Σεμιναριακή εργασία στο τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Δημήτρη Αβράμη

1. Σεμινάριο: Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ
Καθηγήτρια: Διαμαντοπούλου Ευαγγελία
Δημήτρης Αβράμης Ζ΄ εξάμηνο
Ιανουάριος 2016
Η εικόνα της Μάνας στο έργο του
Χρήστου Καπράλου

2. Δημήτρης Αβράμης Ζ΄ εξάμηνο 1
Περιεχόμενα Σελίδα
1. Εισαγωγή στη ζωή και την τέχνη του Χ. Καπράλου ............................ 2
2. Το γλυπτό: Σύνθεση (1966) ................................................................ 3
3. Πρώτη ερμηνευτική προσέγγιση: η αντιπολεμική φωνή ................... 7
4. Δεύτερη ερμηνευτική προσέγγιση: η εικόνα της Μάνας ................... 8
a. Πριν τον Πόλεμο: η έντονα παραστατική περίοδος ................ 9
b. 1950-1960: παραστατικότητα και αφαίρεση .......................... 9
c. 1961-1967: μπρούντζος και σχηματοποίηση .......................... 12
d. Μάνες και κόρες ...................................................................... 15
e. Κι άλλες παραλλαγές στο ίδιο θέμα ........................................ 17
5. Επίλογος ............................................................................................ 19
6. Βιβλιογραφία – Διαδικτυογραφία ....................................................... 20

3. Δημήτρης Αβράμης Ζ΄ εξάμηνο 2
1. Εισαγωγή στη ζωή και την τέχνη του Χ. Καπράλου
Χρήστος Καπράλος: γλύπτης και ζωγράφος
(Παναιτώλιο Αιτωλοακαρνανίας 1909 –Αθήνα 1993)
Παιδί φτωχής αγροτικής οικογένειας. Έχοντας
χάσει πρόωρα τον πατέρα τους, αυτός και τα τρία
αδέλφια του επέζησαν στηριζόμενοι στην μητέρα
τους, η οποία απέκτησε για τον Καπράλο
εμβληματική σημασία.
Το 1940 επιστρέφει από το Παρίσι στο χωριό του και εργάζεται με πηλό και
γύψο, έχοντας ως κύριο μοντέλο τη μάνα του. Στην περίοδο αυτή η γλυπτική του
είναι αρκετά παραστατική, παρόλο που αρχίζει να αποφεύγει την απόδοση
λεπτομερειών. Πολλά έργα του με θέμα τη μητέρα (του), από γύψο ή μπρούντζο,
δημιουργούνται και την περίοδο 1950-1960.
Μετά τον πόλεμο έρχεται στην Αθήνα και το 1961 αποκτά δικό του χυτήριο,
αρχίζοντας να φιλοτεχνεί έργα από μπρούντζο, που είναι μίγμα χαλκού. Είναι μια
περίοδος που προχωρεί έντονα προς την αφαίρεση και τη σχηματοποίηση,
αναζητώντας την ουσία των απεικονιζόμενων μορφών του. Και σε αυτή τη φάση,
πολλά έργα του αναφέρονται στη μητρότητα, με θέματα όπως οι Μάνες, Γυναίκες
με παιδιά ή Μητέρες με κόρες.
Η επικαιρότητα και οι αγωνίες της εποχής δεν τον αφήνουν αδιάφορο, γι’ αυτό
και μια σειρά μπρούντζινων έργων του με θέμα το Βιετνάμ παρουσιάζονται στα
χρόνια 1966-1968, με απεικονίσεις προσώπων που πάσχουν. Ένα από αυτά είναι το
έργο Σύνθεση που θα εξετάσουμε.
Στα χρόνια 1952-1956 δουλεύει την Αίγινα, δημιουργώντας έργα από ξύλο
μάρμαρο και πωρόλιθο. Η απεικόνισή του γίνεται ακόμη πιο αφαιρετική και
συμβολική. Ωστόσο, το θέμα της Μάνας παραμένει, και θα συνεχιστεί ως και τα
έργα των γηρατειών του, τη δεκαετία του ΄80.
Το σύνολο του έργου του, στο οποίο σημαντικότατη
θέση έχει η γυναίκα-Μάνα, θεωρήθηκε καθαρά
ανθρωποκεντρικό.
Η μητέρα του Καπράλου, μοντέλο και
πηγή έμπνευσής του

4. Δημήτρης Αβράμης Ζ΄ εξάμηνο 3
2. Το γλυπτό: Σύνθεση (1966)1
Ορείχαλκος, Πάρκο Ριζάρη, Αθήνα
Η Σύνθεση είναι ένα μπρούντζινο γλυπτό είναι που έχει μέγεθος ανθρώπινων
διαστάσεων. Μέσα από ένα πλαίσιο που θυμίζει πόρτα, παρουσιάζεται μια
1
Το έργο φωτογραφήθηκε τον Ιανουάριο του 2016

5. Δημήτρης Αβράμης Ζ΄ εξάμηνο 4
γυναικεία μορφή, προφανώς μητέρα, που κρατά στην αγκαλιά της με το αριστερό
της μπράτσο ένα μωρό παιδί, ενώ δίπλα της, από τη δεξιά πλευρά της, εμφανίζεται
άλλο ένα σώμα μικρού μεγέθους, ίσως ένα δεύτερο, μεγαλύτερο παιδί.
Η γυναίκα βρίσκεται σε κίνηση, περπατά έχοντας στηριχτεί στο δεξί της πόδι,
ενώ το αριστερό είναι υψωμένο. Το κεφάλι της έχει κλίση προς τα κάτω, σαν να
προσέχει το παιδί που έχει δίπλα της. Βλέποντας το γλυπτό από απόσταση, είναι
εμφανές ότι πρόκειται για γυναικεία μορφή που βαδίζει κρατώντας παιδί στην
αγκαλιά της, ενώ ο θεατής διακρίνει τα κάτω άκρα και μιας άλλης μορφής, που
υποθέτει πως είναι παιδί που κρύβεται πίσω από τη μητέρα του.
Όταν, όμως, πλησιάσουμε, διαπιστώνουμε πως η απόδοση των μορφών δεν
είναι ρεαλιστική, υπάρχει έντονη αφαίρεση, απουσία αναλογιών και, μάλιστα, οι
μορφές είναι κατακερματισμένες:
- Η γυναικεία μορφή έχει ένα μονοκόμματο,
σχηματοποιημένο σώμα, σαν να φορά ένα ριχτό
φόρεμα. Η καθετότητα κυριαρχεί και συνδυάζεται με
τις οριζόντιες γραμμές των παραμορφωμένων ώμων,
δίνοντας ένα ορθογώνιο αποτέλεσμα. Οι καμπύλες
απουσιάζουν εντελώς, το μπροστινό μέρος της
γυναίκας είναι επίπεδο, χωρίς κανένα ανατομικό
χαρακτηριστικό.
- Εξίσου αφύσικο είναι και το μωρό στην
αγκαλιά της. Μόλις που προβάλλει σαν ανάγλυφο
από το σώμα της μητέρας του, έχει ιδιαίτερα μικρό
σώμα, σε μέγεθος εμβρύου περισσότερο.
Δυσανάλογα μεγάλο είναι το κεφάλι του, που γέρνει
πίσω. Μάλιστα, γέρνει αφύσικα, σχεδόν σαν να
λιώνει πάνω στο μπράτσο, που θυμίζει από το πλάι
ακατέργαστο κορμό ξύλου. Παρατηρώντας το
πρόσωπό του βλέπουμε πως δεν έχει
χαρακτηριστικά. Διακρίνονται η οριζόντια
γραμμή του μετώπου, η επίσης οριζόντια
γραμμή του στόματος και μια κάθετη,
χοντροκομμένη μύτη. Φαίνεται αδύναμο,
εξαντλημένο ή ίσως και νεκρό, όμως γερά
κλεισμένο στο μπράτσο της μητέρας του. Ο
όγκος του παιδικού κεφαλιού που γέρνει ίσως
ήταν μεγάλος για να σταθεί με ασφάλεια, έτσι
βλέπουμε πως ενώνεται, «ακουμπάει» στο
πλαίσιο που περιβάλλει τις ανθρώπινες

6. Δημήτρης Αβράμης Ζ΄ εξάμηνο 5
μορφές σαν κορνίζα. Η παλάμη της είναι ανοιχτή κι ακουμπά στο στήθος της ή και
στην καρδιά της. Αποτυπώνεται η κίνηση, χωρίς
να δίνεται έμφαση στην ανατομία, αφού τα
δάχτυλα είναι ημιτελή, λιώνουν πάνω στο σώμα
της γυναίκας. Σε αντίθεση με το στητό σώμα, τα
δάχτυλα δείχνουν ένταση, φόβο, αγωνία ίσως και
προσευχή.
- το άλλο χέρι της
γυναίκας (το δεξί) είναι
ριγμένο στο πλάι, ανενεργό και ατροφικό σε σχέση με το
άλλο. Δεν έχει καν παλάμη, μοιάζει ακρωτηριασμένο. Θα
μπορούσε να αποτελεί δευτερεύον στοιχείο της σύνθεσης,
να μην έχει τη σημαντικότητα του αριστερού, που κρατά
το παιδί. Ίσως ο ακρωτηριασμός να δείχνει και το ότι η
μάνα είναι ευάλωτη, «άοπλη» απέναντι στη συμφορά τα
βάσανα, τις κακουχίες που βιώνει η γυναίκα-μητέρα.
- το κεφάλι της γυναίκας δεν
αποδίδεται ολόκληρο, αλλά όσο χρειάζεται
για να αποτυπωθεί το πρόσωπο. Έτσι, πάνω
από το μέτωπο υπάρχει μια εγκάρσια τομή,
σαν να έχει κοπεί το κρανίο με ένα πριόνι.
Αυτό το απότομο τελείωμα του κεφαλιού
εντείνει την αίσθηση του σκληρού, του
τετραγωνισμένου. Ένας ακατέργαστος
στρογγυλωπός όγκος είναι το πρόσωπο
κάτω από το κομμένο κρανίο. Αλλά και το
πρόσωπο αποδίδεται σχεδόν χωρίς
χαρακτηριστικά: με εντελώς αφαιρετικό τρόπο
αποτυπώνονται τα μάτια και η μύτη μόνο. Δεν
υπάρχουν αυτιά, μαλλιά, στόμα. Το πρόσωπο
μοιάζει με μια ουδέτερη μάσκα, σαν ξύλινα
γλυπτά πρωτόγονων πολιτισμών. Το έντονο
σκάλισμα στα μάτια και τα φρύδια, με την ίδια
καθετότητα που είδαμε και στο παιδί, δίνει την
εντύπωση του πόνου και της βαθιάς αγωνίας που έδινε και η ανοιχτή παλάμη. Το
στόμα είναι κάποιες χαρακιές. Το αριστερό μάτι έχει σχηματιστεί, ενώ το δεξί όχι.
Τα ασύμμετρα ημιτελή χαρακτηριστικά είναι γενικά, θα μπορούσαν να αφορούν
οποιαδήποτε ανθρώπινη μορφή.
- Το ριχτό ρούχο που κρύβει τις ανατομικές λεπτομέρειες, καθώς και το
ανέκφραστο πρόσωπο μας θυμίζουν ορθόδοξες αγιογραφίες, που στόχο έχουν να

7. Δημήτρης Αβράμης Ζ΄ εξάμηνο 6
αναδείξουν την εσωτερικότητα και την πνευματικότητα των μορφών. Μπορεί να
σχετίζεται με το γεγονός ότι ο Καπράλος είχε πάρει τα πρώτα μαθήματα
ζωγραφικής από αγιογράφο, στο Παναιτώλιο όπου ζούσε. Πάντως, αυτή η
απλοποίηση και σχηματοποίηση των μορφών είναι, όπως θα δούμε και σε άλλα
έργα του, μια μεθοδευμένη προσπάθεια ώστε να τα πρόσωπα να χάσουν τα
ιδιαίτερα εξωτερικά χαρακτηριστικά τους και να αναδειχθούν σε πανανθρώπινα
σύμβολα, διατοπικά και διαχρονικά.
- Δίπλα στη γυναίκα, υπάρχει ένα γυμνό
νεαρό σώμα, μάλλον το άλλο παιδί της, που
αποδίδεται μόνο από τη μέση και κάτω. Είναι κι
αυτό σε κίνηση, με ελαφρώς ανασηκωμένο το
ένα πόδι. Δεν έχουμε καμία ένδειξη για το αν
είναι αγόρι ή κορίτσι. Ωστόσο, η διαφορά στην
αποτύπωση της λεπτομέρειας των ποδιών, σε
σχέση με τη μητέρα, είναι εμφανής.
- Ο Καπράλος φαίνεται να δίνει έμφαση
στα άκρα της γυναίκας, είναι αυτά που μας
«μιλούν» αντί για το πρόσωπο. Όσο το σώμα της και το μωρό είναι επίπεδα,
χαλαρά, τόσο το αριστερό της χέρι προβάλλει με ένταση, για να σφίξει και να
προστατέψει το μωρό. Η αγωνία ή ο πόνος που δεν εξωτερικεύτηκαν από το
πρόσωπο, υπονοούνται από την κίνηση της παλάμης και του βραχίονα.
- Παρόμοια ένταση στην απόδοση
έχουμε και στα κάτω άκρα. Οι γυμνές
πατούσες της γυναίκας είναι πλατιές, έντονα
αποδοσμένες, με δάχτυλα που απλώνονται
σαν να θέλουν να στηριχτούν καλύτερα στη
γη. Δείχνουν σώματα ανυπεράσπιστα,
εκτεθειμένα, σωματικά και ψυχικά, στη
σκληρότητα της ζωής, που όμως φαίνονται
να μην παραδίνονται. Η γυναίκα-μητέρα
βαδίζει με σταθερό βήμα, ευθυτενής, κρατώντας γερά
το παιδί της, κρύβοντας, με την έλλειψη στόματος, τον
πόνο της.
Το έργο είναι έντονα επίπεδο, σχεδόν χωρίς
τρίτη διάσταση, ο καλλιτέχνης δεν ενδιαφέρθηκε να
δώσει όγκο, όπως δε νοιάστηκε και για τις
καμπυλότητες των μορφών του. Κοιτάζοντας την πίσω
πλευρά του γλυπτού, βλέπουμε πως είναι άδειο, σαν
ένα τσόφλι ή ένα ρηχό καλούπι. Η αίσθηση του όγκου
που υπάρχει, κοιτάζοντας το γλυπτό από μπροστά,
εξαφανίζεται τώρα. Μοιάζει σαν από ένα μεγάλο

8. Δημήτρης Αβράμης Ζ΄ εξάμηνο 7
επίπεδο φύλλο μπρούντζου να έχουν ξεκολλήσει οι -επίσης επίπεδες- μορφές, που
στη συνέχεια απέκτησαν κάποια στοιχειώδη κύρτωση.
Ο Καπράλος μας καλεί να πάψουμε να βλέπουμε το έργο τέχνης σαν
πετυχημένη απόδοση της πραγματικότητας, να απαλλαγούμε από το εξωτερικό, το
περιττό, και να φτάσουμε στην ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης. Έτσι, η επιφάνεια
του πίσω μέρους του γλυπτού είναι τραχιά, σκόπιμα δείχνει ακατέργαστη. Μια
δυσάρεστη αίσθηση δημιουργείται στο θεατή, το γλυπτό είναι σαν να λέει πως
πίσω από κάθε έκφανση της ζωής περιμένει η φθορά και ο θάνατος.
3. Πρώτη ερμηνευτική προσέγγιση: η αντιπολεμική φωνή
Το γλυπτό καταγράφεται ως Σύνθεση, ωστόσο
στο κάτω μέρος είναι χαραγμένη η λέξη ΒΙΕΤΝΑΜ και
το όνομα του καλλιτέχνη.
Είναι μέρος μιας ενότητας γλυπτών του
Χρήστου Καπράλου με τον ίδιο τίτλο, που υπάρχουν
στην Εθνική Γλυπτοθήκη. Σε πρώτο επίπεδο
αναφέρεται στον αιματηρό εμφύλιο πόλεμο
ανάμεσα σε Βόρειο και Νότιο Βιετνάμ (1965-1973),
που κορυφώθηκε με την επέμβαση των ΗΠΑ. Οι
καταστροφές που προκάλεσαν οι Αμερικανοί στη
χώρα, καθώς και οι μαζικές απώλειες των
Βιετναμέζων από την υπεροπλία των ΗΠΑ,
ευαισθητοποίησαν όλο τον κόσμο και δημιούργησαν
έντονα αντιπολεμικά κινήματα.
Το έργο, λοιπόν, είναι αρχικά μια ευθεία
αναφορά στις συνέπειες των πολέμων, μια
καταγγελτική αντιπολεμική φωνή διαμαρτυρίας:

9. Δημήτρης Αβράμης Ζ΄ εξάμηνο 8
σώματα κομμένα, μέλη ακρωτηριασμένα, η όψη του θανάτου. Άμαχοι γυμνοί και
ξυπόλητοι, δηλαδή εξαθλιωμένοι και ανυπεράσπιστοι. Παιδιά που πλέον μπορούν
να στηρίζονται μόνο σε ένα πρόσωπο: στη μορφή της Μάνας.
Είναι παράξενο πως το ίδιο έργο, που προηγουμένως βρισκόταν στην πλατεία
Ραλλούς Μάνου, ο κριτικός τέχνης Μάνος Στεφανίδης το αναφέρει ως Σύνθεση
(Μάνα της Κατοχής)
2
. Παρατηρούμε, δηλαδή, πως η σύνδεση του πολέμου με την
αγωνία της μάνας, αποτελεί ιστορική εμπειρία τόσο ελληνική όσο και διεθνή.
4. Δεύτερη ερμηνευτική προσέγγιση: η εικόνα της Μάνας
Κι εδώ υπεισέρχεται το άλλο, το χαρακτηριστικότερο μοτίβο στο έργο του
γλύπτη Καπράλου, η μορφή της διαχρονικής Μητέρας, της Ελληνίδας Μάνας.
Μοτίβο που αποδόθηκε πάρα πολλές φορές στο έργο του καλλιτέχνη, με διάφορες
απεικονιστικές παραλλαγές, ανεξάρτητα από το υλικό και την τεχνοτροπία με την
οποία το απέδωσε.
Στο συγκεκριμένο γλυπτό, τη Σύνθεση, έχουμε τη μορφή μιας Μητέρας που,
μέσα από τις λογής-λογής δυσκολίες, προχωρεί με επιμονή, δοσμένη στην
προστασία των παιδιών της. Είπαμε, άλλωστε, πως η μορφή που απεικονίζεται δεν
έχει κανένα διακριτικό χαρακτηριστικό, ηλικίας, εθνικότητας, εποχής. Η στοχευμένη
αφαίρεση αναδεικνύει το πανανθρώπινο αυτό σύμβολο.
Είναι χαρακτηριστικό ότι ένα άλλο γλυπτό του
Καπράλου, που τιτλοφορείται Βιετνάμ (1967,
μπρούντζος) και το βλέπουμε στη διπλανή εικόνα,
είναι πανομοιότυπο με τη Σύνθεση και βρίσκεται
στην Εθνική Γλυπτοθήκη. Σε σχέση με το υπαίθριο
γλυπτό του Πάρκου Ριζάρη, βλέπουμε πιο
ανάγλυφα και πιο δραματικά αποδοσμένο το χέρι
της μάνας και το σώμα του παιδιού.
Ξεκινώντας, λοιπόν, από αυτή τη μητρική
μορφή, αξίζει να παρακολουθήσουμε ποια στάδια
στο έργο του Καπράλου προηγήθηκαν στην
απεικόνιση του ίδιου θέματος, αλλά και όσα
ακολούθησαν.
2
Στεφανίδης Μ. (2009): 44

10. Δημήτρης Αβράμης Ζ΄ εξάμηνο 9
a. Πριν τον Πόλεμο: η έντονα παραστατική περίοδος
Στο έργο Κεφάλι της μάνας μου (1930-34, γύψος), βλέπουμε ένα από τα
πρώτα έργα του καλλιτέχνη, από τα χρόνια που
βρισκόταν ακόμα στο χωριό του, στο Παναιτώλιο.
Παρατηρούμε το πρόσωπο της μητέρας του, που
ήταν το πρώτο του μοντέλο, αποδοσμένο με
ιδιαίτερα ρεαλιστικό τρόπο, με έντονη
παραστατικότητα. Ελαφρά γερτό πρόσωπο, με
κλειστά μάτια, βαθιές ρυτίδες πόνου ανάμεσα στα
φρύδια της και άκρες των χειλιών στραμμένες προς
τα κάτω, αποκαμωμένες. Το σμίλεμα είναι βαθύ, έτσι
οι φωτοσκιάσεις δίνουν ένα δραματικό αποτέλεσμα.
Το δέρμα δεν είναι λείο, είναι τραχύ και δείχνει
σωματικά και ψυχικά γερασμένο, μοιάζει να ακούγεται ένας βαθύς αναστεναγμός.
Ο Καπράλος αποτυπώνει την προσωπική πορεία της μητέρας του: η φτωχή
χήρα αγρότισσα, που προσπαθεί να αναστήσει τα τέσσερα παιδιά της. Το έργο
συγκινεί και δείχνει την πρόθεση του καλλιτέχνη να δείξει στη μητέρα του
αναγνώριση και αγάπη.
b. 1950-1960: παραστατικότητα και αφαίρεση
Στην δύσκολη δεκαετία μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, παρατηρούμε πως η
αναπαράσταση της μορφής της μητέρας του εξακολουθεί να είναι συχνή, ωστόσο ο
τρόπος απόδοσης τροποποιείται. Έχουμε
ολόσωμες απεικονίσεις, κυρίως από γύψο, όπου,
όμως, τα χαρακτηριστικά του προσώπου είναι
πιο γενικά, πιο ουδέτερα, και το ύφος πιο
συγκρατημένο.
Στο διπλανό έργο, Μάνα καθιστή-
Καρτερία (1952), έχουμε μια απλοποίηση στην
απόδοση, τόσο του προσώπου όσο και του
σώματος. Η επιφάνεια είναι λεία και το σμίλεμα
ρηχό, ίσα-ίσα για να αποτυπωθεί η φιγούρα της
αγρότισσας που έχει υποστεί πολλά. Η κλίση του
σώματος ίσως να σχετίζεται με το
συμπληρωματικό τίτλο του έργου Καρτερία,
υποδηλώνοντας κούραση αλλά όχι παραίτηση.
Παρόμοια χαρακτηριστικά αυτής της

11. Δημήτρης Αβράμης Ζ΄ εξάμηνο 10
τεχνοτροπίας διαπιστώνουμε και στα ακόλουθα έργα του, με θέμα καθιστές ή
σκεφτικές μητέρες.
Τα έργα είναι: αριστερά Η μητέρα μου (1950, γύψος), στο μέσον Η μητέρα
μου (1957, γύψος) και δεξιά η Μάνα (1950-51, μπρούντζος).
Οι μαντιλοφορεμένες, όχι πολύ νέες γυναίκες που κάθονται με τα χέρια
σταυρωμένα μπροστά τους είναι παρόμοιες με την Καρτερία, όμως δεν υπάρχει η
αίσθηση της βασανισμένης ζωής που υποδηλώνει η γερτή στάση της Καρτερίας. Στη
μπρούντζινη Μάνα δεξιά, βλέπουμε μια σκεφτική, προβληματισμένη γυναίκα που
με το δεξί κρατά το φόρεμά της ενώ με το άλλο ακουμπά το πηγούνι της, ενώ όλες
αποπνέουν μια ηρεμία.
Είναι παράξενο πως ενώ η Καρτερία και η όρθια μπρούντζινη μορφή
ορίζονται ως Μάνες, δεν υπάρχουν παιδιά γύρω τους (στοιχείο που δεν είναι
απαραίτητο στα έργα Η μητέρα μου). Μήπως αυτό σημαίνει πως οι φιγούρες είναι
αναγνωρίσιμες με βάση την εμπειρία των Ελλήνων; Πως μια σοβαρή, μέσης ηλικίας
γυναίκα, που δείχνει να υπομένει και να εσωτερικεύει ό, τι της συμβαίνει, δεν
μπορεί παρά να είναι μητέρα;
Αν, μάλιστα, συνδυάσουμε τις παραπάνω μορφές με το ανάγλυφο Το
Μνημείο της Μάχης της Πίνδου (1952 – 1956), έργο με έντονες τις μνήμες από τον
Ελληνοϊταλικό αγώνα, βλέπουμε τις γυναίκες-μάνες της Πίνδου, να θρηνούν, να

12. Δημήτρης Αβράμης Ζ΄ εξάμηνο 11
υποβαστάζουν τους ανάπηρους (πιθανόν γιους), να βιώνουν τον πόλεμο από τη
δική τους πλευρά. Στην περίοδο αυτή θα λέγαμε ότι η ελληνικότητα της Μάνας που
εικονίζουν τα έργα του Καπράλου είναι ακόμα εμφανής, όπως και η άμεση
αναφορά στη μητέρα του.
Στην ίδια λογική είναι
και το γλυπτό Η κηδεία της
μητέρας μου (1950 – 1960,
γύψος).
Γράφηκε πως οι
συμπαγείς, απλοποιημένες
φόρμες και τα καθαρά
περιγράμματα αυτής της
ομάδας έργων παραπέμπουν σε τύπους της αρχαϊκής γλυπτικής3
.
Ωστόσο, εντύπωση μας προξενεί ένα διαφορετικό
γλυπτό αυτής της περιόδου, που ξεφεύγει από την
ελληνικότητα που αναφέραμε, όπως και από την
παραστατικότητα και το ρεαλισμό. Πρόκειται για το έργο
Μάνα με παιδί (1951, πωρόλιθος).
Η καθιστή μορφή με το καπέλο, που κρατά μπρος της
ένα κοριτσάκι, είναι πολύ πιο σχηματοποιημένη από τα
προηγούμενα έργα. Δύσκολα γίνεται φανερό αν φορά
ρούχα, αφού ούτε μια πτύχωση δεν υπάρχει, και στα δικά
της ρούχα και στου κοριτσιού, εκτός από μια ανεπαίσθητη
χάραξη. Το έργο είναι απόλυτα συμμετρικό και άκαμπτο,
εντελώς απομακρυσμένο από το ρεαλισμό.
Ένα δυτικού τύπου καπέλο έχει αντικαταστήσει το γνωστό μας μαντίλι, ενώ
από το πρόσωπο, που θυμίζει πρωτόγονη γλυπτική, απουσιάζει κάθε ιδιαίτερο
χαρακτηριστικό. Αποδίδονται με γεωμετρικές χαράξεις μόνο τα μάτια και η μύτη.
Αυτό μας θυμίζει τον τρόπο που θα αποδοθεί το μητρικό πρόσωπο και στα Σύνθεση
και Βιετνάμ, αρκετά χρόνια αργότερα. Σε αντίθεση με το πρόσωπο, το υπόλοιπο
σώμα είναι γεμάτο καμπύλες γραμμές, τόσο που το χέρι δείχνει αφύσικα πλαδαρό.
Είναι σαφές πως ο Καπράλος πολύ λίγο νοιάζεται για την «ομορφιά» της
γυναίκας, την εξωτερική της εμφάνιση. Δεν είναι «κομψή», «ελκυστική»,
«γοητευτική», ούτε καν «συμπαθής». Δεν έχει κανένα στοιχείο διακοσμητικότητας.
Άρα, μας οδηγεί να δούμε κάτι άλλο: τη μητέρα ως ιδέα, ως σύμβολο. Είναι
σταθερή στο ρόλο της, που είναι η προστασία του παιδιού της. Το επίσης
3
Ζερβού, Άρ. (2009): 135

13. Δημήτρης Αβράμης Ζ΄ εξάμηνο 12
σχηματοποιημένο και άκαμπτο παιδί είναι ασφαλές μέσα στην μαλακή αγκαλιά και
στα χέρια που έχουν ενωθεί και δεν αφήνουν περιθώρια παραβίασης.
c. 1961-1967: μπρούντζος και σχηματοποίηση
Τα έργα που συγκεντρώσαμε σε αυτή την ενότητα, πέρα από το θέμα, που
είναι η μορφή της μητέρας, έχουν και κάποια άλλα κοινά χαρακτηριστικά:
- Καταρχάς είναι όλα μπρούντζινα, λόγω του ότι από το 1961 ο Καπράλος έχει
αποκτήσει δικό του χυτήριο.
- Έπειτα, οι μορφές χάνουν ακόμα περισσότερο τα χαρακτηριστικά του
προσώπου τους, το κεφάλι γίνεται όλο και πιο δευτερεύον στοιχείο του γλυπτού.
- Επίσης, η παραμόρφωση εντείνεται περισσότερο, φτάνοντας στη
σχηματοποίηση.
- Τέλος, οι μορφές χάνουν σχεδόν τελείως τον όγκο τους, γίνονται επίπεδες,
σχεδόν σαν φύλλα μετάλλου.
- Αξίζει να επισημάνουμε πως κάνει την εμφάνισή της και δεύτερη μορφή, όχι
μικρότερου μεγέθους όπως ένα μικρό παιδί, αλλά ίδιου περίπου μεγέθους, που
είναι η ενήλικη κόρη.
Το πρώτο έργο που εξετάζουμε είναι το
Μάνα καθιστή (1960, μπρούντζος). Είναι τεράστια
η απόσταση στην απεικόνιση σε σχέση με τις
καθιστές μάνες της προηγούμενης δεκαετίας.
Το έργο μοιάζει με πτηνό και έχει σχήμα
τριγωνικό. Είναι λείο και ελάχιστα παραστατικό. Το
κεφάλι είναι μικρό και παραμορφωμένο, χωρίς
χαρακτηριστικά στο πρόσωπο. Πίσω του
διακρίνεται κάτι που θυμίζει το μαντίλι της
προηγούμενης περιόδου, ενώ και το άμορφο
ρούχο μοιάζει με τα μονοκόμματα ρούχα των
γυναικών του αγροτικού κόσμου.
Δεν υπάρχουν χέρια, παρά, χαμηλά, δύο
εξογκώματα σαν φτερούγες. Ανάμεσα, ένα μικρό
στρογγυλό εξόγκωμα σαν κοιλιά. Τέλος, τα πόδια είναι εντελώς αφύσικα, η μορφή
πατά σε δάχτυλα που μοιάζουν χεριών κι όχι πατούσας. Η επιλογή των λεπτών
ποδιών και της βαριάς κοιλιάς κάνει το γλυπτό ασταθές, γι’ αυτό στηρίζεται στο
πίσω μέρος, δίνοντας την αίσθηση τρίποδου.
Εδώ φαίνεται σαν η μητρότητα να εκφράζεται από τη φυσική κατασκευή της
μητέρας, που θα της δώσει και το ρόλο της: η ογκώδης κοιλιά είναι εκείνη που
κυοφορεί τη νέα ζωή. Μας θυμίζει τα προϊστορικά ειδώλια της γονιμότητας, με τις
γυναίκες με πληθωρικές περιφέρειες. Η μητέρα, μετά τη γέννηση, αναλαμβάνει με

14. Δημήτρης Αβράμης Ζ΄ εξάμηνο 13
τα χέρια-φτερούγες την συνεχή προστασία του παιδιού.
Μητέρες μόνες έχουμε και στα παρακάτω έργα που βλέπουμε: και τα δύο
τιτλοφορούνται Μάνα, είναι μπρούντζινα, το αριστερό φιλοτεχνημένο το 1961 και
το δεξί το 1962.
Η Μάνα του 1961 είναι στη λογική της παραμόρφωσης, του συμβολισμού, με
κεφάλι με απροσδιόριστου σχήματος, φαίνεται να κάθεται σε καρέκλα. Ωστόσο
είναι η ίδια καρέκλα, αφού τα πόδια της είναι τα μπροστινά πόδια της
ανθρωπόμορφης καρέκλας. Είναι ιδιαίτερα τετραγωνισμένη, δείχνει κούφια, όπως
βλέπουμε και σε άλλα έργα της περιόδου αυτής. Τα χέρια, σταυρωμένα μπροστά,
μας θυμίζουν τις ρεαλιστικές απεικονίσεις της μητέρας του. Το νέο στοιχείο που
εμφανίζεται εδώ είναι η εγκυμοσύνη. Στο επίπεδο γωνιώδες σώμα, η μόνη
καμπύλη, που τονίζουν τα χέρια αλλά και το σκυμμένο κεφάλι, είναι η κοιλιά, ο
φορέας της νέας ζωής.
Όμοια στοιχεία υπάρχουν και στη Μάνα του 1962: η γυναίκα-κάθισμα, η
σχηματοποίηση, η εγκυμοσύνη. Εδώ, όμως, ο Καπράλος επανέρχεται κάπως στην
παραστατικότητα: η μητέρα που κρατά την κοιλιά της, χωρίς να έχει ιδιαίτερα
χαρακτηριστικά, είναι αρκετά ρεαλιστική στη μορφή και την κίνησή της. Κι αυτή με
σκυμμένο κεφάλι σε έντονη κάμψη, σχηματίζοντας γωνίες με τον ώμο, το δεξί χέρι
και τα γόνατά της, είναι προσηλωμένη με ενδιαφέρον στην κοιλιά της.
Άλλη ομάδα γλυπτών της ίδιας εποχής είναι τρία γλυπτά με μητέρων με τα
παιδιά τους, όπως παραθέτονται στη συνέχεια. Τα τρία έργα, μπρούντζινα επίσης,
είναι από προς τα εξής:
αριστερά : Μητέρα με παιδί (1961, ύψος 152cm)

15. Δημήτρης Αβράμης Ζ΄ εξάμηνο 14
στο κέντρο: Μητέρα με παιδί (1961, ύψος 172cm)
στα δεξιά: Βιετνάμ VIII (1968)
Στα δύο Μητέρα με παιδί παρατηρούμε τη φόρμα του γλυπτού-καθίσματος
και την σχεδόν ολοκληρωτική σχηματοποίηση. Φαίνεται πως παριστάνονται
καθιστές μητέρες που σηκώνουν ψηλά τα παιδιά τους. Το αριστερό γλυπτό είναι
ένα μεταλλικό έλασμα που σχημάτισε ορθή γωνία, ώστε να αποδώσει το καθιστό
σώμα. Μια οπή στο κέντρο του υποδηλώνει τον αφαλό, δύο μικρά εξογκώματα τα
στήθη. Δύο κάθετα πολύ λεπτά και μακριά ελάσματα στο πάνω μέρος του γλυπτού
δηλώνουν τους λαιμούς της μητέρας και του παιδιού.
Παρόμοια όψη έχει και το άλλο Μητέρα με παιδί, στο μέσον των εικόνων.
Εδώ, βέβαια, ο θεατής αναγνωρίζει πιο εύκολα τις δύο μορφές, τα πόδια, τα
μπράτσα και τα αντικριστά κεφάλια, παρότι δοσμένα με κάθετες και οριζόντιες
γραμμές.
Προχωρώντας ο καλλιτέχνης στην αναζήτηση της ουσίας, απογυμνώνει
ολοένα και περισσότερο τις μορφές του από εφήμερα, αναγνωρίσιμα, συμβατικά
ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Η μητρότητα εδώ δηλώνεται σαν συνομιλία μάνας-
παιδιού, πρόσωπα που κοιτάζονται, πάντα δύο υπάρξεις σε ένα σώμα. Η μητέρα
στα έργα του χρειάζεται την κοιλιά για να δημιουργήσει τη ζωή στο παιδί της και τα
χέρια για να το προστατεύει συνεχώς.
Το γλυπτό Βιετνάμ VIII στα δεξιά των εικόνων, μας πηγαίνει στην ήδη γνωστή
οπτική του καλλιτέχνη, που είδαμε στα αρχικά μας έργα, Σύνθεση και Βιετνάμ. Πολύ
πιο παραστατικό από τα δύο προηγούμενα, δείχνει έναν γερτό γυναικείο κορμό να
κρατά αγκαλιά ένα παιδί. Οι συμφορές του πολέμου συμπλέκονται πάλι με την
αγωνία της μητέρας για επιβίωση.
Το χωρίς χαρακτηριστικά μητρικό κεφάλι γέρνει και ενώνεται με το σχεδόν

16. Δημήτρης Αβράμης Ζ΄ εξάμηνο 15
ανύπαρκτο παιδικό κεφάλι. Το δέσιμο μάνας-παιδιού παρουσιάζεται με τα
ενωμένα τους σώματα. Συνέχεια και συμπλήρωμα του μητρικού σώματος είναι το
παιδικό. Ο θώρακας, ο ώμος και το χέρι του μικρότερου σώματος είναι ταυτόχρονα
και η μία πλευρά του σώματος της μητέρας.
Τα σώματα μοιάζουν χτυπημένα, ευάλωτα. Το υψωμένο μητρικό χέρι
φαίνεται σαν να θέλει να προστατέψει και τους δύο από κάτι –ίσως σφαίρα ή
βόμβα- που έρχεται απειλητικά, αναγκάζοντας τη μάνα να σκύψει και να κάνει το
κεφάλι της ασπίδα για το παιδί. Δεν είναι παντοδύναμη, ο υψωμένος καρπός της
έχει ακρωτηριασμένα δάχτυλα και κάτι σύρματα στη θέση τους.
Το άλλο της χέρι, με την παλάμη ανοιχτή και τα δάχτυλα σε ένταση, όπως
και στα άλλα γλυπτά Σύνθεση και Βιετνάμ, αγωνιά για ένα αδύναμο παιδί. Γιατί,
όπως στο Βιετνάμ το παιδί έπεφτε άνευρα στο μπράτσο της, έτσι κι εδώ τα πόδια
του κρέμονται σαν χωλά, δεν υπάρχει έξω από τη μητέρα του, δεν μπορεί να
επιβιώσει χωρίς αυτή. Η αντιπολεμική φωνή για την τύχη των αμάχων, για την
τραγική Μοίρα των μανάδων που σε κάθε δυσκολία, σε κάθε τόπο και εποχή πρέπει
να αναλωθούν για τα παιδιά τους, φαίνεται ξανά.
Στη δεκαετία αυτή, επομένως, εξαιτίας και των έντονων πολιτικών
καταστάσεων, με τα επίπεδα, ημιτελή γλυπτά των Μητέρων του εξέφρασε
προβληματισμούς της εποχής του4
.
d. Μάνες και κόρες
Την ίδια εποχή, των μπρούντζινων έργων, ο Καπράλος φαίνεται να
εξειδικεύει κι άλλο τις μητρικές απεικονίσεις. Τώρα εμφανίζονται δύο φιγούρες,
4
Παπανικολάου Μ. (2006): 196

17. Δημήτρης Αβράμης Ζ΄ εξάμηνο 16
σχεδόν ισομεγέθεις, που τιτλοφορούνται Μάνα και Κόρη.
Αριστερά βλέπουμε το έργο Μάνα και Κόρη ΙΙ (1963) και δεξιά το Μάνα και
Κόρη ΙΙΙ (1963). Οι μορφές είναι όρθιες, φαίνονται να αγγίζονται ή να χορεύουν.
Γνωστά μας ήδη χαρακτηριστικά στον τρόπο απεικόνισης συναντούμε κι εδώ: η
σχηματοποίηση των κεφαλιών, ως και η απουσία τους, και η έλλειψη ποδιών που
είτε εμφανίζονται απλώς για να υποβοηθήσουν τη στήριξη του γλυπτού (αριστερά)
είτε θεωρούνται περιττά, αφού τα κρύβουν τα μακριά φορέματα (δεξιά).
Ο δεσμός των δύο γυναικών γίνεται αισθητός στο Μάνα και Κόρη ΙΙΙ από τα
ενωμένα χέρια, που δεν ξεχωρίζουμε αν είναι δύο ή τέσσερα, της μητέρας ή και της
κόρης.
Διαφοροποιημένο «στήσιμο» των μορφών Μάνας – Κόρης έχουμε στα έργα
που ακολουθούν: αριστερά το Μάνα και κόρη ΙΙΙ (1963) και δεξιά το Μάνα και κόρη
VI (1971). Εδώ τα πρόσωπα δεν κοιτάζονται, παρατάσσονται δίπλα-δίπλα, σαν φίλες
που κάνουν παρέα. Εδώ τα άκρα αλλά και τα κεφάλια σχεδόν απουσιάζουν, η
έμφαση δίνεται στην παραλληλία, την καθετότητα, τη συνύπαρξη μητέρας και
κόρης.
Σε επίπεδο τεχνοτροπίας, ενώ το έργο του 1963 φαίνεται οικείο, στο έργο
του 1971 η παραστατικότητα χάνεται κι άλλο, όπως και ο ρεαλισμός. Δύο κορμοί
κρέμονται από ένα στήριγμα σαν κρεμάλα. Υποτυπώδης η επισήμανση του
στήθους, κάνει τους κορμούς να θυμίζουν ανδρικά αγάλματα της αρχαίας εποχής.
Τα σώματα αποκτούν καμπύλη για να αποδοθεί η γυναικεία περιφέρεια και για
πρώτη φορά φαίνονται γυμνά. Όπως κι αν αποδίδονται, οι κόρες είναι σαν
αντίγραφα ή συμπληρώματα των μητέρων τους.

18. Δημήτρης Αβράμης Ζ΄ εξάμηνο 17
e. Κι άλλες παραλλαγές στο ίδιο θέμα
Τα τελευταία πέντε έργα που θα δούμε, δεν μπορούμε να τα
ομαδοποιήσουμε. Δεν μοιάζουν σε τεχνοτροπία, επαναλαμβάνουν όμως σταθερά
την επιμονή του Καπράλου να βρει την ουσία της Μητρότητας. Το θέμα της σχέσης
μητέρας – κόρης φαίνεται πως ολοκληρώθηκε, έτσι ξανασυναντούμε το
ανεξάντλητο θέμα Μητέρας με παιδί.
Στο Μάνα με παιδί (1968), έργο από
πωρόλιθο, το βασικό τετράγωνο σχήμα που
βλέπουμε δύσκολα θα μας οδηγούσε στο να το
αναγνωρίσουμε ως μητέρα. Φαίνεται κάτι μη
ανθρωπόμορφο, με γεωμετρική όψη.
Ο τετραγωνισμένος όγκος έρχεται να
αγκαλιάσει ένα δεύτερο γλυπτό, σε σχήμα
σταυρού που καταλήγει σε κάτι σαν ρόδα.
Δείχνει ένα παιδάκι ίσως πάνω σε ρόδα
ποδηλάτου ή πατινιού. Το παιδί έχει διάθεση
να τρέξει, να παίξει αλλά τα χέρια της
τετράγωνης μητέρας το προστατεύουν και το
οριοθετούν. Παρατηρούμε πως υπάρχει και
δεύτερο υλικό, ένθετα χέρια μάλλον
ορειχάλκινα. Ξανά η εστίαση στα χέρια, όπου
υπάρχουν παιδικές μορφές.
Η ίδια λογική των προτεταμένων
προστατευτικών χεριών υπάρχει και στο ξύλινο έργο
Μάνα με παιδί (Παναγία) του 1983. Ένα γλυπτό που
μας θυμίζει ινδιάνικα τοτέμ στην καθετότητα και την
ακαμψία του. Ίσως ο Καπράλος να δανείστηκε και την
άποψη ότι τα τοτέμ έχουν ιερές και προστατευτικές
ιδιότητες, δηλώνοντας ότι η Μητέρα είναι ιερή.
Ο δευτερεύων τίτλος Παναγία δίνει επίσης μια
θρησκευτική διάσταση. Η ξύλινη σύνθεση θυμίζει το
σταυρό του μαρτυρίου του Χριστού και η Παναγία
δηλώνεται ως η πιο βασανισμένη μητέρα, που όσο κι
αν αγωνίστηκε δεν κατάφερε να αποτρέψει το θάνατο
του παιδιού της.
Θρησκευτική προέκταση θα μπορούσαμε να
βρούμε και στο έργο Pieta (1978, μπρούντζος). Είναι

19. Δημήτρης Αβράμης Ζ΄ εξάμηνο 18
έργο που παρά την αφαιρετικότητά του είναι
αρκετά πιο ρεαλιστικό, λιγότερο τραχύ στην
απόδοσή του, σε σχέση με τα υπόλοιπα
μπρούντζινα που είδαμε. Μια καθισμένη μητέρα
έχει στα πόδια της ακουμπισμένο το σώμα του
παιδιού της. Στο κεφάλι της έχει ένα διχτυωτό
κάλυμμα, που θυμίζει τα καλυμμένα πρόσωπα την
γυναικών που πενθούσαν.
Pieta σημαίνει έλεος, οίκτος αλλά ο όρος
παραπέμπει και στην Αποκαθήλωση του Χριστού,
στο έργο του Μιχαήλ Αγγέλου. Η βουβή
καλυμμένη μορφή είναι η Μάνα που θρηνεί το
παιδί της; Η σκυμμένη μορφή δεν δείχνει νεκρή.
Είναι μήπως το παιδί που έρχεται να ζητήσει τον
οίκτο, το έλεος της μητέρας του, μετά από κάποια
ενέργεια που την έθλιψε; Ζητά παρηγοριά από αυτή για κάτι που του έχει
προκαλέσει πόνο; Σε κάθε περίπτωση, η Μάνα είναι εκεί, είναι όρθια, με την
ελαφρά κλίση του κεφαλιού της είναι συγκεντρωμένη στο Παιδί της.
Στο έργο Μάνα με παιδί (1970, ξύλο) βλέπουμε τη
διάθεση του Καπράλου να απομακρυνθεί εντελώς από το
ρεαλισμό, να δημιουργήσει σύμβολα κι όχι
αναγνωρίσιμες μορφές. Βλέπουμε πιο πολύ μια ξύλινη
μητέρα-εργαλείο, που κρατά στην αγκαλιά της ένα παιδί-
βίδα. Βλέπουμε οριζόντιες και κάθετες φόρμες και
αντικείμενα που παίζουν ένα τελείως νέο ρόλο.
Τελευταίο
χρονικά, στη μεγάλη
πορεία των μητρικών αποτυπώσεων, είναι το
έργο Μάνα με παιδί (1992, μπρούντζος). Ένα
χρόνο πριν το θάνατό του ο Καπράλος
ξαναγυρίζει σε παλιότερους τρόπους
απεικόνισης. Επανέρχεται στην παραστατικότητα
των έργων πριν το 1960. Σε σχέση με το γλυπτό
Σύνθεση (1966) που μας απασχόλησε πρώτο,
βλέπουμε πως διατηρεί τη σχηματοποίηση των
μορφών και την έλλειψη τρίτης διάστασης.
Στην καθισμένη μητέρα με το παιδί όμως
έχουμε μια διαφορετική αίσθηση: είναι ειρηνική,

20. Δημήτρης Αβράμης Ζ΄ εξάμηνο 19
καθησυχαστική, καθημερινή. Δεν έχουμε ακρωτηριασμένα μέλη, απειλή θανάτου,
ίχνη από δυστυχία σε σώματα και πρόσωπα. Η μητέρα αποκτά χαρακτηριστικά στο
πρόσωπό της, μάτια, μύτη, στόμα, αυτιά, μαλλιά. Το παιδί, όρθιο, ζωντανό,
αρτιμελές, παίζει ανέμελα. Οι πόλεμοι εδώ και δεκαετίες αποτελούν παρελθόν και
η μητέρα μπορεί, επιτέλους, να ακουμπήσει τα χέρια της πάνω στην ποδιά της,
χωρίς την αγωνία για τη ζωή και την ασφάλεια του παιδιού της, που την κατέτρυχε
τόσα χρόνια...
5. Επίλογος
Ο Χρήστος Καπράλος στη μακρόχρονη καλλιτεχνική του πορεία διατήρησε
αμείωτο το ενδιαφέρον του για τη μορφή της Μάνας και την μοναδική, εσωτερική
σχέση που έχει με τα παιδιά της. Την αποτύπωσε μόνη, με μικρά παιδιά, με
ενήλικες κόρες, με ανάπηρους γιους.
Αρχικά της έδωσε το πρόσωπο της μητέρας του και κατόπιν άρχισε να της
αφαιρεί τα χαρακτηριστικά του προσώπου, μετά ολόκληρο το κεφάλι, ως και την
ίδια την ανθρώπινη μορφή. Της έδωσε γερό σώμα και δυνατά χέρια, που
αγκάλιαζαν και προστάτευαν κόρες, γιους και παιδιά.
Οι Μάνες άρχισαν γύψινες κι έγιναν σταδιακά μπρούντζινες, πέτρινες, ξύλινες
και ξανά μπρούντζινες, διατηρώντας σταθερό το σκοπό τους. Πέρασαν από το χωριό
του, την Πίνδο, την Κατοχή, το Βιετνάμ, φτάνοντας ως τα ειρηνικά χρόνια των
γεραμάτων του. Ήταν βασανισμένες ή παραμορφωμένες. Άλλοτε χαίρονταν την
παρουσία των κορών τους ή το παιχνίδι των μικρών παιδιών τους.
Με μορφή ρεαλιστική, αφαιρετική, συμβολική, ως καθίσματα ή ως εργαλεία,
τον συνόδευαν στις αναζητήσεις του για 60 χρόνια. Στα χρόνια αυτά έχασαν την
ιδιαίτερη ταυτότητά τους και έγιναν πανανθρώπινα και διαχρονικά σύμβολα της
Αγάπης, της Καρτερικότητας, της ανιδιοτελούς προσφοράς.

21. Δημήτρης Αβράμης Ζ΄ εξάμηνο 20
6. Βιβλιογραφία – Διαδικτυογραφία
1. Ζερβού Άρτεμις, (2009), Η μητρότητα στο έργο του Χρήστου Καπράλου, (στο
Αφιέρωμα στην Ελληνίδα Μάνα – Η Μητρότητα στη Νεοελληνική Τέχνη), Ίδρυμα
της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα.
2. Παπανικολάου Μ. Μιλτιάδης, (2006), Η ελληνική τέχνη του 20ου
αιώνα
Ζωγραφική Γλυπτική, Βάνιας, Θεσσαλονίκη.
3. Στεφανίδης Μάνος, (2009), Ελληνομουσείον, επτά αιώνες ελληνικής
ζωγραφικής, τ. ζ΄, Ίδρυμα Τύπου Α.Ε., Αθήνα.
Ενδεικτικές διαδικτυακές διευθύνσεις σχετικές με τον Χ. Καπράλο:
4. http://www.nationalgallery.gr/site/content.php?artist_id=4735&sel=352
Εθνική Γλυπτοθήκη, έργα του καλλιτέχνη
5. http://dp.iset.gr/artist/view.html?id=198&tab=artworks&start=24&limit=8
Ινστιτούτο Σύγχρονης Ελληνικής Τέχνης, έργα του καλλιτέχνη
6. http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:x85ah7AIcwoJ:www.e
poxi.gr/persons3.htm+&cd=3&hl=el&ct=clnk&gl=gr
κριτική παρουσίαση του έργου του
7. https://www.youtube.com/watch?v=MnzFIDkj2jU
εκπομπή Μονόγραμμα, αφιέρωμα στο Χ. Καπράλο, α΄ μέρος
8. https://www.youtube.com/watch?v=Rm6YItK1B80
εκπομπή Μονόγραμμα, αφιέρωμα στο Χ. Καπράλο, β΄ μέρος