
Sytuacja I
Pani Halina po 15 latach małżeństwa rozwiodła się z mężem. Pracuje dorywczo. Ma na
utrzymaniu dwoje dzieci.
Sytuacja II
Pani Ela odebrała wynik prześwietlenia Rtg płuc, wskazujący na podejrzenie nowotworu.
Sytuacja III
Maciek, lat 15, wyjechał z rodzicami do innej miejscowości i od nowego roku szkolnego
rozpoczyna naukę w nowej szkole.
Sytuacja IV
Pan Józef prowadzi własną firmę. Chciał wziąć kredyt na dalszy jej rozwój, ale bank odmówił
mu kredytu.
1) zapoznać się z dostępnymi skalami stresu (uczniowie mogą korzystać z książek lub
przygotowanych kserokopii),
2) odszukać na wybranej skali poziom stresu spowodowany opisanymi sytuacjami,
3) przygotować plakat, jako wynik dyskusji w parach,
4) zaprezentować wyniki pracy na forum grupy,
5) wziąć udział w dyskusji podsumowującej, zwracając uwagę na inne sytuacje wywołujące
zbliżony poziom stresu do tego spowodowanego opisanymi sytuacjami.

30
– skale stresu,
– arkusze papieru różnych formatów,
– pisaki,
– mazaki.
Ćwiczenie 5
Wskaż na przykładach z codziennego życia czynniki, które najczęściej powodują stres.
1) przypomnieć sobie na podstawie materiału nauczania w Poradniku dla ucznia, jakie są
typowe czynniki wywołujące stres,
2) do każdego z czynników dobrać konkretny przykład z codziennego życia i wpisać do
tabeli,
3) efekty swojej pracy zaprezentować na forum grupy,
4) wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenie.
– przybory do pisania,
– wzór tabeli do wypełnienia:
Czynniki wywołujące stres Przykłady
Ćwiczenie 6
Na podstawie opisu sytuacji rozpoznaj i pogrupuj biologiczne oraz psychiczne reakcje na
stres.
Opis sytuacji
Pani Zofia K. straciła męża w wypadku samochodowym. Dzień przed tym tragicznym
zdarzeniem urządziła mężowi awanturę o to, że nie odwiedza swojej matki. Po śmierci męża
Zofia K. zaczęła się obwiniać o swoje wcześniejsze zachowanie. Mimo, że od wypadku
minęło już trochę czasu, była rozdrażniona, drżały jej ręce, nie potrafiła powstrzymać płaczu.
Jednocześnie zaprzestała kontaktu z dziećmi i znajomymi, zamknęła się w mieszkaniu,
zasunęła rolety. Zaniedbała swój wygląd, przestała gotować obiady, niewiele jadła. Kiedy
córka do niej dzwoniła, Pani Zofia wykazywała poirytowanie, że jej przeszkadza, ale nie
potrafiła powiedzieć w czym. W ciągu dnia najczęściej siedziała w fotelu, patrząc w okno.
W nocy często wstawała i zażywała środki uspokajające. Kiedy córka nakłoniła ja do pójścia
do lekarza, okazało się, że ma podwyższone ciśnienie i wysoki poziom cholesterolu.

31
1) zapoznać się z opisem sytuacji,
2) wybrać biologiczne reakcje na stres opisanej osoby i wpisać do tabeli,
3) wybrać psychiczne reakcje na stres opisanej osoby i wpisać do tabeli,
4) efekty pracy zaprezentować na forum grupy.
– przybory do pisania,
– wzór tabeli do wypełnienia:
Biologiczne reakcje na stres Psychiczne reakcje na stres
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić definicję stresu? ¨ ¨
2) rozpoznać czynniki stresogenne? ¨ ¨
3) określić poziom stresu działający na Ciebie? ¨ ¨
4) wymienić metody i techniki redukcji stresu? ¨ ¨
5) zaproponować sposób redukcji stresu w zależności od poziomu
stresu jakiego doświadczasz ? ¨ ¨
6) przeprowadzić relaksację różnymi technikami ? ¨ ¨

32
4.4. Działania na rzecz poprawy i utrzymania zdrowia
Diagnoza potrzeb zdrowotnych człowieka
Pojęcie „potrzeba” oznacza taki brak, który występuje w człowieku i który musi być
uzupełniany, aby mógł on żyć i osiągać dobrostan oraz coraz wyższy poziom realizacji
swoich możliwości rozwojowych.
U człowieka braki mogą występować zarówno ze względu na biologiczną, jak
i psychiczną strukturę organizmu. Dlatego też klasyfikacja potrzeb ludzkich jest dokonywana
ze względu na te dwie struktury. Liczba potrzeb biologicznych i psychicznych nie została
ustalona ani ostatecznie zamknięta. W.I. Thomas ograniczył potrzeby do czterech pragnień:
bezpieczeństwa, uznania, przyjaźni i nowych doświadczeń.
Według teorii potrzeb A Maslowa potrzeby ludzkie charakteryzuje układ hierarchiczny.
Potrzeby wyższego rzędu występują po zaspokojeniu potrzeb niższego rzędu.
Według modelu hierarchii potrzeb A. Maslowa potrzeby biologiczne: oddychania, wody,
pożywienia, ruchu, odpoczynku, wydalania i niedoznawania bólu są podstawowymi
potrzebami człowieka. Ich zaspokajanie warunkuje utrzymanie życia. Spośród tych potrzeb
najważniejszą staje się zawsze ta, która aktualnie nie jest zaspokojona.
Potrzeba bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego – to poczucie bezpieczeństwa lub
poczucie zagrożenia. Poczucie zagrożenia może wiązać się ze środowiskiem w którym osoba
przebywa albo może wiązać się ze stanem zdrowia i wynikającą z tego obawą przed
cierpieniem, kalectwem, chorobą, śmiercią.
Kolejną w hierarchii potrzeb jest potrzeba przynależności i miłości. Człowiek jest istotą
społeczną i potrzebuje bycia z innymi ludźmi, ich akceptacji, uznania oraz przejawów
życzliwości i serdeczności. Zaspokajanie tej potrzeby w największym stopniu zależy od ludzi
mu najbliższych, ponieważ od nich najbardziej oczekuje wsparcia w sytuacjach dla siebie
trudnych a także serdeczności i miłości. Zaspokajanie tej potrzeby pozwala na doznawanie
poczucia własnej wartości i ściśle wpływa na jego relacje z innymi ludźmi.
Doświadczanie poczucia własnej wartości jest podstawą dla występowania kolejnej
w hierarchii – potrzeby szacunku. Człowiek oczekuje ze strony innych ludzi oznak poważania
go, dzięki temu umacnia bowiem poczucie własnej wartości. Brak zaspokajania tej potrzeby
wywołuje poczucie lęku, bardzo przykrego niepokoju i poczucia zagrożenia.
Najwyższą kategorię stanowi potrzeba samorealizacji, to jest uzyskiwania wysokiego
poziomu rozwoju różnorodnych możliwości własnych. Jej zaspokojenie przejawia się tym, że
człowiek potrafi zajmować stawisko w różnych sprawach, zmierzać do jakiegoś celu, a także
wzbogać życie innych, jego życie jest bogate, a stosunki z otaczającymi go ludźmi bardzo
dobre. Teoria potrzeb Maslowa koncentruje się na potrzebach człowieka jako jednostki.
Diagnozowanie jest procesem ustalania diagnozy, która jest podstawą udzielania pomocy
osobom, grupom dotkniętym problemem. Określenie terminu diagnoza przypisuje się
M. Richmond, która punktem wyjścia do pracy z indywidualnym przypadkiem uczyniła
rozpoznanie sytuacji podopiecznego, a w szczególności wgląd w cechy osobowościowe
jednostki, rozpoznanie zasobów, zagrożeń i wpływów otoczenia społecznego na jednostkę.
Diagnoza jest efektem wielu czynności badawczych, zaś celem jej jest ustalenie stanu
faktycznego badanych, analizowanych, np. badanej sytuacji życiowej podopiecznego,
analizowanego problemu.
Podczas diagnozy rozpoznajemy:
– niezaspokojone potrzeby człowieka, które mogą być źródłem problemów w jego
funkcjonowaniu,
– problemy, określając ich rodzaj i zakres,

33
– przyczyny powodujące niezaspokojenie potrzeb, tkwiące w jednostce i w jej najbliższym
środowisku (np. rodzinie, grupie).
– siły jednostki i jej najbliższego środowiska, np. możliwości, umiejętności.
Wyniki diagnozy wskazują kierunek oddziaływań, które mogą zmierzać do:
− zmian w samej jednostce np. jej wiedzy, postawach, stanie psychosomatycznym,
− zmian w jej otoczeniu społecznym.
Procedura diagnozowania osób indywidualnych składa się z następujących etapów:
1. Zebranie materiału diagnostycznego – z wykorzystaniem techniki zbierania informacji
i narzędzi badawczych (rozpoznanie potrzeb), np. wywiadu, rozmowy, obserwacji,
analizy dokumentów.
2. Opis – polegający na uporządkowaniu zebranych informacji (faktów), składających się na
sytuację życiową, uwzględniających następujące aspekty, np. sytuację zdrowotną,
mieszkaniową, rodzinną, materialną, zawodową (szkolną), prawną, kontaktów
społecznych. Opis (jako rejestr faktów) skupia się nie tylko na dysfunkcjach.
3. Ocena diagnostyczna – jest czynnością wielokierunkową, w której analizowane są
problemy społecznego funkcjonowania jednostki, przy wykorzystaniu podejścia
ekologicznego, rozwojowego, systemowego.
Techniki i narzędzia uzyskiwania informacji
Prawidłowe rozpoznanie potrzeb i problemów jednostki, grupy, środowiska wymaga
zastosowania odpowiednich technik i narzędzi uzyskiwania informacji o opiniach, postawach,
przekonaniach, pragnieniach podopiecznych, a także o faktach dotyczących ich sytuacji
życiowej. Do takich technik należą: technika wywiadu, rozmowy, obserwacji, analizy
dokumentów, ankieta. Z uwagi na ich użyteczność w pracy opiekunki w domu pomocy
społecznej omówione zostaną jedynie wybrane techniki zbierania informacji. W pracy
opiekuńczej służą one nie tylko celom badawczym, ale rozpoznaniu potrzeb w celu przede
wszystkim udzielenia pomocy.
Wywiad i rozmowa – są podstawowym typem interakcji między pracownikiem
a podopiecznym, w której zachodzą procesy komunikowania się. Wywiad to inaczej rozmowa
kierowana i występują w niej przynajmniej dwie osoby. Podczas wywiadu stawiamy pytania
kierunkowe dążące do założonego wcześniej celu. Należy pamiętać o tym, że zarówno
wywiad, jak i rozmowa jest procesem wzajemnego oddziaływania w relacjach badający –
badany. Wyróżniamy typy wywiadu ze względu na:
a) formę wypowiadania się badanego (respondenta),
b) sposób przeprowadzania wywiadu,
c) zachowanie się badającego,
d) liczbę uczestników.
Do wyżej wymienionych grup należą wywiady:
a) ustne i pisemne,
b) skategoryzowane i nieskategoryzowane,
c) jawne i ukryte,
d) indywidualne i zbiorowe,
e) panelowe.
W zależności od rodzaju wywiadu dobierane są odpowiednie narzędzia, np.
kwestionariusz wywiadu, wykaz problemów zawierający listę pytań. W trakcie
przeprowadzania wywiadu należy pytać o fakty i opinie. Pytania o fakty dotyczą wieku,
wykonywanego zawodu, liczby osób zamieszkującym z podopiecznym. Pytania o opinie
pozwalają na dotarcie do subiektywnych nastawień, odczuć, postaw. W wielu przypadkach
wywiad przeprowadzany z podopiecznym jest uzupełniany rozmową z rodziną lub osobami
bliskimi.

34
Obserwacja jako metoda badawcza powinna charakteryzować się celowością,
planowością, czyli metoda powinna być stosowana zgodnie z wcześniejszymi założeniami
(planem). Obserwacja nie może być przypadkowa i jednorazowa, powinna być stosowana
w różnych warunkach. Obserwacja polega na świadomym, systematycznym gromadzeniu
danych o podmiocie opieki przez spostrzeganie tego co robi, jak się zachowuje w określonej
sytuacji zdrowotnej, jak reaguje na ludzi czy zdarzenia. Może być stosowana w celu
uzupełnienia posiadanych już informacji, sprawdzenia wiarygodności danych zgromadzonych
wcześniej, pochodzących na przykład z wywiadu z pacjentem. Rezultaty obserwacji stanowią
przesłanki czynności poznawczych człowieka, dokonywanych za pomocą różnych narządów
zmysłów, takich jak np. wzrok, słuch, węch, smak, dotyk.
Ze względu na sposoby dokonywania obserwacji wyróżnić można następujące jej rodzaje:
a) bezpośrednią i pośrednią,
b) kontrolowaną i niekontrolowaną,
c) jawną i ukrytą.
Ankieta jest techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnieniu specjalnych
kwestionariuszy, na ogół o wysokim stopniu standaryzacji. Powinna zawierać pytania
dotyczące stylu życia, sposobu odżywiania się i spędzania wolnego czasu, zachowań
seksualnych, zachowań służących ochronie zdrowia psychicznego – sposobów radzenia sobie
ze stresem, czyli wszystkich tych czynników, które determinują zachowanie zdrowia lub
ryzyko zachorowań.
Pomiar to kolejna metoda pozwalająca na gromadzenie danych o podopiecznym. Polega
na pomiarze temperatury ciała, ciśnienia tętniczego krwi, tętna, aktywności podopiecznego,
diurezy.
Pomiar parametrów życiowych
Tętno bada się najczęściej na tętnicy promieniowej, 2 cm powyżej nadgarstka. Osoba,
u której bada się tętno powinna leżeć lub siedzieć. Nie powinna też być bezpośrednio po
wysiłku fizycznym lub po przeżyciach emocjonalnych. Ręka jej powinna spoczywać na klatce
piersiowej lub wygodnie oparta. Badając tętno, należy trzy środkowe palce położyć na tętnicy
i lekko uścisnąć. Po wyczucia tętna, trzeba policzyć uderzenia. Badanie przeprowadzamy
przez 15 sekund, a otrzymany wynik mnożymy przez cztery. Tętno mierzy się dwa razy
dziennie. Jeżeli tętno jest niemiarowe badanie przeprowadza się przez 1 minutę. Tętno można
mierzyć również na tętnicy szyjnej lub udowej.
Pomiaru temperatury dokonuje się przy użyciu termometru, metodami zewnętrznymi
i wewnętrznymi. Do metod zewnętrznych, określających temperaturę powłok ciała, należy
pomiar ciepłoty ciała pod pachą i w pachwinie. Do metod wewnętrznych, określających
temperaturę wewnątrzustrojową, należy pomiar w odbycie, w ustach i w przewodzie
słuchowym zewnętrznym. Za prawidłową temperaturę ciała człowieka przyjmuje się 36–37o
C.
Temperatura ciała mierzona w jamie ustnej jest wyższa od mierzonej pod pachą o około
0,3o
C, a w odbycie jest wyższa o 0,5o
C. Temperaturę mierzy się 2 razy dziennie – rano
i wieczorem.
Pomiar ciśnienia tętniczego krwi - badanie polega na pomiarze w sposób pośredni lub
bezpośredni ciśnienia w dużych tętnicach. Zwykle pomiar ciśnienia wykonywany jest
w tętnicy ramiennej. Wartości ciśnienia tętniczego krwi zmieniają się pulsacyjnie w czasie
cyklicznej pracy serca. Przy pomiarze ciśnienia tętniczego krwi wyróżnia się ciśnienie
maksymalne, czyli skurczowe oraz minimalne, czyli rozkurczowe. Do pomiaru ciśnienia
tętniczego krwi używa się ciśnieniomierzy. Prawidłowe ciśnienie krwi u dorosłych,
skurczowe i rozkurczowe, wynosi: optymalne poniżej 120/80 mm Hg, prawidłowe poniżej
130/85 mm Hg, prawidłowe wysokie 130-139/85-89 mm Hg. Jeśli ciśnienie jest powyżej
ostatniej wartości mówimy o nadciśnieniu, jeżeli osiąga wartości poniżej 120/80 jest to
niedociśnienie.

35
Dokonując oceny oddechu, zwracamy uwagę na obecność, częstość, jakość, rytm
oddychania. Badanie ma znaczenie diagnostyczne w ocenie wydolności oddechowej
podopiecznego oraz w monitorowaniu stanu chorego w przebiegu chorób układu
oddechowego, krążenia i innych. Wykonując badanie oddechu, należy uwzględnić:
częstotliwość oddechów w czasie 1 minuty, charakter oddechu, zapach oddechu, obserwację
ruchów klatki piersiowej. Szybkość oddechów uzależniona jest od wieku badanego – u osób
dorosłych wynosi około 12–20 przez minutę. Prawidłowy oddech jest wtedy, gdy jest
miarowy, średniogłęboki, wykonywany bez wysiłku, bezwonny, niesłyszalny, wydech nieco
dłuższy niż wdech. Przed przystąpieniem do oceny oddechy należy ułożyć ręka na nadgarstku
chorego i obserwować ruch klatki piersiowej. Liczyć oddechy przez jedną minutę.
Zaobserwować czy podopieczny ma trudności w oddychaniu, czy występują duszności, czy
oddychaniu towarzyszą świsty i trzeszczenia w klatce piersiowej. Określić należy również
zapach wydychanego powietrza.
Podstawowe zakresy istotne w ocenie stanu zdrowia podopiecznego to:
1. Dane ogólne – masa ciała i jej zmiany w ostatnim czasie, poczucie zmęczenia, gorączka.
2. Skóra – zmiany skórne, guzki, owrzodzenia, świąd, suchość skóry, zmiana zabarwienia.
3. Głowa – bóle głowy.
4. Oczy – ostrość wzroku, okulary lub soczewki, ból zaczerwienienie, podwójne widzenie,
jaskra, zaćma.
5. Uszy – słuch, szum w uszach, zawroty głowy, ból uszu, infekcja wyciek.
6. Nos i zatoki – częste przeziębienia, katar, krwawienie z nosa.
7. Jama ustna i gardło – stan zębów i dziąseł, bolesność języka, częste bóle gardła, chrypka.
8. Układ oddechowy – kaszel, plwocina (ilość i kolor), krwioplucie, świsty.
9. Układ krążenia – kołatanie serca, wysokie ciśnienie krwi, ból w klatce piersiowej,
duszności.
10. Układ pokarmowy – łaknienie, problemy z połykaniem, zgaga, nadmierne odbijanie,
nudności, wymioty, zaparcia i biegunka.
11. Układ moczowy – częstość i ilość oddawania moczu, oddawanie moczu w nocy,
pieczenie i ból w oddawaniu moczu, krwiomocz, nietrzymanie moczu.
12. Układ nerwowy – omdlenia, utraty przytomności, zaburzenia mowy, zaburzenia snu,
funkcjonowanie narządów zmysłów.
13. Stan psychiczny – nerwowość, napięcie, nastrój obniżony czy podwyższony, pamięć,
myśli samobójcze.
Promocja zdrowia i jej znaczenie dla jednostki i społeczeństwa
Termin „promocja zdrowia” ukształtował się w 1978 roku w czasie obrad Światowego
Zgromadzenia Zdrowia a jego podstawowe założenia sformułowano, w wymienionej
wcześniej, „Karcie Ottawskiej”.
Kolejnymi kamieniami milowymi, w skali międzynarodowej, w dziedzinie zdrowia były
następne konferencje o zasięgu światowym jak konferencja w Adelajdzie (Australia, 1988),
w Sundvall (Szwecja, 1991), których owocem były odpowiednie deklaracje lub stanowiska,
a ostatniej - program działań promocji zdrowia na XXI wiek. Promocja zdrowia stała się
pierwszym z czterech głównych kierunków działania w ramach Europejskiej Strategii
Zdrowia (1981).
Promocja zdrowia jest to proces umożliwiający ludziom:
− zwiększenie kontroli nad swoim zdrowiem (identyfikacja własnych problemów
zdrowotnych),
− poprawę zdrowia - poprzez podejmowanie wyborów i decyzji sprzyjających zdrowiu,
kształtowanie potrzeby i kompetencji w rozwiązywania problemów zdrowotnych
i zwiększania potencjału zdrowia.

36
Podstawowe zasady promocji zdrowia obejmują skupienie działań na całym
społeczeństwie w kontekście jego codziennego życia, nie ograniczając się jedynie do grup
podwyższonego ryzyka zachorowania. Celem jest wpływ na podstawowe czynniki
zwiększające potencjał zdrowia, co wymaga ścisłej współpracy wielu sektorów ze względu na
wieloczynnikowe uwarunkowania zdrowia. Promocja zdrowia jest przedsięwzięciem
społecznym i politycznym, nie zawężonym do działań służb medycznych, choć odgrywają
one znaczną rolą w jej wspieraniu i realizacji. Konieczne jest wykorzystywanie
zróżnicowanych, uzupełniających się form oddziaływania, poprzez mass-media, legislację,
edukację, politykę fiskalną. Niezbędna jest reorientacja osób sprawujących władzę
i utrzymywanie ścisłych kontaktów ze wszystkimi resortami i instytucjami. Bardzo ważne jest
popieranie, ukierunkowywanie i mobilizowanie aktywności społeczności lokalnych. Promocja
zdrowia powinna motywować ludzi do aktywnego uczestnictwa w działaniach
prozdrowotnych.
Aby poprawić stan zdrowia społeczeństwa, należy działać w różnych sferach życia
społecznego, ale niezaprzeczalnie trzeba propagować i upowszechniać idee promocji zdrowia.
Prace w zakresie promocji zdrowia są rezultatem polityki społecznej, inicjowanej z reguły
przez państwo. W Polsce działania w kierunku poprawy stanu zdrowia społeczeństwa też są
prowadzone, na przykład w postaci wdrażania w życie programów promocji zdrowia, chociaż
jest ich za mało w stosunku do istniejących potrzeb społecznych.
Programy promocji zdrowia to przede wszystkim programy edukacyjne, które mają za
zadanie uświadomić zagrożenia i pokazać sposoby zapobiegania. Tworzone są dla różnych
grup wiekowych. Programy realizowane w środowisku dzieci i młodzieży to na przykład:
− program edukacyjny „Wolność oddechu - zapobiegaj astmie'' - głównym celem programu
jest uświadomienie rodzicom i opiekunom dzieci znaczenia wczesnej profilaktyki astmy
oraz stworzenie dzieciom zagrożonym tą poważną chorobą możliwości optymalnej
jakości życia,
Programy promocji zdrowia przeznaczone dla dorosłych to między innymi:
− program edukacyjno-diagnostyczny wczesnego wykrywania raka piersi u kobiet
„Samobadanie piersi”,
− program edukacyjno-rehabilitacyjny „Jak żyć z cukrzycą”,
− program edukacyjny „Trzymaj Formę” – głównym celem programu jest poszerzenie
wiedzy dotyczącej zdrowego żywienia, zbilansowanej diety, aktywności fizycznej,
zachowań konsumenckich oraz kształtowanie umiejętności niezbędnych do utrzymania
zdrowia i kondycji fizycznej, ze szczególnym uwzględnieniem odpowiedzialności
indywidualnej i świadomego wyboru.
Przy konstruowaniu programu promocji zdrowia należy:
1. Ustalić obszar największych zagrożeń zdrowia, stanu zdrowotności populacji – diagnoza.
2. Ustalić cele działań – cele strategiczne i operacyjne.
3. Wybrać strategie działania.
4. Opracować międzysektorowe programy skierowane na cel.
5. Monitorować programy.
6. Dokonać efektywności działań i ewentualnie wprowadzić korekty działań i strategii.
Promocja zdrowia powinna motywować ludzi do aktywnego uczestnictwa w działaniach
prozdrowotnych. Inwestycja we własne zdrowie ma być inwestycją opłacalną dla jednostki
i dla społeczeństwa. Zdrowie powinno być traktowane jako wartość sama w sobie, jako
podstawowy naturalny zasób, od którego zależy rozwój społeczno-gospodarczy kraju.
Zaowocować ma twórczym i godnym życiem.
Uświadomienie ludziom znaczenia zdrowia oraz zapoznanie ich z zasadami
i możliwościami zapobiegania chorobom skutkuje spadkiem wzrostu zachorowań, zgodnie
z zasadą lepiej zapobiegać niż leczyć. Zdrowe społeczeństwo to nie tylko mniejsze wydatki
na leczenie, ale także lepszy rozwój kraju, ponieważ zdrowi obywatele są bardziej twórczy
i wydajni.

37
Profilaktyka
Profilaktyka jest to szereg działań mających na celu zapobieganie chorobie bądź innemu
niekorzystnemu zjawisku zdrowotnemu przed jej rozwinięciem się, poprzez kontrolowanie
przyczyn i czynników ryzyka. Poprzez wczesne wykrycie i leczenie choroby zapobiega
poważniejszym konsekwencjom. Celem profilaktyki jest podjęcie szybkich i skutecznych
działań przywracających zdrowie, ma ona również na celu zahamowanie postępu lub
powikłań już istniejącej choroby. Dzięki temu prowadzi do ograniczenia niesprawności
i inwalidztwa. Istotnym elementem profilaktyki jest także zapobieganie powstawaniu
niekorzystnych wzorów zachowań społecznych, które przyczyniają się do podwyższania
ryzyka choroby. Wyróżniamy następujące fazy profilaktyki:
− Profilaktyka wczesna - mająca na celu utrwalenie prawidłowych wzorców zdrowego
stylu życia i zapobieganie szerzeniu się niekorzystnych wzorców zachowań,
w odniesieniu do osób zdrowych,
− Profilaktyka pierwotna (I fazy) - mająca na celu zapobieganie chorobie poprzez
kontrolowanie czynników ryzyka, w odniesieniu do osób narażonych na czynniki ryzyka,
− Profilaktyka wtórna (II fazy) - zapobieganie konsekwencjom choroby poprzez jej
wczesne wykrycie i leczenie (przesiewowe badania skriningowe mające na celu wykrycie
osób chorych),
− Profilaktyka III fazy, której działania zmierzają w kierunku zahamowania postępu
choroby oraz ograniczeniu powikłań.
W zakresie profilaktyki wtórnej znaczącą rolę odgrywają przesiewowe badanie
skriningowe. Są to zorganizowane działanie polegające na wczesnym wykryciu w populacji
chorób lub stanów patologicznych za pomocą stosowanych masowo prostych, bezpiecznych
i wiarygodnych testów diagnostycznych. Badania skriningowe prowadzone są w odniesieniu
do chorób stanowiących znaczny problem zdrowotny danej populacji, charakteryzujących się
częstym występowaniem stadiów przedklinicznych, dość długim okresem między pierwszymi
oznakami choroby a jej pełnym obrazem i możliwością wyleczenia.
Podobnie jak programy promocji zdrowia, również programy profilaktyczne tworzone są
dla różnych grup wiekowych. Wśród dzieci i młodzieży prowadzone są między innymi:
– program profilaktyki wad postawy i bocznych skrzywień kręgosłupa – celem programu
jest wczesne diagnozowania wad postawy u dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym
oraz korygowanie nieprawidłowości,
– program wczesnego wykrywania wad i schorzeń narządu wzroku – celem programu jest
wczesne wykrywanie wad i schorzeń narządu wzroku oraz zapewnienie wykonania
pierwszej konsultacji okulistycznej dzieciom, u których wykryto wady i schorzenia
wymagające pogłębionej diagnostyki i leczenia,
– program wczesnego wykrywania wad i schorzeń narządu słuchu oraz niedosłuchu –
celem jest przeprowadzenie wstępnej diagnozy epidemiologicznej zaburzeń słuchu
i niedosłuchu u dzieci w wieku szkolnym poprzez przesiewowe badania audiometryczne
oraz wykonanie konsultacji otolaryngologicznych u dzieci ze stwierdzonymi
zaburzeniami.
Dla osób dorosłych:
− program profilaktyki chorób sercowo-naczyniowych,
− program profilaktyki wczesnego wykrywania raka szyjki macicy,
− program profilaktyki chorób nowotworowych skóry i czerniaka,
− programy profilaktyki chorób reumatycznych i reumatoidalnych i wiele innych.
Prowadzenie szeroko zakrojonych działań profilaktycznych przynosi w krótszej lub
dłuższej perspektywie czasowej wymierne korzyści dla społeczeństwa w postaci:
− poprawy świadomości zdrowotnej populacji,

38
− poprawy stanu zdrowia ludności,
− zmniejszenia ilości osób z powikłaniami chorób i trwałym inwalidztwem,
− zmniejszenia liczby zachorowań i zgonów,
− zwiększenia wykrywalności chorób we wczesnym stadium rozwoju,
− zwiększenia odsetka wyleczeń,
− zmniejszenia absencji chorobowej,
− obniżenia kosztów leczenia,
− mniejszych strat finansowych (zasiłki chorobowe, straty produkcyjne).
Edukacja zdrowotna
Na każdym etapie działań profilaktycznych znaczącą rolę odgrywa edukacja zdrowotna –
proces, w trakcie którego ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i innych osób. Koncentruje
się ona na uświadamianiu związków między zdrowiem człowieka a jego stylem życia oraz
środowiskiem fizycznym i społecznym. Edukacja zdrowotna obejmuje głównie działania
informacyjne, których bezpośrednim celem jest ukształtowanie sprzyjających zdrowiu
przekonań, motywacji i umiejętności, a co za tym idzie postaw zdrowotnych jednostki, które
powinny prowadzić do realizacji zachowań służących zdrowiu.
Tradycyjna edukacja przebiega dwutorowo: w drodze bezpośredniej edukacji jednostek
oraz poprzez użycie w celach edukacyjnych środków masowego przekazu. Działania
skierowane na edukację i rozwój jednostek obejmują podnoszenie poziomu wiedzy
o zdrowiu, poradnictwo z zakresu zagrożeń zdrowia, budowanie wysokiej samooceny oraz
samodzielności. Proces edukacji przebiega w ramach relacji nauczyciel – uczeń, lekarz –
pacjent. Edukacja poprzez środki masowego przekazu ma charakter bezosobowy i obejmuje
podnoszenie poziomu świadomości społecznej, kreowanie właściwego klimatu wokół
problemów zdrowotnych oraz poradnictwo z zakresu zagrożeń zdrowia. Przybierać może
formę reklamy, marketingu, serwisu informacyjnego, a wykorzystane do tego celu mogą być:
radio, telewizja, prasa oraz inne formy publikacji.
Tradycyjnie rozumiana edukacja zdrowotna nastawiona jest jedynie na mobilizację
jednostki. Nie uwzględnia oddziaływania czynników środowiskowych.
Nowoczesna edukacja powinna przebiegać na trzech poziomach:
− podnoszenia poziomu wiedzy i umiejętności związanych z chorobą, funkcjonowaniem
własnego organizmu, zapobieganiem, radzeniem sobie w sytuacjach trudnych,
− podnoszenia poziomu wiedzy i umiejętności związanych z korzystaniem z systemu opieki
zdrowotnej i pojmowaniem zasad jej funkcjonowania,
− zwiększania poziomu świadomości co do czynników społecznych, politycznych
i środowiskowych wpływających na zdrowie.
W celu podniesienia efektywności oddziaływania edukacyjnego niezbędne jest stosowanie
różnych form edukacji zdrowotnej, w tym form skierowanych na grupy, organizacje i całe
społeczeństwa.
Nowoczesna edukacja zdrowotna charakteryzuje się tym, że:
− uwzględnia fakt wieloprzyczynowości chorób, biorąc pod uwagę nie tylko behawioralne,
ale także społeczne, ekonomiczne i polityczne determinanty stanu zdrowia oraz
konieczność budowania programów edukacyjnych na trzech poziomach: jednostki,
społeczności i społeczeństwa,
− posługuje się różnorodnymi strategiami, a programy interwencyjne są tak planowane, by
jedne działania nasilały oddziaływanie innych,
− zwraca się ku żywotnym problemom ludzi, których rozwiązania oni sami się domagają,
− zakorzeniona jest w popularnych ruchach na rzecz sprawiedliwości społecznej, które od
dawna domagają się wprowadzenie zmian w polityce zdrowotnej i instytucjach
związanych ze zdrowiem. Pierwszoplanowym celem „edukacji dla zmiany" jest

7

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (13)

Similar to 7

Similar to 7 (20)

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe (20)

7