Unidade 3. Programación 3º de ESO. Xeografía Urbana. IES Elviña

1. 03. A CIDADE

2. A cidade e o urbano
4. Un mundo de grandes cidades
3. O crecemento urbano ao longo do tempo
2. A morfoloxía urbana
15
5. Estrutura do sistema urbano español
1. Unha aproximación á cidade
6. As cidades de Galicia

3. Introdución
• As cidades son lugares onde se concentra a
poboación e mais as súas actividades. As
cidades centralizan unha serie de funcións
urbanas e un gran número de servizos.
• A miúdo o lugar onde se sitúa unha cidade
condiciona a súa forma e mais as súas
características ambientais e culturais.
• Hoxe as cidades adoitan ter uns límites difíciles
de establecer xa que os edificios e o trazado
das rúas poden chegar a formar extensas áreas
urbanizadas.
15

4. Introdución
Actividades
• Observa os seguintes mapas e realiza as
actividades
• 1. Identifica as zonas máis iluminadas de
Europa e, con axuda dun atlas, nomea algunha
cidade europea
• 2. Considera o caso de América do Norte e de
América do Sur e comenta onde hai maior
concentración urbana.
• 3. Que continentes están menos iluminados?
15

7. Introdución
Actividades
•Observa as seguintes
fotografías e describe as
diferencias que
observas en cada unha
delas.
15

8. Unha rúa de Berlín, Alemaña

9. Unha rúa de Delhi, India

10. a) Por que a humanidade protagoniza este
fenómeno de urbanización?
b) Que ofrece a cidade?
c) Estou contento por vivir nunha cidade?
d) Vantaxes e desvantaxes de vivir nunha cidade:
e) Engade ti tres vantaxes e tres desvantaxes da
vida na cidade poñéndoas en relación coa vida no
campo.
f) Fai unha redacción sobre por que prefires/non
prefires vivir nunha cidade.
Introdución
Actividades

11. Hai ruído.
Hai cines e lugares de diversión.
Os pisos son caros.
O tráfico é intenso.
Hai moita xente.
A vida está cara.
Pódese mercar de todo.
Non hai zonas verdes para pasear.
Hai menos seguridade nas rúas que nas aldeas.
Hai posibilidades de atopar traballo.
O nivel de contaminación pode ser elevado.
Hai problemas sociais (marxinación, chabolismo...).
Hai servicios sanitarios, de educación, de banca...
Hai máis capacidade de acceso a unha vivenda.

12. 1.1. Poboamento rural e urbano
• Poboamento rural. Inclúe pequenos
asentamentos tanto dispersos coma
concentrados en vilas e aldeas. A actividade
predominante é a agricultura, gandeiría ou
pesca. Ata os inicios do século XXI, a maioría
da poboación mundial vivía en zonas rurais.
• Poboamento urbano. Fórmano
asentamentos de maior tamaño, as cidades.
Estas posúen un elevado número de
habitantes, que non adoitan dedicarse ao
sector primario.

13. Vivimos nun mundo cada día máis urbano
Case medio mundo vive en cidades
ANO
POBOACIÓN
URBANA %
POBOACIÓN
RURAL %
España
1900
1920
1940
1960
1980
2011
31
41
49
57
74
79
69
59
51
43
26
21P. Desenvoltos 71 29
P. Subdesenvoltos 44 56

16. 1.2. Concepto de cidade:
Que é unha cidade?
• Número de habitantes: España: todo
municipio que teña polo menos 10.000
habitantes.
• Actividades económicas: relacionadas co
secundario e principalmente co terciario.
• Outros aspectos: densidade, concentración
de poboación, formas ou aspectos
morfolóxicos, modo de vida. Espazos
densamento ocupados

17. Supón que puideses facer o deseño da
túa cidade ideal.
A que factores cres que deberías prestar maior atención? Por que?
• Número de plantas nos edificios
• Ancho das rúas
• Espacios verdes
• Aparcamentos
• Equipamentos básicos (escolas, dotacións deportivas,
hospitais)
• __________________________________________
• __________________________________________
• __________________________________________

18. 1.3. A diversidade de funcións urbanas
• Residencial e convivencial
• Comercial e financeira
• Industrial
• Administrativa e de servizos
• Cultural
• Política

19. 1.4. Cidades cunha función dominadora
• Relixiosa: Roma e a Meca
• Cultural: Oxford, Heildelberg ou
Salamanca
• Político administrativa:
Washington, Brasilia
• Turística: Venecia, Montecarlo

20. Rúa comercial en Londres

21. Florencia: función turística

22. Roma e A Meca
Función relixiosa

23. Brasilia e Washigton
Función administrativa

24. New York
Función financeira

25. 2. Tipos de planos
2.1. Morfoloxía urbana
• Estudo da cidade tendo en conta a
distribución das súas rúas e
edificios, isto é, a súa trama
urbana.
• Nunha mesma cidade pódense
atopar distintos tipos de tramas
urbanas. As máis frecuentes
resúmense en tres tipos de plano:
irregular, radiocéntrico e
ortogonal.

26. 2. Tipos de planos
2.2. Irregular
• É propio de zonas urbanas que
medraron de xeito espontáneo.
Pódese observar nos barrios
medievais das cidades europeas a
cidade musulmá (cascos históricos)
e nalgunhas cidades dos países en
vías de desenvolvemento de Asia,
África e América Latina.
• Dificultade para a comuniación e a
circulación do tráfico rodado.

27. Toledo
Plano irregular
Rúa tortuosa
canella
sen saída

28. Toledo
Plano irregular

29. 2. Tipos de planos
2.3. Ortogonal
• Responde a unha planificación
realizada en forma de cuadrícula. A
circulación é cómoda e para facilitar
o tráfico oblicuo ás veces trázanse
diagonais. Foi moi utilizado na
época romana. Posteriormente, no
século XIX, o plano ortogonal
aplicouse nos ensanches das
cidades industriais europeas e en
Estados Unidos.

30. Rúas rectilíneas
Rúas perpendiculares
Rúas diagonais

33. Antecedente ós plans de ensanche e extensión da 2ª. m. do XIX:
O Barrio da Magdalena de Ferrol (s XVIII)
trama ortogonal
SIGPAC
Barrio da Magdalena

34. 2. Tipos de planos
2.4. Radiocéntrico
• Planifícase a partir dun núcleo central
(praza) a partir do cal se proxectan rúas
como se fosen os raios dunha bicicleta.
Isto permite un rápido acceso ao centro.
Constrúense avenidas que forman
círculos concéntricos ou vías de rolda.
• Cidades como parís, Moscova, Milán ou
o centro de Madrid son expemplos
deste tipo de plano.

35. Moscova
Centro
histórico
Rúa radial
Rúa
concéntrica

36. París
Plano
radiocéntrico

37. 2. Crecemento urbano actual
2.1. O proceso de urbanización
• Actualmente o proceso de urbanización
acelérase de xeito progresivo:
• Hai máis poboación urbana que rural no
mundo
• Nos vindeiros 25 anos case todo o
crecemento de poboación se producirá nas
áreas urbanas dos países en vías de
desenvolvemento.
• Prevese que no 2050 máis do 70% da
poboación viva en cidades.
• Causas: éxodo rural, a cidade centro de
atracción.

38. 2. Crecemento urbano actual
2.2. As aglomeracións urbanas
• As aglomeracións urbanas son amplas zonas que
abranguen unha ou diversas cidades coas súas áreas
circundantes. Poden ter diferentes extensións e
tamaños:
• Área metropolitana agrupa a unha grande cidade e
a zona urbana que a rodea.
• Conurbación a unión de dúas ou máis áreas
metropolitanas que forman un continuo urbano.
• Megalópole é a suma de varias conurbacións. Forma
unha zona urbana de quilómetros de extensión:
Boston-Nova York-Filadelfia-Baltimore-Washington ou
Toquio-Nagoya-Osaka

39. Grandes aglomeracións urbanas 2012 (millóns de habitantes)
Aglomeración País Aglomeración País
Tokio Xapón 38,1 Estambul Turquía 15,3
Nueva York Estados Unidos 30,4 Moscú Rusia 15,0
México DF México 29,1 Lagos Nixeria 14,9
Bombai India 22,9 Buenos Aires Arxentina 14,0
Seúl Corea del Sur 21,5 Teherán Irán 13,8
São Paulo Brasil 20,5 Londres Reino Unido 13,7
Shanghai China 19,9 Beixing China 13,2
Iakarta Indonesia 19,8 Manila Filipinas 12,6
Delhi India 19,5 Río de Janeiro Brasil 12,3
Os Ánxeles Estados Unidos 18,1 París Francia 12,0
Osaka Xapón 17,4 Rin-Ruhr Alemania 11,9
O Cairo Exipto 16,7 Karachi Pakistán 11,1
Calcuta India 16,1 Kinsasa R.D. do Congo 10,9
Daca Bangladesh 15,4 Bangkok Tailandia 10,4
a) En que continentes se concentran a maioría das aglomeracións?

41. 2. Crecemento urbano actual
2.3. A xerarquía urbana
• A xerarquía urbana é o nivel de importancia que ten unha
cidade. Depende da cantidade de funcións e da extensión da
súa área de influencia.
• Metrópoles globais poder decisorio mundial no político e
económico. Sedes das bolsas de valores máis influíntes e de
organismos internacional (Toquio, Londres ou Nova York)
• Metrópoles mundiais enorme proxección internacional das
cidades por albergar importantes bancos, multinacionais ou
numerosas actividades culturais: París, Amsterdam ou Los
Ángeles
• Metrópoles nacionais corresponden ás capitais do Estado,
que concentran funcións e servizos e encabezan a xerarquía
urbana do país.
• Centros rexionais e comarcais cidades de tamaño medio
(capitais provincias e núcleos pequenos que exercen unha
destacada influencia nas vilas do redor.

42. Sâo Paulo, a maior aglomeración urbana de América do Sur
Con máis de 20 millóns de habitantes

44. Cidade primaria
OS ÁNXELES
CHICAGO
NOVA
YORK
TOQUIO
LONDRES
PARIS

45. Cidade primaria
Cidade primaria semiperiférica
OS ÁNXELES
CHICAGO
NOVA
YORK
TOQUIO
LONDRES
PARIS
Río de Janeiro
Sao Paulo
Singapur

46. Cidade primaria
Cidade primaria semiperiférica
Cidade secundaria
OS ÁNXELES
CHICAGO
NOVA
YORK
TOQUIO
LONDRES
PARIS
Río de Janeiro
Sao Paulo
Singapur
Sidney
Johannesburgo
Madrid
Viena
Milán
San Francisco
Toronto
Houston
Miami

47. Cidade primaria
Cidade primaria semiperiférica
Cidade secundaria
Cidade secundaria semiperiférica
OS ÁNXELES
CHICAGO
NOVA
YORK
TOQUIO
LONDRES
PARIS
Río de Janeiro
Sao Paulo
Singapur
Sidney
Johannesburgo
Madrid
Viena
Milán
San Francisco
Toronto
Houston
Miami
Bos Aires
Caracas
México
Seúl
Taipei
Hong Kong
Manila
Bangkok

48. Cidade primaria
Cidade primaria semiperiférica
Cidade secundaria
Cidade secundaria semiperiférica
Enlaces entre cidades primarias
Outros enlaces
OS ÁNXELES
CHICAGO
NOVA
YORK
TOQUIO
LONDRES
PARIS
Río de Janeiro
Sao Paulo
Singapur
Sidney
Johannesburgo
Madrid
Viena
Milán
San Francisco
Toronto
Houston
Miami
Bos Aires
Caracas
México
Seúl
Taipei
Hong Kong
Manila
Bangkok

50. 3. Un mundo de grandes cidades
3.1. As grandes cidades contemporáneas
• Teñen as seguintes características comúns:
• Enormes aglomeracións urbanas seguen
medrando, atraendo a poboación diversa
sobre todo rural.
• Enorme contraste social entre barrios de
clases adiñeiradas e persoas con escasos
recursos.
• Alto nivel de desenvolvemento concentran
as maiores empresas, tecnoloxía e
innovación.
• Competitivas entre sí

51. 3. Un mundo de grandes cidades
3.2. As cidades nos países desenvolvidos
• As grandes urbes frearon o seu crecemento porque a
maioría da poboación foi vivir ás aforas ou a cidades máis
pequenas. Teñen as seguintes zonas urbanas:
• Centro urbano: Europa: zona histórica creadas na
Antigüidade ou Idade Media. Plano xeralmente irregular.
Países novos desenvolvidos (EEUU, Canadá ou
Australia). Edificados a partir do XIX. Plano regular
(ortogonal). Centro de negocios CBD (Central Business
District)
• Ampla zona densamente edificada rodea o centro
urbano. Barrios moi poboados e desiguais con diversos
niveis sociais.
• Periferia urbana difusa: con áreas de vivendas
unifamiliares, destinadas ás clases medias e altas.
• Necesidades: equipamentos e infraestruturas,
ordenamento, boas comunicacións e transporte.

52. 3. Un mundo de grandes cidades
3.3. Cidades dos países en vías de desenvolvemento
• Países en Asía, África ou América Latina
experimentaron un extraordinario crecemento
desde mediados do XX. Características:
• Enormes aglomeracións urbanas.
Inmigración procedente do campo.
Urbanización espontánea desordenada e sen
planificar. Carencia de infraestruturas e
equipamentos.
• Desequilibrios sociais e distribución territorial
da cidade é irregular.

53. A dualidade urbana nos Países
en vías de Desenvolvemento
CBD de Chicago
Centro urbano nos Países Desenvolvidos

54. 4. A cidade europea
4.1. Proceso de urbanización
• Europa ten un enorme proceso de
urbanización, que é paralelo á súa evolución
histórica e a un complexo desenvolvemento
económico.
• Cidade Preindustrial. Desde a súa orixe ata
o século XIX. Núcleos illados no medio de
extensos territorios escasamente conectados.
• As cidades eran centro do poder político e
relixioso, lugares con mercado e foco de
actividades artesanais e comerciais.
• A cidade antiga: Grecia e Roma. Crearon
moitas cidades por todo o Mediterráneo

55. 4. A cidade europea
4.2. Preindustrial: Antigüidade. Grecia e Roma
• Grecia. As primeiras cidades non tiñan un
trazado regular (rúas estreitas e tortuosas).
Máis adiante utilizouse un trazado de rúas
que se cortaban perpendiculamente en forma
de taboleiro de damas, con espazos e
edificios públicos como a ágora.
• Roma. Adoptou a forma regular derivada dos
campamentos militares, con dúas rúas
principais de orientación N-S (cardo) e E-O
(decumano). Dispoñían de canalizacións para
a auga, pontes, edificios para espectáculos,
calzadas.

56. Antiga cidade grega de Mileto
deseñada por Hipodamo
Deseño da cidade romana

57. 4. A cidade europea
4.2. Preindustrial: Idade Media
• As cidades eran pequenas porque a
economía estaba baseada na agricultura,
mentres que as actividades urbanas, como a
artesanía e o comercio, apenas prosperaban.
• Os núcleos urbanos, debido ao recinto de
murallas que os limitaban, medraban
amoreados, e a súas rúas estreitas, cun
trazado irregular. No centro adoitaba haber
unha praza rodeada dos edificios máis
importantes como a igrexa.
• Os obradoiros artesanais ocupaban as
plantas baixas das casas e os oficios
agrupábanse por rúas.

58. Casco histórico
medieval da cidade
de Ávila

59. Casco histórico
medieval da cidade
de Valencia

60. 4. A cidade europea
4.2. Preindustrial: Idade Moderna
• Experimentaron cambios porque as vellas
zonas medievais eran insuficientes. Os
antigos arrabaldes extramuros incorporáronse
ás cidades e construíanse novos barrios máis
alá das murallas, sen derrubalas. As cidades
incorporaron prazas, xardíns, fontes
monumentais, redes de sumidoiros e
pavimentación de rúas.
• Renacemento: planificación ordenada e
regular. Edifícanse importantes palacios e
numerosos espazos públicos.
• Barroco: notable importancia a capital do
Estado.

61. Urbanización preindustrial
Idade Moderna: a cidade renancentista: Santa Fe

62. Urbanización preindustrial
Idade Moderna: a cidade Barroca: a praza maior
Madrid
Salamanca

63. Casco histórico
da cidade
de Valencia

64. 4. A cidade europea
4.3. Cidade industrial
• Xorde coa Revolución Industrial. A aparición de
fábricas e o ferrocarril fixeron aumentar a man de
obra o número de habitantes das cidades medrou
enormemente. As cidades necesitaban máis espazo,
o que supuxo derrubar as murallas para urbanizar as
terras que o rodeaban.
• Configuráronse novas áreas residenciais
diferenciadas por clases sociais. Os barrios obreiros
estaban situados na periferia, os traballadores vivían
en vivendas humildes e en pésimas condicións
sanitarias.
• Os barrios destinados á burguesía eran amplos e
estaban mellor urbanizados (os ensanches). Ademais
os novos medios de transporte da época modificaron
o trazado das rúas facilitando a conexión entre os
distintos barrios e vilas próximas.

67. Expansión urbana
de Valencia
na R. Industrial

68. 4. A cidade europea
4.4. Cidade Posindustrial
• Dase nos países desenvolvidos.
• Caracterízase polo traslado da actividade
industrial cara a periferia. En polígonos
industriais.
• A cidade desindustrialízase e convértese nun
espazo reservado para actividades do sector
servizos e vivendas.
• Expándese a poboación (dado o custo
elevado da vivenda no interior da cidade) cara
a perifería área metropolitana (cidade difusa)

70. Expansión urbana
xenera problemas
na infraestrutura
de transporte

72. 5. O espazo urbano en España
5.1. O sistema urbano español
• Está constituído por unha xerarquía de cidades e
uns eixes de desenvolvemento
• Segundo os habitantes, funcións urbanas e extensión
das súas áreas de influencia, as cidades españolas
clasifícanse en distintos niveis:
• Metrópoles nacionais: Madrid e Barcelona
• Metrópoles rexionais: Valencia, Sevilla, Zaragoza e
Málaga (1.500.000-500.000 habitantes)
• Metrópoles subrexionais: A Coruña, Vigo,
Valladolid, Bilbao (500.000-200.000 habitantes)
• Centros subrexionais ou cidades medianas:
Santander, Cádiz, Pamplona (200.000-50.000)
• Capitais comarcais: Ponferrada (50.000-10.000)

75. Mapa topográfico
Área metropolitana de Bilbao

76. 5. O espazo urbano en España
5.2. Eixes de desenvolvemento
• Eixe mediterráneo
• Eixe cantábrico
• Eixe do val do Ebro
• Eixe atlántico
• Eixe andaluz

78. 6. As cidades de Galicia
6.1. O poboamento urbano na CC.AA.
• 1960-1970: transformación económica que impulsou
as migracións interiores e favoreceron o
desenvolvemento da Galicia urbana e industrial
localizada no eixe atlántico (Ferrol-A Coruña-
Santiago-Pontevedra-Vigo)
• No interior presenta un desenvolvemento urbano
reducido, coa excepción das cidades de Ourense e
Lugo que contan con certo nivel de funcións urbanas
e cunha variedade de servizos. Destacan tamén
algunhas cabezas de comarca como Viveiro,
Monforte, Carballiño, Verín…
• A configuración morfolóxica da cidade estrúturase
nunha cidade vella, unha zona de ensanche (próxima
á anterior) (XIX-XX) e novos barrios desde os anos
50-60, con funcións residenciais, comerciais e
polígonos industriais.

79. 6. As cidades de Galicia
6.2. Dinamismo e sistema urbano actual
• A poboación urbana representa o 69% do total.
• Concéntranse basicamente no Golfo Ártabro e Rías
Baixas cun nexo na área de Santiago.
• Sistema urbano policéntrico
• Metrópoles subrexionais: A Coruña e Vigo.
Multifuncionais.
• Centros subrexionais Santiago, Lugo, Ourense,
Pontevedra e Ferrol. (entre 50.000 e 100.000
habitantes). Destaca Santiago como capital
autonómica, centro universitario, tradición cultural e
turística.
• Outros centros urbanos vilas cabeza comarcal, cunha
diversificación de funcións administrativas, comerciais e
industriais. Industrial: As Pontes, comercial (Carballo,
Sarria, Chantada…) Pesqueira (Burela, Ribeira) ou
turística (Sada, Sanxenxo, Baiona…)

80. CONCELLO
Vigo 297.355
Coruña, A 246.146
Ourense 107.597
Lugo 98.457
Santiago de Compostela 95.671
Pontevedra 82.684
Ferrol 71.997
Narón 39.238
Vilagarcía de Arousa 37.621
Oleiros 34.386
Carballo 31.358
Arteixo 30.725
Redondela 30.015
Culleredo 29.416
Ames 29.331
Ribeira 27.778
Cangas 26.087
Marín 25.562
2012 Concellos de Galicia
de máis de 25.000 habitantes
(en vermello área metropolitana da Coruña)

82. 1960

83. EVOLUCIÓN DA POBOACIÓN NA COMARCA CORUÑESA (1970-2012)
1970 1975 1981 1986 1991 1996 2012
A CORUÑA 189.575 206.776 231.721 240.129 246.953 243.785 246.146
ABEGONDO 7.033 5.895 6.274 6.165 5.466 5.467 5.709
ARTEIXO 12.380 13.090 16.904 16.904 17.931 20.898 30.725
BERGONDO 5.570 5.223 5.293 5.568 5.392 5.732 6.712
CAMBRE 7.608 7.560 9.181 10.685 12.330 14.972 23.879
CARRAL 5.067 5.349 6.001 5.623 5.229 5.184 6.130
CULLEREDO 10.221 11.287 12.614 13.348 14.631 18.513 29.416
OLEIROS 10.704 11.576 12.593 16.280 18.480 23.057 34.386
SADA 7.277 7.277 7.782 8.207 8.935 9.997 14.922
% da Coruña
con respecto
aos outros
concellos
comarcais 74,22% 75,46% 75,15% 74,36% 73,64% 70,13% 61,84%
TOTAL
COMARCA 255.435 274.033 308.363 322.909 335.347 347.605 398.025
Porcentaxe con
respecto a
provincia 24,78% 25,86% 28,21% 29,10% 30,57% 31,31% 34,80%
PROVINCIA
1.030.74
5 1.059.757 1.093.121 1.109.788 1.096.966 1.110.302 1.143.911