ШХА-ийн "Ногоон алт-малын эрүүл мэнд" төслийн санхүүжилтээр ХХААХҮЯамны харъяа ХААҮШУОНТөв хэвлэв

1. ժĪªÃÈÉÍ ÕªÃÆËÈÉÍ
ÇÀÃÂÀÐ ÕÎÐØÎÎ
Ìàë÷äàä çîðèóëñàí ãàðûí àâëàãà
“Ãàíöûí øèéäýë ìóõàðäàëä äºòëºíº, õàìòûí
øèéäýë õºãæèëä õºòºëíº”
Óëààíáààòàð õîò
2019 îí

2. Áîëîâñðóóëñàí:
Á.Àâèðìýä Ãàâüÿàò ýäèéí çàñàã÷, õîðøîîíû çºâëºõ
Í.Áààñàíõ¿¿ Õîðøîîíû ¿íäýñíèé çºâëºõ áàãø, ñóäëàà÷
À.Ãýðýëçàÿà ÕÕÀÀÕ¯ß-íû Æèæèã, äóíä ¿éëäâýð,
¿éë÷èëãýý, õîðøîîíû õºãæëèéí áîäëîãî çîõèöóóëàëòûí
ãàçðûí àõëàõ ìýðãýæèëòýí
Ë.Ãàíöîãò Ìîíãîëûí áýë÷ýýð àøèãëàã÷äûí íýãäñýí
õîëáîîíû ìýðãýæèëòýí
Õÿíàñàí:
Ð.Öîãòáààòàð ÕÀÀ¯ØÓÎÍÒ-èéí çàõèðàë, Ph.D.
Ò.Æàìáàëöýðýí, äîêòîðàíò
Ýìõòãýñýí:
Ò.Æàìáàëöýðýí, äîêòîðàíò
È.Õàíûìõàí ÕÀÀ¯ØÓÎÍÒ-èéí õýëòñèéí äàðãà
Ä.Áàòöýöýã ÕÀÀ¯ØÓÎÍÒ-èéí ìýðãýæèëòýí, ìàãèñòð
Ýõ áýëòãýñýí: Á.Âàíäàí-Î÷èð
Õýâëýëèéí õóóäàñ: 7,5 õ.õ
Õýâëýñýí òîî: 300 øèðõýã
“Õºõ Ìîíãîë Ïðèíòèíã” ÕÕÊ-ä õýâëýâ.

3. | 3պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
ªÌÍªÕ ¯Ã
Õîðøîî íü àðä èðãýäèéã áàÿëàã á¿òýýõýä îðîëöîõ òýãø áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëäýã,
îëîíõîîðîî øèéäâýð ãàðãàõ áîëîëöîîã õàíãàäàã, øèíý àæëûí áàéðûã îëíîîð áèé
áîëãîäîã, ãèø¿¿äèéíõýý àìüæèðãààíû ò¿âøèí, íèéãìèéí àñóóäëûã òýäýíä ýýëòýé
øèéäâýðëýäýã äýëõèé íèéòèéã õàìàðñàí àæ àõóé çîõèîí áàéãóóëàëòûí õàìãèéí ò¿ãýýìýë
õýëáýð þì. պ人ã õºãæ¿¿ëýõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéí íºëººëëèéã
ñààðóóëàõ, õîîë õ¿íñíèé õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ, àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ çýðýã Õ¿íñ,
õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí òóëãàìäàæ áóé àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýä õîðøîîëëûí àæ
àõóé ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.
Ìîíãîë óëñûí òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë – 2030-ä “Õ¿í àìûí òºâëºðºë,
çàõ çýýëèéí ýðýëòèéã õàðãàëçàí ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéã ò¿ëõ¿¿ õºãæ¿¿ëæ, ìàõ, ñ¿¿íèé
¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýí, ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèé áýëòãýí íèéë¿¿ëýëò, õàäãàëàëò,
òýýâýðëýëòèéí ñ¿ëæýýã õºãæ¿¿ëíý”, Çàñãèéí ãàçðûí 2016-2020 îíû ¿éë àæèëëàãààíû
õºòºëáºð, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººíä Õîðøîîíû òóõàé õóóëèéã áàòëóóëàõ,
õîðøîîíû ñàëáàðò óðò õóãàöààò õºðºí㺠îðóóëàëòûí áîëîí ñàíõ¿¿, çýýëèéí óÿí õàòàí
áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõ, “Çàãâàð õîðøîîä”-ûã áàéãóóëæ, õºðºí㺠ñàíõ¿¿ãýýð äýìæëýã
¿ç¿¿ëýõ çýðãýýð õîðøîîíû õºãæëèéí ýðõ ç¿é, ýäèéí çàñãèéí òààòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ
çîðèëò äýâø¿¿ëñýí.
̺í Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2019 îíû 362 äóãààð òîãòîîëîîð “Õîðøîîã
õºãæ¿¿ëýõ íèéãìèéí õýìæýýíèé õºòºëáºð-III”-èéã áàòëàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Óã
õºòºëáºðò ìàë÷äûí áýëòãýæ áóé ò¿¿õèé ýäèéã ýöñèéí õýðýãëýã÷äýä øàò äàìæëàãàã¿éãýýð
õ¿ðãýõ ò¿¿õèé ýä áýëòãýëèéí íýãäñýí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ, պ人 àæ àõóéí áèðæýýð
àðèëæààëàõ áàðàà, ò¿¿õèé ýäèéí íýð òºðºë, òîî õýìæýýã íýìýãä¿¿ëæ, ¿éë àæèëëàãààã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ýð÷èìæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýí¿¿ä òóñãàãäñàí.
Æèëèéí äºðâºí óëèðàëä ç¿òãýæ, íîéð õîîëîî óìàðòàí áàéæ áèé áîëãîñîí ò¿¿õèé ýä
á¿òýýãäýõ¿¿íýý æèíõýíý ¿éëäâýð, õýðýãëýã÷äýä øóóä õ¿ðãýí áîðëóóëæ, õºäºëìºðèéíõºº
¿ð øèìèéã øóäàðãààð õ¿ðòýõ áîëîìæ á¿ðä¿¿ëýõèéã îëîí ìàë÷èí õ¿ñýìæëýí ñàíàë áîäëîî
èëýðõèéëäýã. ¯íýõýýð ÷ ìàíàé õ¿íñ, õºäºº àæ àõóé, õºíãºí, æèæèã äóíä ¿éëäâýðèéí
ñàëáàðò õàìãèéí òóëãàìäñàí àñóóäëûí íýã ýíý þì.
Ò¿¿õèé ýä áýëòãýëèéí ¿íäýñíèé õýìæýýíèé íýãäñýí òîãòîëöîîã áóé áîëãîõûí
òóëä îðîí íóòàã, ñóì á¿õýíä ò¿¿õèé ýä áýëòãýëèéí ¿éë àæèëëàãààã ãàðäàí õàðèóöàã÷,
ìàë÷èä, ìàë á¿õèé ºðõ á¿ðèéã íýãòãýñýí, ºðãºí ãèø¿¿í÷ëýë, ºì÷èéí îðîëöîî á¿õèé
õºäººãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîîäûí ¿éë àæèëëàãààã èäýâõæ¿¿ëýí äýìæèæ, ºðãºæèí
òýëýõ, øèíýýð ¿¿ñ÷ áàéãóóëàãäàõ ñóóðü íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, õîðøîîíû óäèðäëàãûí
ìåíåæìåíò, ãèø¿¿äèéí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà, õîðøîîíû íèéãìèéí ¿íýëýìæ, õîðøîîäûã
äýìæèã÷ áàéãóóëëàãóóäûí óÿëäàà õîëáîîã ñàéæðóóëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãà óðãàí ãàð÷
áàéíà.
Èéìä îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áîëîí õîðøîîäûí óäèðäëàãà, õîðøîîëîã÷èä,
ìàë÷äàä çîðèóëàí “Õºäººãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî” ãàðûí àâëàãûã áýëòãýí Òà
á¿õýíä òîëèëóóëæ áàéíà.

4. 4 | պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã ñóäëàí õýðýãæ¿¿ëñýíýýð õîðøîîäûí ãèø¿¿äèéí òîî ºñ÷,
òýäíèé àøèã îðëîãûã íýìýãä¿¿ëæ, ýäèéí çàñãèéí áîäèò ºñºëòèéã áèé áîëãîæ, íèéãìèéí
÷èíýýëýã äóíäàæ äàâõàðãûã á¿ðä¿¿ëýí, ñóì îðîí íóòãèéí áèå äààñàí áàéäëûã õàíãàæ,
õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëíý ãýäýãò èòãýëòýé áàéíà.
Ìîíãîëûí õîðøîîëëûí õºäºë㺺í óëàì áýõæèí õºãæèæ, õîðøîîëîã÷äûí àìüäðàë
àõóé äýâæèí äýýøèëæ áàéõûí áèëýãòýé åðººëèéã ºðãºí äýâø¿¿ëüå.
Õ¯ÍÑ, ժĪª ÀÆ ÀÕÓÉ, ÕªÍÃªÍ ¯ÉËÄÂÝÐÈÉÍ
ÒªÐÈÉÍ ÍÀÐÈÉÍ ÁÈ×ÃÈÉÍ ÄÀÐÃÛÍ
¯¯ÐÝà ïÉÖÝÒÃÝÃ× Ò.ÆÀÌÁÀËÖÝÐÝͯ¯ÐÝà ïÉÖÝÒÃÝÃ× Ò.ÆÀÌÁÀËÖÝÐÝÍ

5. | 5պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÛÍ ÒÓÕÀÉÄ
պ人 àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä øèíæëýõ óõààíû îëîëò íýâòð¿¿ëýõ òºâ íü ñàëáàðûí
¿éëäâýðëýã÷äèéí ìýäëýã, ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ çàìààð ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð àøèã,
á¿òýýìæèéã ñàéæðóóëàõ, ìàë÷èä, òàðèàëàí÷äûí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõýä äýì áîëîõ
÷èã ¿¿ðýãòýé. Ýíý õ¿ðýýíä 2018 îíîîñ Øâåéöàðûí õºãæëèéí àãåíòëàãûí “Íîãîîí àëò-
ìàëûí ýð¿¿ë ìýíä” òºñºëòýé õàìòðàí Òºâ àéìãèéí Áîðíóóð, Ñ¿ìáýð ñóìäàä Áýë÷ýýð
àøèãëàã÷äûí õýñýã (ÁÀÕ) áàéãóóëæ, çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðñîí ìàë÷èä “Áýë÷ýýð
àøèãëàõ ãýðýý”-ã ñóìûí çàñàã äàðãàòàé áàéãóóëæ, òàëóóäûí õ¿ëýýõ ýðõ, ¿¿ðãèéí
õàðèóöëàãàòàé õýðýãæ¿¿ëýõ òóðøëàãûã òºâèéí á¿ñýä òóðøèõ òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.
Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ñóìäûí èðãýä, ìàë÷äàä îëîí óäàà ñóðãàëò çîõèîí
áàéãóóëàí èäýâõèæ¿¿ëýõ, äýìæèõ àðãà õýìæýýí¿¿ä àâ÷ áàéíà. Îäîîãîîð Áîðíóóð ñóìàíä
12 ÁÀÕ áàéãóóëàãäàí á¿ãä ñóìûí çàñàã äàðãàòàé ãýðýý õèéñýí áîë Ñ¿ìáýð ñóìàíä 6 ÁÀÕ
áàéãóóëàãäàí, 5 íü ãýðýý õèéæýý. Áýë÷ýýð àøèãëàã÷äûí õýñã¿¿ä äóíäûí ñàíãàà á¿ðä¿¿ëýí
çîõèõ õýìæýýíèé õóðèìòëàëòàé áîëæýý. 2018-2019 îíä ÁÀÕ-ò íýãäñýí ìàë÷äûí
õýðýãöýýíä çîðèóëàí 70 ãà òàëáàéä òýæýýëèéí íýã áîëîí îëîí íàñò òýæýýë òàðèàëæ, 30
ñàÿ òºãðºãèéí ýõ ¿¿ñâýð á¿õèé 15 áè÷èë òºñºë õýðýãæ¿¿ëñýí áàéíà.
Áýë÷ýýð àøèãëàã÷äûí õýñýã, Ñóìûí áýë÷ýýð àøèãëàã÷äûí õîëáîî áàéãóóëàãäàí
ìàë÷èä áýë÷ýýð íóòãàà òîãòâîðòîé, çîõèñòîé àøèãëàõ çîðèëãîä íýãäýæ áàéãàà íü
÷óõàë àëõàì áºãººä ººðñäèéí ñàíàà÷èëãààð, ººðñäèéí ýðõ àøãèéí òºëºº àæèëëàõ
áàéãóóëëàãàòàé áîëæ áàéãàà õýðýã.
Ãýõäýý ýíý á¿õýí ýöñèéí çîðèëãî áèø. Öààøèä ýíý áîëîìæ äýýð òóëãóóðëàí
ìàë÷äûí àíõàí øàòíû õîðøîî áàéãóóëàõ øààðäëàãà òóëãàð÷ áàéíà. Õîðøîîíû çîõèîí
áàéãóóëàëòàíä îðñíîîð ìàë àæ àõóéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéã ñòàíäàðòûí äàãóó àíãèëæ
áýëòãýõ, áººíººð íü àõèó ¿íýýð áîðëóóëàõ, ìºí õàìòðàí àíõàí øàòíû áîëîí, ýöñèéí
á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîëîâñðóóëàëò õèéõ íºõöºë á¿ðäýõ þì. Ýíý óòãààðàà ìàë÷èä áàã, ñóìûí
ò¿âøèíä õîðøèæ ÷àäâàë ò¿¿õèé ýä áýëòãýëèéí çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä òàðõàé áóòàðõàé,
áóñäûí àÿñààð õºäëºã÷ áèø õàðèí òîìîîõîí õºäºëãºã÷ õ¿÷ áîëîõ þì.
Õîðøèæ, õàìòàðñíààð òààòàé íºõöë¿¿ä áèé áîëîõ áîëîìæòîéã õàðóóëàõûã çîðüñîí
ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûí ýõíèé á¿ëãèéã ÕÕÀÀÕ¯ß-íû Æèæèã, äóíä ¿éëäâýð, õîðøîîíû
õºãæëèéí áîäëîãî çîõèöóóëàëòûí ãàçðûí àõëàõ ìýðãýæèëòýí, À.Ãýðýëçàÿà, õîðøîîíû
¿íäýñíèé çºâëºõ áàãø Í.Áààñàíõ¿¿ íàð, պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî ñýäýâò
õî¸ðäóãààð á¿ëãèéã õîðøîîíû çºâëºõ, ãàâúÿàò ýäèéí çàñàã÷ Á.Àâèðìýä, ìàë÷äûí
õîðøîî áàéãóóëàõ çºâëºìæ, õàâñðàëò õýñã¿¿äèéã “Íîãîîí àëò-ìàëûí ýð¿¿ë ìýíä òºñºë”,
Ìîíãîëûí áýë÷ýýð àøèãëàã÷äûí íýãäñýí õîëáîîíû Áýë÷ýýð àøèãëàã÷äûí õýñýã, Ñóìûí
áýë÷ýýð àøèãëàã÷äûí õîëáîîíû ìàë÷äûí áàéãóóëëàãûí áîäèò òóðøëàãàä òóëãóóðëàí
áýëòãýâ.
Óíøèã÷ òà á¿õýí ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàòàé õîëáîîòîé ñàíàë õ¿ñýëòýý պ人 àæ àõóéí
¿éëäâýðëýëä øèíæëýõ óõààíû îëîëò íýâòð¿¿ëýõ òºâèéí info.naec.gov.mn öàõèì õàÿã,
77228087 óòñààð áèäýíä èð¿¿ëíý ¿¿.
ÕÀÀ¯ØÓÎÍÒ-èéí çàõèðàë Ð.Öîãòáààòàð, Ph.D.Ð.Öîãòáààòàð, Ph.D.

6. 6 | պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÛÍ ÀÃÓÓËÃÀ
ªìíºõ ¿ã ............................................................................................................................... 3
Ãàðûí àâëàãûí òóõàéä .......................................................................................................... 5
ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ. ÕÎÐØÎÎÍÛ ÒÓÕÀÉ ¯ÍÄÑÝÍ ÎÉËÃÎËÒ ...................... 7
1. ßàãààä õàìòðàí àñóóäëàà øèéäýõ ãýæ ................................................................... 7
2. Õîðøîîíû ìºí ÷àíàð ............................................................................................. 9
3. Õîðøîîíû ¿íýò ç¿éëñ .......................................................................................... 10
4. Õîðøîîíû ¿íäñýí çàð÷èì .................................................................................... 11
5. Õîðøîîíû òºðºë, îíöëîã ..................................................................................... 12
6. Õîðøîîíû ãèø¿¿í, ãèø¿¿í÷ëýë ......................................................................... 18
7. Õîðøîîíû óäèðäëàãà ........................................................................................... 19
8. Õîðøîîíû àóäèò ................................................................................................... 21
9. Õîðøîîíû ä¿ðýì .................................................................................................. 22
10. Õîðøîîíû õºðºíãº, õºðºíãèéí á¿ðä¿¿ëýëò ...................................................... 22
11. Õîðøîîíä òóëãàðàõ áýðõøýýë¿¿ä ....................................................................... 23
12. Õîðøîî ÿàãààä äàìïóóðäàã âý? ............................................................................ 23
13. Õîðøîîäûí õîëáîîíä ýâëýëäýí íýãäýõ ............................................................... 23
ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ. ժĪªÃÈÉÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÇÀÃÂÀÐ ÕÎÐØÎÎ........... 25
1. ªíºº öàãèéí ìàë÷èä, ìàë á¿õèé èðãýäèéí àæ àìüäðàëûí íèéòëýã
õýâøèë .................................................................................................................... 25
2. Çàõ çýýëèéí ¿åèéí õîðøîîäûí õºãæëèéí ºíººãèéí òºëºâ áàéäàë.................... 25
3. պ人ãèéí èðãýäèéí õýðýãöýý, íèéãìèéí çàõèàëãà þó âý?................................ 25
4. պ人ãèéí èðãýäýä, íèéòýä íü òóñòàé øèéäâýðëýõ ò¿ãýýìýë ãàðö
þó áàéõ âý?.............................................................................................................. 27
5. պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîîäûã öîãöëîîõ àëõàì þóíààñ
ýõëýõ âý?................................................................................................................... 29
6. ¯ð ä¿í õýðõýí ìýäðýãäýõ âý? ................................................................................. 30
7. Ãèø¿¿äèéíõýý ºñºí íýìýãäýõ õýðýãöýýã õàíãàõ íü îðëîãîî
íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæ ìºí ¿¿? ................................................................................ 31
8. Õîðøîîíû óäèðäëàãà, õ¿íèé íººöèéí ìåíåæìåíò ............................................ 32
9. պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî, ¿ð ä¿í ...................................................... 33
10. պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîîíû ºðñºëäºõ ÷àäâàð,
õàìðàõ õ¿ðýýã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæóóä ............................................................... 33
11. Ä¿ãíýëò .................................................................................................................... 35
ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ. ÌÀË×ÄÛÍ ÕÎÐØÎÎ ÁÀÉÃÓÓËÀÕ
ǪÂ˪ÌÆ, ÇÀÐÈÌ ÕÎÐØÎÎÄÛÍ ÒÓÐØËÀÃÀ................................................... 36
1. Ìàë÷äûí õîðøîî áàéãóóëàõ ................................................................................ 36
2. Õàäãàëàìæ çýýëèéí õîðøîî áàéãóóëàõ ............................................................... 41
3. Ìàë÷äûí çàðèì õîðøîîäûí òóðøëàãà ................................................................ 48
ÕÀÂÑÐÀËÒ......................................................................................................................... 51
Õîðøîîíû ¿éë àæèëëàãààíä ìºðäºãäºõ íèéòëýã æóðìóóä,
ìàÿãòóóäûí çàãâàð............................................................................................................... 52

7. | 7պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ
ÕÎÐØÎÎÍÛ ÒÓÕÀÉ ¯ÍÄÑÝÍ ÎÉËÃÎËÒ
1. ßÀÃÀÀÄ ÕÀÌÒÐÀÍ ÀÑÓÓÄËÀÀ ØÈÉÄÝÕ ÃÝÆ...
Õàìòàðíà, õîðøèíî, õ¿÷ýý íýãòãýíý, íýãäýæ ºìíºõ àñóóäëàà øèéäíý ãýäýã îéëãîëò
õ¿í òºðºëõòºí õàìòûí àøèã òóñûí òºëºº çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðæ áàéñàí òýð ¿åýñ
¿¿ñýëòýé. Õ¿ì¿¿ñ àìüäðàëûíõàà òóðøèä ¿ðãýëæ øèíý àðãà çàìûã õàéæ ýðýëõèéëæ
àìüäàðäàã. պ人ãèéí èðãýä, ìàë÷èä ÷ ÿëãààã¿é õ¿ì¿¿ñèéí íýãýí àäèë ÷èíýýëýã
àìüäðàëûã õ¿ñ÷ ò¿¿íèé òºëºº àæèëëàæ àìüäðàõûã õè÷ýýäýã.
Ýíý öàã ¿åä “Áè” ãýõýýñýý “Áèä” ãýäýã áîëæ, ºðñºëäºõººñºº õàìòðàí àæèëëàõ ãýäýã
îéëãîëò õýäèéíýý áèé áîëîîä äýëõèéí îëîí îðíû õ¿ì¿¿ñ ýíý àðãà çàìààð àñóóäëàà øèéäýæ
÷èíýýëýã àìüäàð÷ áàéíà.×èíýýëýã ãýäýã áîë áàÿí ãýñýí îéëãîëò áèø þì. ×èíýýëýã ãýäýã
áîë õ¿í ººðèéíõºº õ¿ññýíýýð àìüäðàõûã ë õýëíý.
Õ¿ì¿¿ñ á¿ãä ë ÷èíýýëýã ñàéõàí àìüäðàõûã õ¿ñäýã. Áàñ çàðèì õýñýã íü á¿ð èë¿¿ èõèéã
àâàõ ãýæ, èë¿¿ èõèéã îëîõ ãýæ çîãñîî çàéã¿é òýìöýæ ÿàð÷ áàéäàã. ªðñºëäºæ áèø õàìòàð÷
÷èíýýëýã àæèëëàæ àìüäðàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ àðãà çàìûã äýëõèéí õ¿í òºðºëõòºí
200 ãàðóé æèë òóðøààä, àìæèëòàíä õ¿ðýýä ÿâæ áàéíà. Òýð áîë ºíººäºð áèäíèé ñàéí
ìýääýã õýðíýý òèéì ÷ ñàéí õýðýãæ¿¿ëæ, õºãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà “ÕÎÐØÎΔ áóþó
“COOPERATIVE” þì.
Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãààñ 1994 îíä ãàðãàñàí ñóäàëãààãààð õîðøîîëëûí
õºäºë㺺í äýëõèéí íýã òýðáóì ãàðóé õ¿íèéã ýãíýýíäýý íýãòãýæ 3 òýðáóì õ¿í áóþó
äýëõèéí õ¿í àìûí áàðàã òàë õóâèéí àìüäðàëûã òýòãýæ áàéíà ãýñýí òîîöîî ãàðãàñàí
áàéíà.
Äýëõèéí íèéò õîðøîîäûí òîìîîõîí 300 íü õºãæèíã¿é îðíóóäûí õîðøîîä áàéäàã
áºãººä òýäíèé æèëèéí ýðãýëòèéí õºðºíãèéí õýìæýý 1,1 òðèëëèîí àì.äîëëàð õýäèéíýý
õ¿ðñýí áàéíà. Õîðøîîëëûí áàéãóóëëàãóóäûí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä îðóóëæ áóé
õóâü íýìýð, çàðèì òîî áàðèìòûã äóðüäâàë:
Êàíàäàä 10 õ¿í òóòìûí 4,
Ãåðìàíä 4 õ¿í òóòìûí 1,
ÀÍÓ-ä 4 õ¿í òóòìûí 1,
Ñèíãàïóðò 2 õ¿í òóòìûí 1,
Ãîíäóðàñò 3 õ¿í ãóòìûí 1,
Êåíèä 5 õ¿í òóòìûí 1,
Ýíýòõýãò 239 ñàÿ,
ÁÍÕÀÓ-ä 180 ñàÿ,
Èõ Áðèòàíèä 9.8 ñàÿ,
Ìàëàéçèä 6.7 ñàÿ,
Àðãåíòèíä 9.3 ñàÿ,
Áðàçèëä 7.6 ñàÿ õ¿í
õîðøîîëëûí ãèø¿¿í áºãººä Àçè òèâä ãýõýä 45.3 ñàÿ õ¿í Õàäãàëàìæ çýýëèéí õîðøîîíû
ãèø¿¿í áàéíà.
Õîðøîîä ºíººäºð õºäºº àæ àõóé, çàãàñ àí àãíóóð, ñàíõ¿¿, ýä õýðýãëýã÷èéí, îðîí
ñóóöíû, ¿éëäâýðëýëèéí ãýõ ìýò ýäèéí çàñãèéí óëàìæëàëò ñàëáàðóóäààñ ãàäíà õ¿¿õýä
àñðàõ, ìàøèí ò¿ðýýñëýõ, ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí õàëàìæ, îðøóóëãûí ¿éë÷èëãýý, ñïîðò,
àÿëàë æóóë÷ëàë, ñóðãóóëü, äààòãàë, òýýâðèéí, õàäãàëàìæ çýýë ãýõ ìýò ìàø îëîí ñàëáàðò
äýëõèéí õýìæýýíä àìæèëòòàé àæèëëàæ áàéíà.

8. 8 | պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
Õîðøîîä íü óëñ îðîí á¿ðò ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, àæëûí áàéð áèé áîëãîõîä ÷óõàë
¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãàà áà äýëõèéí îëîí îðîíä õîðøîîã ÿäóóðëààñ ãàðàõ õºãæëèéí
ò¿ëõ¿¿ð õýìýýí ¿çýæ áàéíà.
Õîðøîîëëûí áàéãóóëëàãóóä óëñ îðíóóäûí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ìàø
÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã àæ àõóéí íýãæèéí íýã ºâºðìºö õýëáýð áîëòëîî õºãæèæ èðæýý.
Öýíõýð äýëõèéí óõààíòàé, õºäºëìºð÷, õàìòà÷ àðä èðãýä õîðøîîëñîí õýëáýðýýð àæ àõóé
ýðõëýõ çàãâàð àëü ÷ ñàëáàðò ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áîëäîã ãýäãèéã ºíººãèéí õîðøîîëëûí
õºäºë㺺íèé õºãæèë äýâøëýýðýý òîä òîìðóóí õàðóóëæ áàéíà.
Õîðøîîäûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä îðóóëæ áóé õóâü íýìðèéã ¿íýëýí ͯÁ-
ûí Åðºíõèé Àññàìáëåéí 2009 îíû 64/136 òîîò òîãòîîëîîð 2012 îíûã “Îëîí óëñûí
õîðøîîëëûí æèë” áîëãîí çàðëàñàí áèëýý. ªíººäºð äýëõèé äàõèíä õîðøîî íýã óëñ îðîí,
òèâèéí õ¿ðýýíýýñ õàëüæ äýëõèé íèéòèéí øèíæòýé áîëæ, à÷ õîëáîãäëûã íü íèéòýýð ºðãºí
õ¿ðýýíä îéëãîæ õ¿ëýýí çºâøººðäºã áîëîîä áàéíà. Àëèâàà óëñ îðîíä í¿¿ðëýæ áàéãàà
àæèëã¿éäýë, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã øèéäâýðëýõ ìºí õ¿íñíèé
õîìñäîëûã äàâàí òóóëàõàä õîðøîîëëûí õºäºë㺺í ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà.
Õîðøîîëîë íü çºâõºí õ¿÷èðõýã ýäèéí çàñàã òºäèéã¿é äýëõèé äýýð 1 òýðáóì õ¿íèéã
ýãíýýíäýý íýãòãýí, 100 ñàÿ õ¿íèéã àæëûí áàéðààð õàíãàæ, 3 òýðáóì õ¿í õîðøîîíû ¿ð
øèìèéã õ¿ðòýæ áàéãààã õàðàõàä îðëîãîîðîî áóñ ¿éë àæèëëàãààíû äàëàéö, õàìðàõ õ¿ðýý,
íèéãýì ýäèéí çàñàãò ¿ç¿¿ëæ áóé íºëººë뺺𺺠õîðøîîëîë íü äýëõèé äýýðõ õàìãèéí ¿ð
ºãººæòýé àæ àõóéí õýëáýð ãýæ òîîöîãäîæ áàéíà. Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä ºíººäºð õîðøîîëëûí
áàéãóóëëàãóóä õ¿íèé òºëºº, íèéãýìä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã àæ àõóéí ºâºðìºö
õýëáýð òºäèéã¿é óëñ îðîí, äýëõèéí õºãæèëä á¿õ òàëààðàà ýåðýã õàíäëàãûã áèé áîëãîõ
òîì õ¿÷ ãýäýã íü õàðàãäàæ áàéíà.
Ìîíãîë îðîíä õîðøîîëëûí õºäºë㺺í á¿ð 1916-1917 îíû ¿åýñ ýõòýé áºãººä òýð
¿åèéí òýðã¿¿íèé ñýõýýòí¿¿ä õîðøîîëëûí õºäºë㺺í õ¿÷òýé ºðíºñºí Åâðîïûí îðíóóäûí
áîëîí îëîí óëñûí Õîðøîîëëûí Àëúÿíñûí ¿éë àæèëëàãààíû òóðøëàãààñ ñóäàëæ, ººðèéí
îðîíä ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîîã ýõëýí õºãæ¿¿ëýõýýð ñîíãîæ áàéñàí þì. Ìîíãîë óëñàä
õîðøîîëëûí õºäºë㺺í íèéãìèéí õºãæëèéí ¿å øàò á¿ðò òîäîðõîé ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ
èðñýí áàéäàã.
Õºðºí㺠õºäºëìºðººðºº õîðøèæ, õàìòàð÷ ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý ýðõëýõ íü
á¿òýýìæèéã ºñãºõ, èë¿¿ èõ áàÿëàã á¿òýýõ áîëîëöîî îëãîæ, àæèëã¿éäýë, ÿäóóðëûã
áóóðóóëàõ, ñàíõ¿¿ãèéí õîìñäîëûã äàâàí òóóëàõ, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ÷óõàë
¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ó÷ðààñ õîðøîîã õºãæ¿¿ëýõ íü ìàíàé îðîí øèã õ¿í àì öººòýé, çàõ
çýýëèéí áàãòààìæ áàãàòàé, ºðãºí óóäàì ãàçàð íóòàãòàé õºãæèæ áàéãàà îðíû õóâüä áîãèíî
õóãàöààíä áàãà çàðäëààð àæëûí áàéðûã áèé áîëãîõ, ¿éëäâýðëýëèéã ºðãºæ¿¿ëýõ çàìààð
àðä èðãýäèéí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõýä èõýýõýí ÷óõàë ¿¿ðýãòýé þì.
Ìîíãîë Óëñûí Òºð çàñãààñ “Õîðøîîíû òóõàé õóóëü”-èéã áàòëàí ãàðãàæ, óëìààð
íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëæ, íèéòýýð ìºðä¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã 1995, 1998, 2002 îíóóäàä àâ÷
õýðýãæ¿¿ëýí, Çàñãèéí ãàçðààñ “Õîðøîîã õºãæ¿¿ëýõ íèéãìèéí õýìæýýíèé õºòºëáºð”-
èéã 1998 îíîîñ òàñðàëòã¿é õýðýãæ¿¿ëæ, 2003 îíûã “Õîðøîîíû õºãæëèéã äýìæèõ” æèë

9. | 9պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
áîëãîæ õîðøîîëëûí õºäºë㺺íèéã ºðí¿¿ëýõ òàëààð àíõààð÷, çîõèõ äýìæëýã òóñëàëöààã
¿ç¿¿ëæ èðñýí þì.
Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë, Çàñãèéí ãàçðààñ õîðøîî, õîðøîîã äýìæèã÷
áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ, òýäíèé õºãæèõ ýðõ ç¿é, ýäèéí çàñãèéí
òààòàé îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ çàìààð õîðøîîíû íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã äýýøë¿¿ëýõ
çîðèëãîîð “Õîðøîîã õºãæ¿¿ëýõ íèéãìèéí õýìæýýíèé õºòºëáºð”, “Ìîíãîë ìàë ¿íäýñíèé
õºòºëáºð”, “պ人 àæ àõóéí ãàðàëòàé áàðàà, ò¿¿õèé ýäèéí áèðæèéí õóóëü” çýðýã îëîí
÷óõàë áîäëîãûí àðãà õýìæýýí¿¿ä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.
Ýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ¿íäñýí áààç, ñóóðü áîëîõ àíõàí øàòíû àæ àõóéí
çîõèñòîé á¿òöèéã îíîâ÷òîé õýëáýðýýð áàéãóóëæ, ìàë÷èä, èðãýäèéã íýãäñýí çîõèîí
áàéãóóëàëòòàéãààð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõã¿éãýýð öààøèä äýýðõ
òºñºë, õºòºëáºð¿¿ä àìæèëòòàé õýðýãæèõ ¿íäýñëýë áàãà ãýäýã íü òîäîðõîé ó÷ðààñ “պ人ã
õîðøîîëîõ àÿí”-ûã çàðëàñàí. Ýíý àÿíû õ¿ðýýíä ñóì áîëãîíä æèøèã õîðøîî áàéãóóëàõ
òºñºë õýðýãæèõýýð áîëæ, Çàñãèéí ãàçðûí 2012 îíû 95 òîîò òîãòîîë ãàð÷, õîðøîîëëûí
õºäºë㺺íèéã äýìæèõ ÷èãëýëýýð èõýýõýí ¿ð ä¿íòýé áîäèò àæèë ºðíºæ ýõýëëýý.
Èéìýýñ ìàíàé àðä èðãýä õºðíãº, ìºíãº, àæèëëàõ õ¿÷íèé õÿçãààðëàãäìàë íººöºº
õàìãèéí îíîâ÷òîé àøèãëàæ, îðëîãî àøãàà íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä õîðøîîíû çîõèîí
áàéãóóëàëò, óäèðäëàãà, ¿éë àæèëëàãààíû îíöëîãèéã ñàéòàð ñóäàëæ, õºðºí㺠õ¿÷ýý
íýãòãýí àæèëëàõ íü ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ë, ¸ñ ñóðòàõóóíû èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé
áîëíî.
2. ÕÎÐØÎÎÍÛ ÌªÍ ×ÀÍÀÐ
Õîðøîî åð íü ÿìàð áàéãóóëëàãà þì áý?
Õîðøîî áîë ìºíãèéã áèø õ¿ì¿¿ñèéã íýí òýðã¿¿íäýý òàâüäàã åðòºíö þì. Õîðøîîíû
ç¿ðõ áîë õ¿ì¿¿ñ. ̺íãºòýé õºðºíãºòýé õ¿ì¿¿ñ õîðøîî áàéãóóëäàãã¿é õàðèí “ÿäóó”
õ¿ì¿¿ñ õîðøîî áàéãóóëäàã þì. Õîðøîî íü ãýâ÷ ÿäóó÷óóäûí áàéãóóëëàãà áèø þì.
ßäóó ãýäýã íü èæèë çîâëîíòîé (àñóóäàëòàé), íèéòëýã ýðõ àøèãòàé, òóëãàìäàæ áàéãàà
àñóóäàë íü èæèë îéðîëöîî, øèéäýõ ãàðö íü ìºí îéðîëöîî õ¿ì¿¿ñèéã õàìðóóëæ áàéãàà
õýðýã. Õîðøîî áîë ìºí㺠ºñãºäºã àøèã õóðèìòëóóëäàã àøãèéí òºëºº áàéãóóëëàãà îãòõîí
÷ áèø. Õàðèí õ¿ì¿¿ñ õàìòðàí íèéãýì, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûíõîî íèéòëýã õýðýãöýýã õàìòðàí
õàíãàõûí òºëºº õ¿í á¿ð îðîëöîæ õ¿íèé êàïèòàëàà íèéãìèéí êàïèòàë áîëãîæ á¿òýýäýã
àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãà þì.
Õîðøîîíä ºðñºëäºõèéã áèø õàìòðàí àæèëëàæ, àìüäðàõûã ñîíãîñîí õ¿ì¿¿ñ ë
õàìðàãääàã. ͺ㺺 òàëààð õîðøîîíû ¿íý öýíý áîë èòãýë íàéäâàðàà àëäñàí õ¿ì¿¿ñ íýãäýæ
äàõèí èòãýë íàéäâàð îëîõ, èòãýë íàéäâàð òºð¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Áóñàääàà òóñëàìæèéí ãàðàà
ñóíãàæ, õàìòðàí àæèëëàõ íü õîðøîîíû ñî¸ë þì. Õîðøîî îðøèí òîãòíîõ ºñºí äýâæèõ
ãîë ç¿éë áîë ýâ ñàíàà, ýâ íýãäýë, èòãýëöýë þì.
Ìîíãîë óëñûí Õîðøîîíû òóõàé õóóëèéí 3 äóãààð ç¿éëèéí 1–ä õîðøîîã äàðààõ
áàéäëààð òîäîðõîéëñîí. “Ýäèéí çàñãèéí áîëîí íèéãýì, ñî¸ëûí íèéòëýã õýðýãöýýãýý
õàíãàõ çîðèëãîîð õýä õýäýí ýòãýýä ñàéí äóðààðàà íýãäñýí, àðä÷èëñàí õàìòûí,

10. 10 | պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
õàìòûí óäèðäëàãà, õÿíàëò á¿õèé, äóíäûí ýä õºðºí㺠äýýð ¿íäýñëýí ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõààð õàìòðàí áàéãóóëñàí õóóëèéí ýòãýýäèéã õîðøîî ãýíý”.
Õîðøîîíû çîðèëò þó âý?
Àëèâàà áàéãóóëëëàãûí çîðèëòûã îðøèí òîãòíîæ áóé øàëòãààíààð íü èëýðõèéëæ
áîëíî. Èéìä áàéãóóëëàãûí çîðèëò íü ò¿¿íèé åðºíõèé çîðèëãîòîé èæèë þì.
ßàãààä õîðøîîíû çîðèëò áóñàä áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí çîðèëòîîñ ÿëãààòàé
âý?
Õîðøîî íü á¿ëýã õ¿ì¿¿ñò ò¿øèãëýñýí áàéãóóëëàãà, ººðººð õýëáýë á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ
õºðºí㺠õ¿÷ýý íýãòãýí ãàíö íýãýýð ã¿éöýòãýæ ÷àäàõã¿é áàéãàà ç¿éëäýý çîðèëò äýâø¿¿ëýí
àæèëëàíà ãýñýí ¿ã. Ýíý áàéãóóëëàãûí à÷ààð õ¿ì¿¿ñ èë¿¿ èõ îðëîãî îëîõ áóþó õýðýãöýýòýé
¿éë÷èëãýýã àâàõ ìýòýý𠺺ðñºä人 òóñàëäàã.
Õîðøîî:
Íýã íü íèéòèéí òºëºº
Íèéò íü íýãíèéõýý òºëºº ãýñýí çàð÷ìààð àæèëëàäàã.
3. ÕÎÐØÎÎÍÛ ¯ÍÝÒ Ç¯ÉËÑ
ªºðòºº òóñëàõ: Õîðøîîíû ãèø¿¿í á¿ð ººðèé㺺 á¿ðýí õýìæýýãýýð õºãæ¿¿ëæ,
õîðøîîíû õºãæèëä ò¿ëõýö áîëîõ.
ªºðèéí õàðèóöëàãà: Õîðøîîã õºãæ¿¿ëýõ, ºðãºòãºõ, òºðèéí áîëîí õóâèéí
áàéãóóëëàãóóäààñ õàðààò áóñ áèå äààñàí áàéäëûã íü õàíãàõ.
Àðä÷èëàë: Õîðøîîíû óäèðäëàãûí àðä÷èëñàí ñîíãóóëü, ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõ,
çîõèõ õîëáîîäîä ýëñýõ, ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ áàéäëààð èëýðíý.
Øóäàðãà ¸ñ: Íîãäîë îðëîãî õóâààðèëàëò, ¿íèéí çºð¿¿ õóâààðèëàõ, õîðøîîíû áóñàä
¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýõýä ãèø¿¿ä øóäàðãààð îðîëöîõ.
Òýãø ýðõ: ¯éë àæèëëàãàà áîëîí øèéäâýð ãàðãàëòàíä ãèø¿¿ä àäèë ýðõòýé áàéíà.
¯íýí÷ áàéäàë: Ãèø¿¿äòýé áîëîí çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä îðîõäîî ¿íýí÷ áàéíà.
Ýâ ñàíààíû íýãäýë: Õîðøîîäûí ¿éë àæèëëàãààíû õàìãèéí ÷óõàë ¿íýò ÷àíàð áîë
õàìòûí õ¿÷, ýâ íýãäëèéí öîãö õàíäëàãà þì.
Íýýëòòýé áàéõ: Õîðøîîíû õºãæëèéí àñóóäëûã äàí ãàíö ãèø¿¿ääýý ìýäýýëæ
áàéõààñ ãàäíà îëîí íèéòýä íýýëòòýé áàéõ.
Íèéãìèéí õàðèóöëàãà: Ãèø¿¿äýýð çîãñîõã¿é õîðøîî îðøèí áàéãàà íèéãìèéí ñàéí
ñàéõíû òºëºº ñàíàà òàâèõ ÿâäàë.
Áóñäàä òóñëàõ: Õîðøîî îðøèí áàéãàà íèéãìèéí õºãæèëä ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí
õ¿ì¿¿íëýãèéí õóâü íýìýð îðóóëàõ.

11. | 11պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
4. ÕÎÐØÎÎÍÛ ¯ÍÄÑÝÍ ÇÀÐ×ÈÌ
Õîðøîîíû ìºí ÷àíàðûã èëýðõèéëñýí ¿íäñýí ãóðâàí çàð÷èì áàéäàã. Ýäãýýð íü:
• Õîðøîîíä õóâü õºðºí㺠îðóóëæ, ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ áóé õ¿ì¿¿ñ íü õîðøîîíû
¿éë÷èëãýýã àâ÷ õýðýãëýäýã ãýñýí óòãààðàà ÕÝÐÝÃËÝÃ×-ªÌ×˪Ã×.
• Õîðøîîíû ãèø¿¿ä áóþó ¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ õîðøîîãîî õÿíàæ,
¿éë àæèëëàãààã íü øàëãàæ, çîõèöóóëäãààðàà ÕÝÐÝÃËÝÃ×-ÕßÍÀÃ×.
• Õîðøîî ãèø¿¿ääýý îðëîão àøèã õóâààðèëäãààðàà ÕÝÐÝÃËÝÃ×-ÀØÈÃ
Õ¯ÐÒÝÃ×.
Õîðøîîíû ýðõýìëýõ ç¿éëñèéã ¿éë àæèëëàãààíäàà ìºðäëºã áîëãîõîä õýðýãëýãääýã
óäèðäàìæèéã õîðøîîíû çàð÷èì ãýäýã. Îëîí óëñûí õîðøîîëëûí Àëüÿíñ 1995 îíû Èõ
õóðëààðàà õîðøîîíû ¿íäñýí äîëîîí çàð÷ìûã áàòàëñàí þì.
¯íäñýí
çàð÷èì
Òîäîòãîë
1
Ñàéí äóðûí
íýýëòòýé
ãèø¿¿í÷ëýë
• Ãèø¿¿äèéã íàñ, õ¿éñ, íèéãýì, àðüñ ºíãº, óëñ òºðèéí ¿çýë áîäîë,
øàøèí ø¿òëýãýýð íü ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõäàãã¿é.
• Ãèø¿¿í÷ëýëèéí õàðèóöëàãûã ººðòºº õ¿ëýýí àâàõ.
• Õîðøîîíû ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ õ¿ñýëòýé õ¿ì¿¿ñò íýýëòòýé.
2
Àðä÷èëñàí
óäèðäëàãà,
õÿíàëò
• Íýã ãèø¿¿í îðóóëñàí õºðºíãèéí õýìæýýíýýñ õàìààðàõã¿éãýýð íýã
ñàíàëûí ýðõòýé áàéíà.
• Á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë õîðøîîíû äýýä áàéãóóëëàãà áàéíà.
• Õîðøîî íü øèéäâýð ãàðãàõ, áîäëîãî áîëîâñðóóëàõàä èäýâõèòýé
îðîëöîã÷ ãèø¿¿äýýðýý àðä÷èëñàí áàéãóóëëàãà.
• Îëîíõèéí ñàíàëààð øèéäâýð ãàðãàíà.
• Õóó÷èí áîëîí øèíý ãèø¿¿ä õàðèëöàí òýãø ýðõòýé áàéíà.
• Õîðøîîã õÿíàæ øàëãàõ àñóóäàëä ãèø¿¿ä øóóä áà øóóä áóñ çàìààð
îðîëöîõ ýðõòýé.
• Áàéíãûí õÿíàëò øàëãàëò ÿâóóëæ áàéõ.
3
Ãèø¿¿äèéí
ýäèéí çàñãèéí
îðîëöîî
• Ãèø¿¿ä íü õîðøîîíûõîî õºðºíãèéã á¿ðä¿¿ëýõ, õÿíàõàä òýãø
îðîëöîíî.
• Õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãºí人 íîãäîë àøèã àâíà.
• Ãèø¿¿äèéí íèéãìèéí àñóóäàë áîëîí áóñàä ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõ,
õîðøîîíû ¿éë àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõ, òîíîã òºõººðºìæ áîëîí áóñàä
õ¿÷èí ÷àäëûã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîòîé íººö ñàí áàéãóóëàõ.
4
Õîðøîîíû
áèå äààñàí
áàéäàë
• Àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíäàà õîðøîî íü ãèø¿¿äèéíõýý îðîëöîî,
àðä÷èëñàí õÿíàëòûã á¿ðä¿¿ëæ áèå äààñàí áàéäëàà õàíãàíà.
• Õîðøîî áóñàä áàéãóóëëàãàòàé àäèë, òýãø ýðõòýé ãýðýý õýëöýë
áàéãóóëàõ, ãàäíû ýõ ¿¿ñâýðýýð ñàí, õºðºí㺺 ºñãºõ ýðõ ýäýëíý.
• Òºðèéí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí àæ àõóéí áàéãóóëëàãààñ õàðààò áóñ
áàéíà.

12. 12 | պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
5
Áîëîâñðîë,
ñóðãàëò,
ìýäýýëýë
• Ñóðãàëòûí õîðîî áàéãóóëæ àæèëëóóëàõ.
• Õîðøîîíû ñóðãàëò, ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëàõ íººö áîëîëöîîã
ñóäëàõ, ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ.
• Õîðøîîíû ãèø¿¿íä ýëñýõèéí ºìíºõ ñóðãàëòàíä çààâàë õàìðóóëàõ,
• Ãèø¿¿äèéí õóðëûã çîõèîí áàéãóóëàõ.
• Õîðøîîíû àæèëòíóóäàä çîðèóëñàí ñóðãàëòûã áàéíãà çîõèîí
áàéãóóëàõ.
• Õîðøîîä ººðèéí îíöëîã øèíæ ÷àíàð, äàâóó òàëûã îëîí íèéòýä,
ÿëàíãóÿà ìàë÷èä, ýìýãòýé÷¿¿ä, çàëóó÷óóäàä òîãòìîë ñóðòàë÷èëæ,
ººðèéí ãèø¿¿ä, èäýâõòí¿¿ääýý ìýäýýëýë áàéíãà ºã÷ áàéíà.
6
Õîðøîîä
õîîðîíäûí
õàìòûí
àæèëëàãàà
• Ãèø¿¿äèéí õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéã èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé àøèãëàæ, îëîí
íèéòýä èë¿¿ ÷àíàðòàé, ºðãºí õ¿ðýýòýé ¿éë÷ëýõèéã ýðìýëçýíý.
• Õî¸ðäîã÷ áîëîí ãóðàâäàã÷ øàòíû õîðøîîäîä ãèø¿¿íýýð ýëñýõ.
• Ýäèéí çàñãèéí ÷èãëýëýýð áîëîí áóñàä òºñë¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàõ,
òóõàéëáàë, òºâëºðñºí ñàí áàéãóóëàõ, õîðøîîä õîîðîíäûí õóäàëäàà,
õîðøîîäûí äààòãàëûí àñóóäàë ýíä õàìààðíà.
• Õîðøîîä íü á¿ñ íóòàã, ¿íäýñíèé áîëîí îëäîí óëñûí ò¿âøèíä õàìòðàí
àæèëëàñíààð ãèø¿¿ääýý èë¿¿ ñàéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ õîðøîîëëûí
õºäºë㺺íèéã áýõæ¿¿ëíý.
7
Íèéãìèéí
õàðèóöëàãà
• Õîðøîî íü ãèø¿¿äèéíõýý õýðýãöýýã õ¿íäýòãýí òýäãýýðèéí ýðõ àøèã,
ñîíèðõëûã ÿìàãò õàìãààëæ, íèéãìèéí äýâøèë, õºãæëèéí òºëºº
àæèëëàíà.
• Õîðøîîä íü ººðèéí îðîí íóòãèéí òîãòâîòîé õºãæëèéí òºëºº
àæèëëàäàã.
5. ÕÎÐØÎÎÍÛ ÒªÐªË, ÎÍÖËÎÃ
Àíõàí øàòíû õîðøîî: Õóâü õ¿ì¿¿ñ ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí áàéäëàà äýýøë¿¿ëýõ
çîðèëãîîð õàìòðàí õóâü õºðºí㺺 íèéë¿¿ëæ, àðä÷èëñàí óäèðäëàãàòàé õóóëèéí ýòãýýä
áàéãóóëñíûã àíõäàã÷ õîðøîî ãýíý. Õîðøîîíû òóõàé õóóëèàð 9-ººñ äîîøã¿é õóâü õ¿ì¿¿ñ
õàìòðàí àíõàí øàòíû áóþó àíõäàã÷ õîðøîî áàéãóóëíà.
Äóíäûí õîðøîî: Õîðøîîä àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààãàà õàìòðàí ýðõëýõ çîðèëãîîð
áóñàä õîðøîî áîëîí õóóëèéí ýòãýýäòýé õàìòðàí äóíäûí õîðøîî áàéãóóëæ áîëíî.
Õîðøîîä, á¿ñ íóòàã, ¿íäýñíèé áîëîí îëîí óëñûí ò¿âøèíä õàìòðàí àæèëëàñíààð
ãèø¿¿ääýý èë¿¿ ñàéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ, õîðøîîëëûí õºäºë㺺íèéã áýõæ¿¿ëíý.
Äóíäûí õîðøîîíû ãèø¿¿äèéí 51-ýýñ äîîøã¿é õóâü íü àíõàí øàòíû õîðøîî áàéõ
áà Äóíäûí õîðøîîã 2-îîñ äîîøã¿é õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëæ áîëíî. Õîðøîîíû á¿õ
çàð÷ìóóä äóíäûí õîðøîîíä õ¿÷èí òºãºëäºð áàéíà. Äóíäûí õîðøîîíû çîðèëãî ººðèéí
àøãèéã áóñ õàðèí ãèø¿¿äèéíõýý àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýäýã.
Õîðøîîíû òóõàé õóóëü àíõàí øàòíû õîðøîîäûí á¿õèé ë àñóóäëûã çîõèöóóëäãèéí
àäèë äóíäûí õîðøîîíû õàðèëöààã ìºí çîõèöóóëíà. Äóíäûí õîðøîîã áàéãóóëñàí àíõàí
øàòíû á¿õ õîðøîîä õóóëèéí ýòãýýäèéí õóâüä áèå äààí îðøèí òîãòíîæ ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëíà.

13. | 13պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
Õîðøîî áàéãóóëàí àæèëëàõûí äàâóó òàë
• Ãàíö õ¿í øèéäýæ ÷àäàõã¿é àñóóäëûã õàìòðàí øèéääýã
• Àäèëõàí çîâëîí, ãà÷èãäàëòàé õ¿ì¿¿ñ àäèëõàí ýðõ àøèãòàé áàéäàã ó÷ðààñ
õàìòðàí àæèëëàõ áîëîìæòîé.
• “Íýã íü íèéòèéí òºëºº, íèéò íü íýãèéí òºëºº” ýâ ñàíààíû çàð÷èì õýðýãæäýã.
• Èðãýí ººðºº ººðòºº òóñëàõûí òóëä õîðøîîíä íýãääýã. Õîðøîî íü ãèø¿¿ääýý
òóñëàõûí òóëä áàéãóóëàãääàã.
• Õîðøîîã áàéãóóëàõàä çààâàë á¿ðä¿¿ëñýí áàéõ áýëýí ìºí㺠áîëîí ýä õºðºíãèéí
õýìæýýã õóóëèàð òîãòîîãîîã¿é ó÷èð õºðºí㺠÷èíýý áàãàòàé îëîí õ¿í õàìðàãäàõ
áîëîìæòîé.
• ̺íãº, ýä õºðºí㺠íèéë¿¿ëýõ ÷àäâàðã¿é õ¿í ººðèéí õ¿÷ õºäºëìºðºº íýãòãýñíýýð
îðëîãî îëîõ áîëîìæòîé.
• Øèéäâýð ãàðãàõàä õîðøîîíä îðóóëñàí ýä õºðºíãèéí õýìæýýíýýñ ¿ë õàìààð÷ íýã
ãèø¿¿í íýã ñàíàëûí ýðõòýé áàéäàã.
• Ãèø¿¿í á¿ð õîðøîîãîî õàìòàð÷ óäèðääàã ó÷ðààñ óäèðäëàãûí ººðºº óäèðäàõ
çàð÷èì õýðýãæäýã.
• Õîðøîîíä îðóóëñàí õºðºíãèéí õýìæýýíýýñ ¿ë õàìààð÷ ãèø¿¿í á¿ð òýãø ýðõèéí
¿íäñýí äýýð õîðøîîíû ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ áîëîìæòîé.
• Õîðøîîíä îðóóëñàí õºðºíãºíèé õýìæýýíýýñ ¿ë õàìààð÷ ãèø¿¿í á¿ð íü
òºëáºðèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ øóäàðãà ¸ñ õýðýãæäýã.
• Óëñûí õýìæýýíä øèéäâýðëýõ áîëîìæã¿é îðîí íóòãèéí ÷àíàðòàé ºâºðìºö
õýðýãëýýã õàíãàõàä èë¿¿ ò¿ðãýí çîõèöîæ ÷àääàã ÷àäâàð íü òóõàéí íóòàã
äýâñãýðèéí çàõ çýýëä àìæèëòòàé ºðñºëäºõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëäýã.
• Àâñààðõàí áàéäàë íü ¿éë àæèëëàãààíûõàà ÷èãëýëèéã óÿí õàòàí ººð÷ëºõ
áîëîìæèéã áàéíãà îëãîäîã.
• Òàòâàðûí áàãà õýìæýýíèé øàòëàëä õàìðàãääàã ó÷ðààñ àøèãòàé àæèëëàõ
áîëîìæòîé.
• Õîðøîîãîî ñàéí óäèðäàæ, àøèãòàé àæèëëóóëàõûí òóëä ãèø¿¿í á¿ð íü ººðºº
ººðèé㺺 õºãæ¿¿ëäýã. Ýíý óòãààðàà õîðøîî íü ãèø¿¿äèéíõýý ìýäëýã ìýðãýæëèéã
äýýøë¿¿ëýõýä áàéíãà àíõààðäàã.
Õîðøîîíû ñóë òàë
• Õºðºí㺠õÿçãààðëàãäìàë.
• Ìåíåæìåíò äóòàãäàõ òàëòàé.
• Çàðèì íýã ãèø¿¿äèéí ýðõ çàðèì ¿åä õÿçãààðëàãäàæ áîëîõ òàëòàé.
• ͺõºõ õàðèóöëàãàòàé.
• Øèéäâýð ãàðãàõàä õóãàöàà øààðääàã.
• Óëèðàë á¿ð òàéëàí òýíöýë ãàðãàíà.
• Òàòâàð òºëºã÷ áàéíà.

14. 14 | պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
Õîðøîîíû õýëáýð¿¿ä
Õîðøîî íü ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýëýýð äàðààõ òºðºëòýé áàéíà. ¯¿íä:
Ò¿¿õèé ýä áîëîâñðóóëàëòûí õîðøîî: Ãèø¿¿äèéíõýý õóâèéí ìàë àæ àõóéí
¿éëäâýðëýë, àí àãíóóðûí áà áàéãàëèéí íººö àøèãëàõ çàìààð òºâëºð¿¿ëñýí íîîñ, íîîëóóð,
àðüñ øèð, àíãèéí îëçâîð, áàéãàëèéí áàÿëàã, ìàëûí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäýä àíõàí øàòíû
áîëîâñðóóëàëò õèéæ ÷àíàðûã íü õàìãààëàõ, òîðäîõ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëäàã õîðøîî þì.
պ人 îðîí íóòàãò èéì òºðëèéí õîðøîî àæèëëàõ íü òîõèðîìæòîé.
¯éëäâýðëýëèéí õîðøîî: Õ¿í àìûí õýðýãëýýíèé ýä ç¿éë ¿éëäâýðëýí ãèø¿¿äèéíõýý
õýðýãöýýíä áîëîí çàõ çýýëä áîðëóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëíà. Èéì õîðøîî íü ãèø¿¿ääýý
õî¸ð òºðëèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã. Íýãä¿ãýýðò, õýðýãöýýò ýä ç¿éëèéã íü õèéæ ºãíº,
õî¸ðäóãààðò, àæëûí áàéðààð õàíãàíà.
Õàíãàìæ, áýëòãýí íèéë¿¿ëýëòèéí õîðøîî: ªºðñäèéí õýðýãöýýò áàðàà, ìàòåðèàë,
ýä ç¿éë, òîíîã òºõººðºìæèéã çàõ çýýëýýñ çóó÷ëóóëàí îëæ àâàõ çîðèëãîîð áàéãóóëñàí
õîðøîîã õýëíý. Ìàíàé íºõöºëä ãîë÷ëîí ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà, æèæèã ¿éëäâýðèéí
òºõººðºìæ, õèìèéí áîäèñ, áàðèëãûí ìàòåðèàë, áàãàæ õýðýãñëèéí õàíãàìæèä ãîëëîõ
÷èãëýëòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëíà.
Áîðëóóëàëòûí õîðøîî: ªºðèéí ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîí ãèø¿¿äèéíõýý
õóâèéí àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í (ìàë, ìàõ, íîîñ, íîîëóóð, àðüñ, øèð, ò¿¿õèé ýä, ñ¿¿,
öºöãèéí òîñ, áàðàà çýðýã)–èéã çàõ çýýëä ¿íý õ¿ðãýí õóäàëäààëàõ àæèëëàãààã ýðõýëäýã
õîðøîîã ýíä õàìààðóóëæ îéëãîíî. Ìîíãîëä õàìãèéí ºðãºí õ¿ðýýòýé àæèëëàæ áàéãàà.
¯éë÷èëãýýíèéõîðøîî:¯ñçàñàõ,çóðàãàâàõ,çî÷èäáóóäàë,õèìèöýâýðëýãýý,óãààëãà,
òýýâýð, õàëóóí óñ, ãóòàë çàñâàð, çàõèàëãà õóâöàñíû ãýõ ìýòèéí ¿éë÷èëãýýã ãèø¿¿ääýý
¿ç¿¿ëäýã õîðøîîã õýëíý. Èéì òºðëèéí õîðøîî íü Óëààíáààòàð, Äàðõàí, Ýðäýíýò õîòîä
õàìãèéí îëíîîð àæèëëàæ áàéíà. Ñóì, õºäººä èõýýõýí ¿ã¿éëýãäýæ áàéíà.
Áàðèëãà, îðîí ñóóö áàðèõ, çàñâàðëàõ õîðøîî: ¯¿ñãýí áàéãóóëàã÷äûíõàà
õýðýãöýýò áàðèëãà, îðîí ñóóöûã çàõèàëãûí äàãóó ãèø¿¿äèéíõýý îðîëöîîòîéãîîð øèíýýð
áàðèõ, õóó÷íûã òîðäîæ çàñâàðëàõ ¿éë àæèëëàãààã ýðõýëíý. Ýíý íü áàðèëãûí òîìîîõîí
áàéãóóëëàãààð ã¿éöýòã¿¿ëñýíýýñ õàðüöàíãóé õàìä áàéõ ñàéí òàëòàé.
Ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîî: Ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîî íü ãèø¿¿äýý ºðãºí
õýðýãëýýíèé áàðàà, ìàòåðèàë, ýä ç¿éëýýð õàíãàõ, áèé áîëãîñîí ýä ç¿éë, àíõäàã÷ áîëîí
õî¸ðäîã÷ ò¿¿õèé ýäèéã íü çàõ çýýëä çóó÷ëàí áîðëóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýíý. Ýíý
õîðøîîíû ãîë îíöëîã íü ãèø¿¿ä íü çààâàë õîðøîîíû àæèëä áàéíãà áèå÷ëýí îðîëöîõ
øààðäëàãàã¿é õàðèí õîðøîîíû ¿éë÷èëãýýã àâ÷ áàéõ ¸ñòîé.
Õîðøîî íü äýýðõ ¿éë÷èëãýýã ÿâóóëàõûí çýðýãöýý õîðøîîíû ãèø¿¿í áóñ õ¿ì¿¿ñò
¿éë÷èëãýýã ìºí ¿ç¿¿ëæ îëñîí àøãèéã ãèø¿¿ääýý õóâààðèëäàã ÿâäàë þì. Ýíý òºðºë áîë
Ìîíãîëä õàìãèéí àíõ áèé áîëñîí õîðøîîíû òºðºë.
պ人 àæ àõóéí õîðøîî: Ãèø¿¿äèéíõýý õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãºä òóëãóóðëàí

15. | 15պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë, ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýý, ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëäýã õîðøîîíû
õýëáýð. Çàðèì òàëààð ¿éëäâýðëýëèéí áîëîí ¿éë÷èëãýýíèé õîðøîîòîé äàâõàðäñàí ìýò
áîëîâ÷ Ìîíãîë îðíû íºõöºëä îíöëîí ¿çýæ áàéõ íü ç¿éòýé. Ýíý òºðëèéí õîðøîîíû
òàëààð Ìîíãîëûí ìàë÷èä íèëýýä òóðøëàãàòàé ãýæ áîëíî. ¯éë àæèëëàãààíû õýëáýðýýñ
õàìààðàí Òàðèàëàí÷äûí, Íîãîî÷äûí áîëîí Ìàë÷íû õîðøîî ãýæ íýðëýýä ÿâäàã.
Õàäãàëàìæ, çýýëèéí õîðøîî: Çýýë, õàäãàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýã àâàõààð áàéãóóëñàí
õîðøîîã õýëíý. Ãèø¿¿äèéíõýý õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºí㺠áîëîí õàäãàëàìæèä òóëãóóðëàí
çýýë, ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëíý. Áàíêíû ñèñòåìèéí òîãòîëöîî á¿ðýí òºãñ áîëîîã¿é,
çýýëèéí õ¿¿ õàðüöàíãóé ºíäºð áàéãàà îäîîãèéí íºõöºëä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.
Äààòãàëûí õîðøîî: Èéì òºðëèéí õîðøîîíû òàëààð õóóëü, òîãòîîìæèä íýð
çààãààã¿é áîëîâ÷ ººðñäèéíõºº ýä õºðºíãº, ýð¿¿ë ìýíä, àìü íàñûã ýðñäýëýýñ õàìãààëàõ,
áîëîìæèéí íºõºí îëãîâîð àâàõ, ýðñäýë ãàðààã¿é íºõöºëä çîõèõ àøèã îðëîãî àâàõ
áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä èéì òºðëèéí õîðøîîã àæèëëóóëæ áîëîõ òàëòàé. ̺í
àðèëæààíû äààòãàëûí áàéãóóëëàãààñ ¿ç¿¿ëýõ ñîíèðõîëã¿é áóþó ¿ç¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà
¿éë÷èëãýýã ãèø¿¿ääýý îëãîõûí òóëä áàéãóóëíà.
Õàðèëöàí òóñëàëöàõ õîðøîî: Íèéãìèéí ÷èãëýëòýé ¿éë÷èëãýý; òóõàéëáàë, ýð¿¿ë
ìýíäèéí õàëàìæ ¿ç¿¿ëýõ, ýì, òàðèà õóäàëäàí àâàõ, áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýý àâàõ,
àæèëòíóóääàà ºäºð ºíæ¿¿ëýõ áîëîí àìðàëò ñóâèëëûí çýðýã ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð
áàéãóóëíà. Ýíý õîðøîî íü ãîë÷ëîí ¿éë÷èëãýýíèé õóðààìæààð ñàíõ¿¿æäýã ó÷èð àøèã
õóâààõäàà ¿éë÷èëãýý àâñàí áàéäëûã íýãä¿ãýýðò õàðãàëçäàã îíöëîãòîé.
Îëîí òºðºëò õîðøîî: Íýã õîðøîî íü çºâõºí íýã òºðëèéí áèø õàðèí õýä õýäýí
òºðëèéí õîðøîîíû ¿ç¿¿ëäýã ¿éë÷èëãýý, áèçíåñèéã õàâñðàí ýðõýëæ áàéâàë ò¿¿íèéã îëîí
òºðºëò áóþó îëîí çîðèëòîò õîðøîî ãýæ ¿çíý. Òóõàéëáàë, ãèø¿¿ä, ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷
íàðàà áàðàà, ìàòåðèàëààð õàíãàõ, ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõ, æèæèã ¿éëäâýðëýë
ÿâóóëàõ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, çýýë îëãîõ, äààòãàõ çýðãýýð àæèëëàäàã õîðøîîã ¿¿íä
õàìààðóóëíà.
Á¿ðýí õîðøîî: Ãèø¿¿äèéíõýý õýðýãöýýòýé áàéãàà íèéãýì, ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, àõóéí
á¿õ òºðëèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã ñîíãîìîë õîðøîîã õýëíý.
Äóíäûí õîðøîî: Õîðøîîä àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààãàà õàìòðàí ýðõëýõ çîðèëãîîð
áóñàä õîðøîî áîëîí õóóëèéí ýòãýýäòýé õàìòðàí äóíäûí õîðøîî áàéãóóëæ áîëäîã.
Äóíäûí õîðøîîíû ãèø¿¿äèéí 51-ýýñ äîîøã¿é õóâü íü õîðøîî áàéíà ãýæ õóóëü÷èëæ
ºãñºí.
Àíõàí øàòíû áîëîí äóíäûí õîðøîîíû íèéòëýã øèíæ
• Äóíäûí õîðøîî íü àíõàí øàòíû õîðøîîòîé èæèë Îëîí óëñûí õîðøîîëëûí
çàð÷ìûã áàðèìòëàíà.
• ¯éë àæèëëàãààãààíû õóâüä àëü àëü íü õîðøîîíû õóóëèéã áàðèìòàëíà.
• Çîõèîí áàéãóóëàëò, á¿òöèéí õóâüä ÷ ìºí àäèë Á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë,
Òýðã¿¿ëýã÷èä, Õÿíàëòûí çºâëºëòýé áàéíà. Á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë, óäèðäëàãûí
á¿òöèéí õóðëûí òîâ, ñîíãîãäîõ õóãàöàà õîðøîîíû òóõàé õóóëèéí äàãóó àäèë

16. 16 | պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
áàéíà.
• Äóíäûí õîðøîî ººðèéí ä¿ðýì, ¿éë àæèëëàãààíû íàðèéâ÷èëñàí òºëºâëºãººòýé
áàéíà.
• Õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéã ãèø¿¿ä áóþó àíõàí øàòíû õîðøîî á¿ðä¿¿ëíý.
Àíõàí øàòíû áîëîí äóíäûí õîðøîîíû ÿëãàà, îíöëîã òàëóóä
Àíõàí øàòíû õîðøîîíû ãèø¿¿í õóâü õ¿í, õàðèí äóíäûí õîðøîîíû ãèø¿¿ä íü
õîðøîîä áà áóñàä õóóëèéí ýòãýýä áàéíà. Äóíäûí õîðøîîíä ãèø¿¿äèéã íýã áóþó õî¸ð õ¿í
òºëººëíº.Èõýíõäýýòýäãýýðíüá¿õãèø¿¿äèéíõóðëààñýðõàâñàíàíõàíøàòíûõîðøîîäûí
äàðãà íàð áàéäàã. Äóíäûí õîðøîî, àíõàí øàòíû õîðøîîä øèã îëîí ãèø¿¿íòýé áàéäàãã¿é
áîëîâ÷ á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàëä ãèø¿¿í íýãæ¿¿ä á¿ðýí îðîëöîõ ¸ñòîé. Èéìýýñ äóíäûí
õîðøîîíä òºëººëºã÷äèéí õóðàë ãýæ áàéõã¿é.
Àíõàí øàòíû õîðøîîäûí äàðãà íàðûí àæëûã äàâõàð õèéõ ÷àäâàðòàé õ¿íèéã ñîíãîõ
õýðýãòýé. Òýðã¿¿ëýã÷èä åðºíõèé ìåíåæåðèéã òîìèëîí àæèëëóóëíà. Äóíäûí õîðøîîíû
óäèðäëàãàä áèçíåñ, çàõ çýýëèéí ìýäëýã, äàäëàãà, ÷àäâàð ñàéòàé àæèëòíûã ñîíãîæ
àæèëëóóëàõ øààðäëàãàòàé.
Äóíäûí õîðøîîíû òºëºâëºñºí ¿éë àæèëëàãààã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõèéí òóëä èõ õýìæýýíèé
õºðºí㺠øààðäëàãàòàé áîëíî. Ò¿¿íèéã ãèø¿¿í õîðøîî, àæ àõóéí íýãæ¿¿ä á¿ðä¿¿ëíý.
Õºãæëèéí òîäîðõîé ò¿âøèíä àíõàí øàòíû õîðøîîä ãèø¿¿äèéíõýý õýðýãöýýã
õàíãàõûí òóëä à÷ààëëàà õàìòðàí õóâààëöàõ õýðýãòýé áîëäîã. Èéìä äóíäûí õîðøîî
áàéãóóëàõ íü àíõàí øàòíû õîðøîîäîä òóëãàð÷ áóé áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõàä èõýýõýí
à÷ õîëáîãäîëòîé ñòðàòåãèéí áîëîìæ þì.
Õîðøîî áóñàä àæ àõóéí íýãæýýñ ÿëãàðàõ îíöëîã
Õîðøîî, íºõºðëºëèéí çàð÷ìûí ÿëãàà:
• Õîðøîîã 9 áà ò¿¿íýýñ äýýø èðãýí ýâñýë õî¸ðîîñ äýýø õîðøîî ¿¿ñãýí áàéãóóëäàã
áîë íºõºðëºëèéí õóâüä õàòóó òîãòîîñîí õýìæýýã¿é.
• Õîðøîîíû ãèø¿¿äèéí õóâüä íèéë¿¿ëñýí õºðºí㺠áóþó õîðøîîíû õºðºí㺺ð
íºõºõ õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã áîë íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä õóâèéí õºðºí㺺ð íºõºõ
õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý.
Õîðøîî áîëîí áóñàä áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí ÿëãàà
Õîðøîî Êîìïàíè ͺõºðëºë
̺í ÷àíàð Ãèø¿¿íèé Ýçíèé
Á¿ðýí õàðèóöëàãàòàé
ãèø¿¿íèé
Çîðèëãî
Ãèø¿¿äèéí îðëîãûã
íýìýãä¿¿ëæ àìüæèðãààã
äýýøë¿¿ëýõ
Àøèã îëîõ, àøãàà
íýìýãä¿¿ëýõ
Àøèã îëîõ
Ñàíàëûí ýðõ Íýã ãèø¿¿í íýã ñàíàë
Îðóóëñàí õºðºíãèéí
õýìæýýãýýð
Îðóóëñàí õºðºíãèéí
õýìæýýãýýð

17. | 17պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
ªì÷ Äóíäûí (õóâü îðîëöîî)
Õóâèéí
(õóâüöààãààð)
Õóâèéí
¯éë àæèëëàãààí
äàõü ãèø¿¿äèéí
îðîëöîî
Çààâàë Çààâàë áèø Çààâàë áèø
Ãèø¿¿äèéí
õàðèóöëàãà
Îðóóëñàí õºðºíãº, ä¿ðýìä
çààñàí õýìæýýãýýð íºõºõ
õàðèóöëàãà
Îðóóëñàí õºðºí㺺ð
Îðóóëñàí õºðºíãº,
íýã áóþó çàðèì ýñâýë
á¿õ ãèø¿¿ä íü á¿ðýí
õýìæýýãýýð
Îðóóëàõ
õºðºíãèéí õýìæýý
Ä¿ðìýýð äýýä, äîîä
õÿçãààðûã òîãòîîíî.
Õÿçãààðëàõã¿é Õÿçãààðëàõã¿é
Óäèðäëàãà
Ǻâõºí ãèø¿¿äýýñýý
ñîíãîãäîíî
Ýçýí óäèðäàíà, ÒÓÇ-
èéã ñîíãîíî
Àëü íýã á¿ðýí
õàðèóöëàãàòàé íü
óäèðäàíà
Îðëîãî
õóâààðèëàõ
• Îðóóëñàí õºðºíãº
• ¯éë÷èëãýý àâñàí áàéäàë
• Õºäºëìºð îðîëöîî
Îðóóëñàí õºðºíãºíä Îðóóëñàí õºðºíãºíä
Õÿíàëò
• ªºðèéí
• Õºíäëºíãèéí
Õºíäëºíãèéí ªºðèéí, õºíäëºíãèéí
¯¿ñãýí
áàéãóóëàã÷äûí
òîî
• Àíõàí øàò-9 áà ò¿¿íýýñ
äýýø õ¿í
• Äóíäûí-2 õîðøîîíîîñ
äýýø
• ÕÇÕ-20 áà ò¿¿íýýñ äýýø
õ¿í, 10% íü õóóëèéí
ýòãýýä áàéæ áîëíî
Õýä ÷ áàéæ áîëíî
2 áà ò¿¿íýýñ äýýø
ãèø¿¿í
Õîðøîîíû îíöëîã øèíæ ÷àíàðóóä
Õîðøîî ãèø¿¿í òºâòýé áàéãóóëëàãà
• Õîðøîîíä ãèø¿¿ä ñàéí äóðààðàà ýëñýíý
• Õîðøîîã ãèø¿¿ä ººðñ人 ýçýìøèæ ºì÷èëíº
• Õîðøîîã ãèø¿¿ä óäèðäàæ, õÿíàëò òàâèíà
• Õîðøîîíû ¿éë÷èëãýýã ãèø¿¿ä àøèãëàæ, ¿ð àøãèéã õ¿ðòýíý.
Õîðøîî ººðèé㺺 òýòãýõ áàéãóóëëàãà
• Õîðøîîã ãèø¿¿ä èâýýí òýòãýíý
• Ãèø¿¿ä õóâü õºðºí㺠íèéë¿¿ëíý
• Ýðñäýëýýñ õàìãààëàõ íººöèéí ñàí á¿ðä¿¿ëíý
• ̺íãºí õàäãàëàìæ áèé áîëãîíî
• Ãèø¿¿ääýý çýýë îëãîíî /ìºíãº, áàðàà ìàòåðèàë/
• Òàòâàð òºëíº.
Õîðøîî ãèø¿¿ääýý ¿éë÷èëæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý
• ¯éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿í, ò¿¿õèé ýäèéã áîðëóóëæ ºãºõ
• Áàðàà, ìàòåðèàë îëæ íèéë¿¿ëýõ
• Àæëûí áàéðààð õàíãàõ

18. 18 | պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
• Çýýë, õàäãàëàìæ, ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ
• Íèéãýì, ñî¸ëûí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ.
Õîðøîî àðä÷èëàë, ýâ íýãäëèéí áàéãóóëëàãà
• Ãèø¿¿ä òýãø ýðõ ýäëýíý (íýã ãèø¿¿í íýã ñàíàëûí ýðõòýé)
• Õîðøîîã ñîíãîãäñîí òºëººëºã÷ººðºº äàìæóóëàí óäèðäàíà
• Ýâ íýãäýë áîë õîðøîîíû îðøèí òîãòíîõ ¿íäýñ áîëíî.
6. ÕÎÐØÎÎÍÛ ÃÈد¯Í, ÃÈد¯Í×ËÝË
Õîðøîîíû ãèø¿¿í ãýæ õîðøîîíîîñ ÿâóóëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààíä áèå÷ëýí
îðîëöîæ, ò¿¿íèé ¿éë÷èëãýýã ººðèéí àõóé àìüäðàëäàà àøèãëàõ òàëààð õîðøîîíû
ä¿ðìýýð òîãòîîñîí ýðõ, ¿¿ðãèéã çºâøººð÷, óã õîðøîîíû ¿éë àæèëëàãàà, ¿éëäâýðëýë,
¿éë÷èëãýýíýýñ ¿¿ññýí ¿¿ðãèéã õîðøîîíä íèéë¿¿ëñýí ýä õºðºí㺺𺺠áîëîí ãýð á¿ëèéí
ýä õºðºíãèéí ººðò îíîãäîõ õýñãýýð íºõºí òºëºõ ÷àäâàðòàé, Èðãýíèé õóóëèéí 16 äóãààð
ç¿éëèéí 16.4.-ò çààñíààð àðâàí çóðãààí íàñ õ¿ðñýí Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, õóóëèéí
ýòãýýäèéã õýëíý. Àíõàí øàòíû õîðøîîíä èðãýí, äóíäûí õîðøîîíä õîðøîî áîëîí áóñàä
àæ àõóéí íýãæ¿¿ä ãèø¿¿íýýð ýëñýíý.
Õîðøîî ñàéí äóðûí íýýëòòýé ãèø¿¿í÷ëýë á¿õèé áàéãóóëëàãà þì. Õîðøîîíû
ãèø¿¿äèéã íàñ, õ¿éñ, íèéãìèéí áàéäàë, àðüñíû ºíãº, óëñ òºðèéí ¿çýë áîäîë, øàøèí
ø¿òëýãýýð íü ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõã¿é, ãèø¿¿í÷ëýëèéí õàðèóöëàãûã ººðòºº õ¿ëýýí àâ÷,
õîðøîîíû ¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýõ õ¿ñýëòýé á¿õ õ¿ì¿¿ñò íýýëòòýé áàéäàã ñàéí äóðûí ¿íäñýí
äýýð áàéãóóëñàí áàéãóóëëàãà þì. Ãèø¿¿íä ýëñýõ, ãàðàõ, äàõèí ýëñýõ íü ò¿¿íä ÿìàð íýãýí
ñààä, õîðèã òàâüæ áîëîõã¿é.
Ãèø¿¿í äàðààõ ýðõ ýäýëíý
• Õóóëü, ä¿ðýìä çààñíû äàãóó õîðøîîíû çîõèõ ¿éë÷èëãýý àâàõ
• ªºðèéí õ¿ñýëòýýð ãèø¿¿íýýñ ãàðàõ, äàõèí ýëñýõ
• Õîðøîîíû ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîæ àñóóëò òàâèõ, ñàíàë ãàðãàõ, øèéäâýð
ãàðãàõàä òàñëàõ ýðõòýé îðîëöîõ
• Á¿õ ãèø¿¿äèéí ýýëæèò áóñ õóðëûã çàðëàí õóðàëäóóëàõ òóõàé ñàíàë ãàðãàõ
• Õîðøîîíû æèëèéí îðëîãîîñ òîãòîîñîí æóðìûí äàãóó õóâü õ¿ðòýõ
• Õîðøîîíû æèëèéí àæëûí òàéëàíã áàòëàõààñ ºìíº õÿíàëòûí çºâëºëèéí
ä¿ãíýëòèéã øààðäàí àâàõ
• Á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðëûí òýìäýãëýë, õîðøîîíû ãèø¿¿äèéí á¿ðòãýëòýé òàíèëöàõ.
Õîðøîîíû ãèø¿¿í äàðààõ ¿¿ðýãòýé áàéíà
• Õîðøîîíû ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ
• Õîðøîîíû òóõàé õóóëü áîëîí õîðøîîíû ä¿ðýì á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðëûí
øèéäâýðèéã äàãàæ ìºðäºõ
• Õîðøîîíä îðóóëàõ õóâü õºðºí㺺 õóãàöààíä íü á¿ðýí íèéë¿¿ëýõ
• Õîðøîîíû áîëîí áóñàä ãèø¿¿äèéí ºìíº ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ
• Õóóëü ä¿ðýìä çààñàí áóñàä ¿¿ðýã.

19. | 19պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
Õîðøîîíû ãèø¿¿íä äàðààõ òîõèîëäîëä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý:
• Õîðøîîíû ýä õºðºí㺠øàìøèãäóóëñàí
• Ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿éãýýñ õîðøîîíä õîõèðîë ó÷ðóóëñàí
• Á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàëä óäàà äàðàà îðîëöîîã¿é çýðãèéã õàìààðóóëíà.
Ãèø¿¿äèéí õàðèóöëàãàã¿éí óëìààñ õîðøîîíä ó÷èðñàí õîõèðëûã õýðõýí øèéäâýðëýõ
òàëààð ä¿ðìýíäýý òîäîðõîé òóñãàíà. Òóõàéëáàë, ÿìàð íºõöºëä ãèø¿¿íèéã õîðøîîíîîñ
õàñàõ ãýõ ìýò.
Õîðøîîíû íººöèéí ñàíãèéí õºðºí㺠¿ë õóâààãäàõ ÷àíàðòàé ó÷èð ãèø¿¿íýýñ
ãàðñàí íºõöºëä òóõàéí õ¿íä çºâõºí õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéã îëãîíî. Òóõàéí ãèø¿¿í
õîðøîîíäîî ºð òºëáºðòýé áîë õóâü õºðºí㺺ñ òîîöîî õèéõ áà õóâü õºðºí㺺ñ ºð òºëáºð
íü èë¿¿ áîë ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëíý. Õîðøîîíä ãèø¿¿íýýð ýëñýõ, ãàðàõ, õàñàõ àñóóäëûã
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëààð øèéäâýðëýõýýð ä¿ðìýíäýý òóñãàæ áîëíî.
Õîðøîîíä ãèø¿¿íýýñ íèéë¿¿ëýõ õóâü õºðºíãº, õîðøîîíû ýä õºðºí㺺ñ îíîãäîõ õóâü
õýìæýý, õîðøîîíû ãèø¿¿íýýñ ãàðñàí, õàñàãäñàí ýòãýýäòýé òîîöîî õèéõ, ãèø¿¿í îðóóëñàí
õóâü õºðºí㺺 áóñäàä øèëæ¿¿ëýõ, ãèø¿¿íèé ýä õºðºíãèéí ýðõ ºâ çàëãàìæëàã÷äàä
øèëæèõ çýðýã ãèø¿¿íòýé õîëáîãäñîí àñóóäëûã õîðøîîíû õóóëü, ä¿ðýìä çààñíû äàãóó
øèéäâýðëýíý.
7. ÕÎÐØÎÎÍÛ ÓÄÈÐÄËÀÃÀ
Á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë
Õîðøîîíû óäèðäàõ äýýä áàéãóóëëàãà íü Á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë áàéíà. Ãèø¿¿ä íü
õîðøîîíä õîëáîãäîõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ýðõýý á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðëààð äàìæóóëàí
õýðýãæ¿¿ëäýã. Á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðëûã òàéëàíãèéí æèë äóóññàíààñ õîéø 6 ñàðûí äîòîð
õèéíý. Ýíý íü õîðøîîíû àøèã, àëäàãäàë òîäîðõîé áîëñîí, ãèø¿¿äýä íîãäîë îðëîãî
õóâààðèëàõ õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã á¿ðä¿¿ëñýíèé äàðàà Á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë õèéõ
íü òîõèðîìæòîé ãýñýí ñàíàà þì. Õóðëûí õóãàöàà, õýëýëöýõ àñóóäëûã 30-ààñ äîîøã¿é
õîíîãèéí ºìíº õîðøîîíû Òýðã¿¿ëýã÷äýýñ çàðëàí, ãèø¿¿ä õýëýëöýõ àñóóäëûí òàëààð
ñóäëàõ, ñàíàëàà áýëòãýõ áîëîëöîîãîîð õàíãàíà.
Á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðëààð äîð äóðäñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýíý
• Ä¿ðýì áàòëàõ, íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ
• Òýðã¿¿ëýã÷èä, Õÿíàëòûí çºâëºëèéí ãèø¿¿íèéã ñîíãîõ, ÷ºëººëºõ, îãöðóóëàõ,
òýäãýýðèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàéëàíã õýëýëöýõ
• Òýðã¿¿ëýã÷èä áîëîí, Õÿíàëòûí çºâëºëèéí ãèø¿¿íèéã õîðøîîíû ãèø¿¿íýýñ
õàñàõ
• Òýðã¿¿ëýã÷èä áîëîí, Õÿíàëòûí çºâëºëèéí ãèø¿¿íèé áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíû
óëìààñ õîðøîîíä ó÷èðñàí õîõèðëûã áóðóóòàé ýòãýýäýýð íºõºí òºë¿¿ëýõ
• Õîðøîîíû ýä õºðºíãèéã çàõèðàí çàðöóóëàõ íºõöºë æóðìûã òîãòîîõ, ãèø¿¿íýýñ
íèéë¿¿ëñýí õóâü õºðºíãèéã áóöààæ îëãîõ, çýýë àâàõ áîëîí çýýë îëãîõ
õÿçãààðëàëòûã òîãòîîõ

20. 20 | պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
• Õîðøîîíû ãèø¿¿íèé ýëñýëòèéí áîëîí ãèø¿¿í÷ëýëèéí òàòâàð, õóâü íèéë¿¿ëýõ
õºðºíãèéí õýìæýýã òîãòîîõ
• Òàéëàí òýíöëèéã õýëýëöýæ áàòëàõ, òóõàéí æèëèéí îðëîãûã õóâèàðëàõ,
àëäàãäàëòàé àæèëëàñàí áîë õýðõýí íºõºõ, õîðøîîäûí õîëáîî áîëîí õÿíàëòûí
çºâëºëèéí øàëãàëòûí ä¿íã õýëýëöýæ, çàðäëûí òºñºâ áàòëàõ
• Äóíäûí õîðøîî áàéãóóëàõ áóþó ò¿¿íä ýëñýõ, õîðøîîäûí õîëáîîíä ýâëýëäýí
íýãäýõ
• Õîðøîîã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ, òàòàí áóóëãàõ
• Õóóëüä çààñàí áóñàä àñóóäàë.
Á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë ãèø¿¿äèéí äèéëýíõ îëîíõè îðîëöñîíîîð õ¿÷èí òºãºëäºð
áîëíî. Äèéëýíõ îëîíõè ãýäãèéã á¿õ ãèø¿¿äèéí 66.6 õóâèàñ äýýø èðö ãýæ îéëãîíî.
Õ¿íäýòãýõ øàëòãààíòàéãààð á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàëä áèå÷ëýí îðîëöîõ áîëîìæã¿é ãèø¿¿í
õóðëûí õýëýëöýõ àñóóäàëòàé õîëáîãäîõ ººðèéí ñàíàëûã áè÷ãýýð ãàðãàæ, èòãýìæëýë
á¿õèé ãèø¿¿íýýð õóðàëä õ¿ðã¿¿ëæ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëíý. Ýíý òîõèîëäîëä óã ãèø¿¿íèéã
õóðàëä îðîëöñîíîîð òîîöíî.
Һ뺺ëºã÷äèéí õóðàë: Õîðøîîíû ãèø¿¿ä íü ªðãºí óóäàì íóòàãò òàðóó áàéðëàñàí,
îëîí ãèø¿¿íòýé ó÷èð á¿õ ãèø¿¿ä íü íýã äîð öóãëàðàõ íºõöºë á¿ðäýõã¿é áàéõ îëîí
øàëòãààíààñ Á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë õèéõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã. Èéìä õîðøîîíû
òóõàé õóóëèàð 100-ààñ äýýø ãèø¿¿íòýé àíõàí øàòíû õîðøîî á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðëûí
îðîíä òºëººëºã÷èéí õóðàëòàé áàéæ áîëîõûã çºâøººðñºí.
Һ뺺ëºã÷äèéí õóðëûí ãèø¿¿äèéí òîî íèéò ñàíàëûí ýðõòýé ãèø¿¿äèéí 25 õóâèàñ
áàãàã¿é áàéõààð çààñàí áàéäàã. Һ뺺ëºã÷äèéã á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðëààñ ñàíàë õóðààõ
æóðìààð ñîíãîäîã÷ ä¿ðýìä ººðººð çààæ áîëíî. Һ뺺ëºã÷ íü òóõàéí õîðøîîíû ãèø¿¿í
áàéíà. Һ뺺ëºã÷èéí á¿ðýí ýðõèéã áóñäàä øèëæ¿¿ëýõã¿é áºãººä ò¿¿íèé ñàíàëûí ýðõ íü
òºëººëæ áóé õîðøîîíû ãèø¿¿äèéí ñàíàëûí ýðõèéí íèéëáýðòýé òýíö¿¿ áàéíà.
Õîðøîîíû òýðã¿¿ëýã÷èä: Á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðëûí ÷ºëººò öàãò õîðøîîíû ¿éë
àæèëëàãààã Òýðã¿¿ëýã÷èä óäèðäàíà. Òýðã¿¿ëýã÷èä íü äàðãà, õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø
ãèø¿¿äòýé áàéíà. Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà íü õîðøîîíû äàðãà áàéíà. Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
äàðãûã Òýðã¿¿ëýã÷èä äîòðîîñ á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðëààñ ñàíàë õóðààëòààð õóðàëä
îðîëöîã÷äûí äèéëýíõ îëîíõèéí ñàíàëààð ñîíãîíî. Òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëûã ä¿ðýìä
ººðººð çààãààã¿é áîë õî¸ð ñàðä íýãýýñ äîîøã¿é óäàà õóðàëäàíà ãýæ õîðøîîíû õóóëèíä
çààñàí áàéäàã.
Òýðã¿¿ëýã÷èä õîðøîîíû íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéã õºòë¿¿ëæ, òàéëàíãèéí æèëèéí
ä¿íã ãàðìàãö Õÿíàëòûí çºâëºëä ìýäýãäýæ, á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàëä õýëýëö¿¿ëíý.
Òýðã¿¿ëýã÷äèéã ñîíãîõ, ÷ºëººëºõ, îãöðóóëàõ, ãèø¿¿íýýñ õàñàõ àñóóäëûã á¿õ ãèø¿¿äèéí
õóðëààñ õóðàëä îðîëöîã÷äûí äèéëýíõ îëîíõèéí ñàíàëààð øèéäâýðëýíý.
Õîðøîîíû Õÿíàëòûí çºâëºë: Õÿíàëòûí çºâëºë íü Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ¿éë
àæèëëàãààíäõÿíàëòòàâèõ,õºíäëºíãèéíõÿíàëòûíáàéãóóëëàãûíøèéäâýðèéíáèåëýëòèéã
õàíãóóëàõ ÷èã ¿¿ðýãòýé àæèëëàíà. Õÿíàëòûí çºâëºë ãóðâààñ äîîøã¿é ãèø¿¿íòýé áàéíà.
Õÿíàëòûí çºâëºëèéí ãèø¿¿äýýñ äàðãà, îðëîã÷ äàðãûã ñîíãîíî. Õÿíàëòûí çºâëºëèéí

21. | 21պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
àæèëëàõ æóðàì, ýðõ, ¿¿ðãèéã õîðøîîíû õóóëü, ä¿ðýìä çààñàí áàéäàã. Õÿíàëòûí çºâëºë
äàðààõ á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëíý.
• Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ¿éë àæèëëàãààã õÿíàí øàëãàõûí òóëä øààðäëàãàòàé áàðèìò
áè÷ãèéã ãàðãóóëàí àâàõ, ìýäýýëýë, èëòãýë ñîíñîõ, íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë áóñàä
áè÷èã áàðèìòòàé òàíèëöàæ, øàëãàõ.
• Õîðøîîíû æèëèéí òàéëàí, öàã ¿åèéí áàéäëûí òóõàé ìýäýý, æèëèéí îðëîãûí
õóâààðèëàëò, àëäàãäëûã õýðõýí íºõºõ çýðýã àñóóäëààð ä¿ãíýëò ãàðãàæ, á¿õ
ãèø¿¿äèéí õóðëààð õýëýëö¿¿ëýõ.
• Øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðëûã çàðëàí õóðàëäóóëàõ.
• Æóðìûí äàãóó òýðã¿¿ëýã÷èä çýýë îëãîõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ.
• Çýýëèéí îëãîëò, ýðãýí òºëºëò, Çýýëèéí õîðîîíû ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ.
• Øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë ìýðãýæëèéí øèíæýý÷èéã òºëáºðòýé àæèëëóóëæ áîëíî.
Õîðøîîíû óäèðäëàãûí á¿òöèéí á¿ä¿¿â÷
Á¯Õ ÃÈد¯ÄÈÉÍ
ÕÓÐÀË
ÇÝÝËÈÉÍ ÕÎÐÎÎ
/ÕÇÕ/
ÒÝÐï¯ËÝÃ×ÈÄ
ïÉÖÝÒÃÝÕ
ÇÀÕÈÐÀË
ÀÆÈË×ÈÄ
ÕÎÐÎÎÄ
- Áîðëóóëàëòûí
- Ñóðãàëòûí
- Ñîíãóóëèéí ãýõ ìýò
ÕßÍÀËÒÛÍ ÇªÂ˪Ë
8. ÕÎÐØÎÎÍÛ ÀÓÄÈÒ
Åðäèéí àóäèò áîë íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë, áàëàíñ áîëîí àæ àõóéí íýãæèéí àøèã ¿íýí
çºâ òóñãàãäñàí, òàòâàðàà á¿ðýí õýìæýýãýýð òºëñºí ýñýõèéã øàëãàäàã. Ãýòýë øàëãàëòûí
ÿâöàä ÿìàð øàëòãààíààñ àøèã áóóðñàí áý ãýäýã àñóóäàë òàâèãääàãã¿é. ̺í àæ àõóéí
íýãæèéí óäèðäëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷àíàðûã îãò ñîíèðõäîãã¿é. Õàðèí õîðøîîíû
àóäèò óäèðäëàãûí ¿éë àæèëëàãààã øàëãàæ ¿¿ðãýý, íýí ÿëàíãóÿà ãèø¿¿äýý äýìæèõ ¿¿ðãýý
õýð ¿ð ä¿íòýé ã¿éöýòãýñíèéã õÿíàäàã. Õîðøîîíû àóäèò çºâõºí øàëãààä çîãñîõã¿é òàéëàí
òýíöýëä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, õîðøîîíû õºãæëèéí òàëààð çºâëºãºº ºãäºã îíöëîãòîé.
Íýã ¿ãýýð õýëáýë õîðøîîíû àóäèò øàëãàëò áóñ õàðèí õîðøîîíä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà íýã
äýìæëýã þì.

22. 22 | պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
9. ÕÎÐØÎÎÍÛ Ä¯ÐÝÌ
Õîðøîîíû ä¿ðýì áîë õîðøîîã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷èã áîëíî. Ä¿ðìèéã õýð
çýðýã ñàéí áîëîâñðóóëñíààñ õàìààð÷ òóõàéí õîðøîîíû õàðèëöàà ÿëàíãóÿà äîòîîä ¿éë
àæèëëàãàà, ãèø¿¿äèéí ýâ íýãäýë, èòãýë, àæ àõóéí ¿ð àøèã òîäîðõîéëîãäîõ óðüä÷èëñàí
íºõöºë á¿ðääýã. Ä¿ðýìä äàðààõ àñóóäëûã òóñãàíà. ¯¿íä:
• Õîðøîîíû îíîîñîí íýð, îðøèí áàéãàà ãàçðûí õàÿã
• Ãèø¿¿äèéí îâîã, íýð, õàÿã, ðåãèñòðèéí äóãààð
• Õîðøîîíû çîðèëãî, ¿éë àæèëëàãààíû òºðºë
• Õîðøîîíû ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õóãàöàà
• Ãèø¿¿íýýñ õîðøîîíä îðóóëàõ õºðºíãèéí äîîä õýìæýý, ò¿¿íèéã á¿ðä¿¿ëýõ
õóãàöàà, õýëáýð
• Ãèø¿¿äèéí çààâàë îðóóëàõ õóâèàñ ãàäíà õîðøîîíä íèéë¿¿ëæ áîëîõ õóâü
õºðºíãèéí äýä õýìæýý
• Ãèø¿¿äèéí îðóóëàõ õóâü õºðºíãèéã ¿íýëýõ æóðàì
• Õîðøîîíû îðëîãî çàðëàãûã òîîöîõ, á¿ðòãýõ, ò¿¿íèéã õóâààðèëàõ æóðàì
• Õîðøîîíû òàéëàíãèéí æèë
• Õîðøîîíû ãèø¿¿í äýëñýõ, ãèø¿¿íýýñ ãàðàõ, õàñàõ íºõöºë, æóðàì, ãèø¿¿íèé
¿¿ðýã õàðèóöëàãà
• Ãèø¿¿íä ¿éë÷ëýõ õýëáýð
• Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíäàà ãèø¿¿í áóñ ýòãýýäèéã îðîëöóóëàõ íºõöºë, æóðàì
• Óäèðäëàãûí á¿ðýëäýõ¿¿í, ò¿¿íèé á¿ðýí ýðõ, øèéäâýð ãàðãàõ æóðàì, õ¿ëýýõ
õàðèóöëàãà
• Áîëçîøã¿é àëäàãäëûã íºõºõ íººöèéí ñàíã á¿ðä¿¿ëýõ àðãà, õýëáýð, íººöèéí
ñàíä õóðèìòëóóëàõ æèëèéí îðëîãûí õóâü õýìæýý
• ͺºöèéí ñàíä áàéíãà áàéëãàõ õºðºíãèéí äîîä õýìæýý
• Äîòîîäûí áà õºíäëºíãèéí õÿíàëò
• Õîðøîîã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ, òàòàí áóóëãàõ ¿íäýñëýë
• Õîðøîîäûí õîëáîîíä ýâëýëäýí íýãäýõ, ò¿¿íýýñ ãàðàõ ¿íäýñëýë æóðàì ãýõ ìýò.
10. ÕÎÐØÎÎÍÛ ÕªÐªÍê, ժЪÍÃÈÉÍ Á¯Ðį¯ËÝËÒ
Õîðøîîíû õºðºí㺠äàðààõ ýõ ¿¿ñâýðýýñ á¿ðäýíý. Ãèø¿¿íýýñ íèéë¿¿ëñýí õóâü
õºðºíãº, ä¿ðýìä çààñàí áîë ãèø¿¿íèé ýëñýëòèéí òàòâàð, õîðøîîíû ¿éë àæèëëàãààíû
îðëîãîîñ õîðøîîíû íººö ñàíä õóâààðèëñàí õºðºíãº, áýëýãëýñýí, õàíäèâëàñàí õºðºíãº,
õîðøîîíû ºì÷ëºë äýõ áóñàä õºðºí㺠çýðãýýñ á¿ðäýíý.
Õîðøîîíû ýä õºðºíãèéã íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí õóóëèéí äàãóó á¿ðòãýíý. Ýä
õºðºíãèéã ãèø¿¿í òóñ á¿ðèéí íýð äýýð õóâààðèëàí äàðààõ áàéäëààð äàâõàð á¿ðòãýíý.
• Ãèø¿¿íèé íèéë¿¿ëñýí õóâü õºðºíãèéã ¿íèéí ä¿íãýýð áîëîí áèåò áàéäëààð
• Õîðøîîíû íººö ñàíä ¿ëäýýõýýð õóâààðèëñàí æóðìààð òîîöñîí ¿íèéí ä¿íãýýð
• Áýëýãëýñýí, õàíäèâëàñàí õºðºíãèéã ãèø¿¿äýä òýíö¿¿ õóâààñàí ¿íèéí ä¿íãýýð.

23. | 23պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
11. ÕÎÐØÎÎÍÄ ÒÓËÃÀÐÀÕ ÁÝÐÕØÝÝ˯¯Ä
Õîðøîî îëñîí àøãàà ººðòºº õóðèìòëóóëàõûí òºëºº áèø ãèø¿¿ääýý ¿éë÷ëýõ, òýäíèé
îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõýä çàðöóóëäàã òóë áàãàã¿é áýðõøýýë òóëãàðäàã. Òóõàéëáàë:
• Õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ, ¿éë àæèëëàãààãàà ºðãºòãºõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë.
• Óäèðäëàãàä ãèø¿¿ä àæèëëàäàã òóë çàðèì òàëààð ìýäëýã ÷àäâàð, àðãà áàðèë
äóòàãäàæ, õîðøîîíû ºðñºëäºõ ÷àäâàð äîðîéòîæ áîëíî.
• ¯çýë áîäîë íü ººðººð õ¿ì¿¿ñò õîðøîîã çºâ ç¿éë ãýæ èòã¿¿ëýõýä õóãàöàà,
èäýâõèòýé ¿éë àæèëëàãàà øààðäëàãàòàé.
• Óðüä íü äàìïóóðñàí õîðøîîíîîñ ñóðãàìæ àâñàí õ¿ì¿¿ñ øèíý õîðøîîíä îðîõîîñ
áîëãîîìæèëäîã.
• Õºðºí㺠îðóóëàã÷èäòàé õàìòðàí àæèëëàõàä çàðèì íü õîðøîîã íºëºº, õÿíàëòäàà
îðóóëàõûã õè÷ýýäýã.
• Õîðøîî àæ àõóéí íýãæ òóë ò¿¿íèé óäèðäëàãà, õÿíàëò, ñàíõ¿¿, íÿãòëàí áîäîõ
á¿ðòãýëèéã õóóëèéí äàãóó õºòëºí ÿâóóëàõàä öººí ãèø¿¿íòýé õîðøîîíû
õºðºíãº, õ¿í õ¿÷íèé íººö äóòàãäàëòàé áàéäàã.
12. ÕÎÐØÎÎ ßÀÃÀÀÄ ÄÀÌÏÓÓÐÄÀà ÂÝ?
Õîðøîî àëäàãäëàà íºõºõ õºðºíãº, ìºíãºíèé ÷àäâàðã¿é áîëñîí ¿åä äàìïóóðàõàä
õ¿ðäýã. Äàìïóóðàõàä õ¿ðãýõ íºõöºë øàëòãààíûã äóðäâàë:
• Õîðøîîíû áèçíåñ, ñàíõ¿¿ á¿ðòãýëèéí ¿éë àæèëëàãàà, ò¿¿íä òàâèõ õÿíàëò
àëäàãäñàí.
• Ãèø¿¿ä õîðøîîíû ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëäýãã¿é.
• Õîðøîîíû óäèðäàõ áîëîí ã¿éöýòãýõ àëáàíä õóâèéí àøèã îëîõûã ãîë çîðèëãîî
áîëãîñîí õ¿ì¿¿ñ øóðãàëñàí.
• Òýäíèé áóðóó ¿éë àæèëëàãààã ýðò èëð¿¿ëýí òàñëàí çîãñîîæ ÷àäààã¿é.
• Õîðøîî õºðºí㺠ìºí㺠èõòýé õóâü õ¿í, áàéãóóëëàãûí ýðõøýýëä îðñîí.
• Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà õîðøîîã äýìæèõã¿é, ýëäýâ õóðààìæ, òàòâàð íýõýí
õàíäèâ øààðäàæ áàéíãûí äàðàìò ó÷ðóóëñíààñ õîðøîîëîã÷äûí óðàì çîðèãèéã
ìîõîîæ, õîðøîî ýäèéí çàñãèéí óíàëòàíä îðäîã.
• Õîðøîîíû ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý áàéãàëü öàã óóðûí ãýíýòèéí àþóëä íýðâýãäñýí
ãýõ ìýò.
13. ÕÎÐØÎÎÄÛÍ ÕÎËÁÎÎÍÄ ÝÂËÝËÄÝÍ ÍÝÃÄÝÕ
Õîðøîî óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëò, ñàíõ¿¿ àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààãàà õóóëü
òîãòîîìæèéí äàãóó çºâ ÿâóóëàõàä ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí äýìæëýã òóñëàëöàà ìàø
÷óõàë. Õîðøîî ýõíýýñýý çºâ, ¿ð àøèãòàé àæèëëàæ ÷àäâàë õîðøîîíû óäèðäëàãà, ãèø¿¿ä
õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãàà òîãòâîðæèæ, õàðèëöàí èòãýëöýë áýõæèíý. Èòãýëöýë áîë
õîðøîîíû õºãæëèéí ¿íäýñ þì.

24. 24 | պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
Õîðøîî íèéòëýã ýðõ àøãàà õàìãààëóóëàõ, äýìæëýã òóñëàëöàà àâàõ çîðèëãîîð
õîðøîîäûíõîëáîîíäãèø¿¿íýýðýëñýæáîëíî.Õîðøîîäûíõîëáîîãèø¿¿íáàéãóóëëàãûíõàà
¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàæ ìýðãýæèë àðãà ç¿éí çºâëºãºº ºãºõ, òîäîðõîéëîëò ãàðãàõ,
ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ, òºð çàõèðãààíû áîëîí áèçíåñèéí áàéãóóëàãóóäòàé õîëáîõ,
ãàäààä õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõ çýðýã òàë á¿ðèéí àñóóäëààð õîðøîîäîä äýìæëýã òóñëàëöàà
¿ç¿¿ëíý. ̺í õîðøîîäîä íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë õºòëºõºä íü ìýðãýæëèéí òóñëàëöàà
¿ç¿¿ëæ, òàéëàí òýíöëèéã øàëãàæ, áàòàëãààæóóëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí áàéäàã.
Ìîíãîë óëñàä ºíººãèéí áàéäëààð õîðøîîäûí ìýðãýæëèéí 6 õîëáîî, ñóðãàëò
ìýäýýëëèéí 1 òºâ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Ýäãýýð õîðøîîäûí ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãóóä õàìòðàí 2008 îíä Ìîíãîëûí õîðøîîëëûí ¿íäýñíèé íýãäñýí õîëáîîã
¿¿ñãýí áàéãóóëñàí íü ñàëáàðûí õýìæýýíèé àñóóäàëä íýãäñýí äóó õîîëîé, íýã áîäëîãîîð
òºð çàñàã, äîòîîä, ãàäààäûí áóñàä äýìæèã÷, îðîëöîã÷ òàëóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ
áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ, õîðøîîëëûí õºãæèëä òîìîîõîí àëõàì áîëñîí.
Õîðøîîäûí ìýðãýæëèéí õîëáîîäîîñ óëñ îðîí äàÿàð ÿâóóëæ áàéãàà áîäëîãî, ¿éë
àæèëëàãàà, ãèø¿¿í÷ëýëèéí öàð õ¿ðýý, ñàíõ¿¿, áîëîâñîí õ¿÷èí, ìàòåðèàëëàã áîëîìæ
ñàéòàé, ãàäààä õàðèëöàà ñàéí õºãæñºí, õºäºº àæ àõóéí õîðøîîëëûí ÷èãëýëýýð ìýðãýøñýí
áàéãóóëëàãà íü Ìîíãîëûí õºäºº àæ àõóéí õîðøîîëîã÷äûí ¿íäýñíèé õîëáîî þì. Îëîí
óëñûí õîðøîîëëûí àëúÿíñàä Ìîíãîëûí õîðøîîëëûí áàéãóóëëàãóóäûã Ìîíãîëûí
õîðøîîëëûí ¿íäýñíèé íýãäñýí õîëáîî áîëîí Ìîíãîëûí õºäºº àæ àõóéí õîðøîîëîã÷äûí
¿íäýñíèé õîëáîî òºëººëºí àæèëëàæ áàéíà.

25. | 25պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ.
ժĪªÃÈÉÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÇÀÃÂÀÐ ÕÎÐØÎÎ
“պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî ãýäýã íü öàã õóãàöààíû øàëãóóð äàâæ
íóòàãøñàí ò¿¿õýí óëàìæëàë, ºì÷èéí õàðèëöààíû àëäààíààñ ñóðàëöñàí ñóðãàìæ, çàõ
çýýëèéííèéãýìäíèéöýæèðñýíøèíýæèøãèéãîëîíóëñûíõîðøîîëëûí¿íäñýíçàð÷èìä
òóëãóóðëàí, õºäººãèéí èðãýäèéí ýëáýã õàíãàëóóí àæ òºðºõ õýðýãöýý, øààðäëàãàä õ¿ðñýí
¿éë÷èëãýý, ºðòºã íýìýãä¿¿ëñýí ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëæ, ãèø¿¿í á¿ð ýäèéí çàñãèéí
îðîëöîîãîîðîî äàìæóóëàí íºìºð íººëºã, ¿ð ºãººæèéã õ¿ðòýõ çîðèëãî á¿õèé õàìòûí
õºðºí㺠õ¿÷, á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûí îíîâ÷òîé øèéäýë, õºäººãèéí (ñóìûí)
õºãæëèéí ãàðö ìºí”.
1. ªÍªª ÖÀÃÈÉÍ ÌÀË×ÈÄ, ÌÀË Á¯ÕÈÉ ÈÐÃÝÄÈÉÍ
ÀÆ ÀÌÜÄÐÀËÛÍ ÍÈÉÒËÝÃ ÕÝÂØÈË
Òîâ÷õîíäîî, õºäººãèéí èðãýä, ìàë÷äûã ìàë ñ¿ðãýý àäãóóëàí ìàëëàæ, ºñãºí ¿ðæ¿¿ëæ
÷àäàæ áàéãàà ãýæ ä¿ãíýæ áîëîõ ÷ ò¿¿õèé ýäýý îðîí íóòãèéí çàõ çýýëèéí õàìãèéí õÿìä
¿íýýð çàâñðûí çóó÷ëàã÷ (÷åíæ¿¿äýä) áýëòãýí íèéë¿¿ëýã÷ õàâñðàãà, ñóì, ñóóðèíû
äýëã¿¿ð, çàõ, áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãûí ¿íýí÷ õýðýãëýã÷, õ¿ëöýíã¿é ¿éë÷ë¿¿ëýã÷,
áàðüöààëàãäñàí çýýëäýã÷ áîëñîí ãýõýä õèëñäõýýðã¿é áîëñîí áàéíà.
Òýä ºäðººñ ºäºðò ýäèéí çàñãèéí õóâüä áóñäûí õàðààò áàéäàëä àëãóóðààð øèëæèæ
áàéíà. Àæ àìüäðàë, àìèí çóóëãûí îëîí æèë (1992 îíîîñ õîéø) õýâøèæ òîãòñîí äàäëàà
“çàõ çýýëèéí æàì ¸ñ” þì øèã îéëãîæ, ò¿¿íäýý ñ¿ðõèé äàñ÷, ººðººð àìü çóóõ àðãà ¿ã¿é
þì øèã òºñººëºõ áîëæýý.
2. ÇÀÕ ÇÝÝËÈÉÍ ¯ÅÈÉÍ ÕÎÐØÎÎÄÛÍ ÕªÃÆËÈÉÍ
ªÍªªÃÈÉÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË
Áàéãóóëàãäñàí õîðøîîäûí òîî îëîí ÷ (4377) ãèø¿¿äýä õ¿ðýõ ºãººæ áàãà, çîíõèëîí
ýçíèé ºì÷èä ñóóðèëñàí (äýëã¿¿ðèéí ýçíèé, ÷åíæèéí, íîîñíû óðàìøóóëëûí ãýõ ìýò)
äèéëýíõ íü áóþó 65% íü 1 ñàÿ òºãðºãººñ äîîø îðëîãîòîé, òàéëàãíàë ¿ã¿é áà öººíõ íü
áóþó 6,5% íü òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà ãýñýí ä¿í ãàðñàí áàéíà.
Òîâ÷õîíäîî óëñ äàÿàð õîðøîî áàéãóóëæ “òîãëîäîã” áîëæýý. ¯¿íèéã ººãø¿¿ëýã÷
õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä îëîí áèé. Ãèø¿¿äèéí çààâàë íèéë¿¿ëýõ õóâü õºðºí㺠õýòýðõèé áàãà, ¸ñ
òºäèé (èõýâ÷ëýí 50,000-100,000 òºãðºã) á¿ðä¿¿ëñýí õîðøîî ºðñºëäºõ ÷àäâàðã¿é áàéæ
õýçýý ÷ äýâæäýãã¿é, äýýøèëäýãã¿é íü öàã õóãàöààíû øàëãóóðààð íîòëîãäîâ.
3. ժĪªÃÈÉÍ ÈÐÃÝÄÈÉÍ ÕÝÐÝÃÖÝÝ, ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÇÀÕÈÀËÃÀ ÞÓ ÂÝ?
պ人ãèéí èðãýäèéí õóâüä íýã ë áîëæ ºãºõã¿é áàéãàà àæ àìüäðàë, àìèí çóóëãûí
íèéòëýã õýâøèë, õàíäëàãà, õîðøîîäûí õºãæèë ãýõýýñýý òîîíû õîéíîîñ õººöºëäñºí, õ¿íä

26. 26 | պ人ãèéí õºãæëèéí çàãâàð õîðøîî
õ¿ð÷ ÷àäñàí ãýõýýñýý õóâèéí áèçíåñýý ºðãºæ¿¿ëýõ ãýñýí ñîíèðõîë èëò äàâàìãàéëñàí
õîðøîîäûí ºíººãèéí òºëºâ áàéäàë íü èðãýäèéí õýðýãöýý, íèéãìèéí çàõèàëãûã óëàì
÷ òîä õàðàãäóóëæ ýõýëëýý.
պ人ãèéí èðãýäèéí ýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýý. Òºâëºðñºí çàõ çýýëä õîë îéðîîñ ¿ë
õàìààðàí, õºäººãèéí èðãýäèéí ýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýýã äàðààõü áàéäëààð òîäîðõîéëæ
áîëîõ þì.
¯¿íä:
1. Ìàëûíõàà ò¿¿õèé ýä, àøèã øèìèéã ºíäºð ¿íýýð áîðëóóëàõ.
2. ªðãºí õýðýãëýýíèé áàðààãààð ò¿âýã áàãàòàé õàíãàãäàõ, áîëæ ºãâºë ººðºº
ººðèé㺺 òýòãýõ.
3. Îðëîãûí áóñ ¿åäýý òààëàìæòàé íºõöºëòýé ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã àâàõ.
Ýäãýýð íü õºäººãèéí èðãýä, ìàë÷äûí ÿçãóóð ýðõ àøèãò íèéöñýí ýí òýðã¿¿íèé, íààä
çàõûí õýðýãöýý þì.
Òýäíèé àìèí çóóëãàä “ýíý ìºðººäºë” áèåæýýä ýõýëáýë ºðõèéí îðëîãî íýìýãäýæ,
àìüäðàë äýýøëýõ, áóñäûí ãàð õàðàõã¿é, ýðõøýýëä îðîõã¿é, ò¿âýã ÷èðýãäýë áàãàòàéõàí
àìàð æèìýð àæ òºðºõ áîëîìæ õàðàãäààä áàéãàà þì.
Õàðèí ¿¿íèéã àæèë õýðýã áîëãîõ àðãà çàì þó âý?
պ人ãèéí èðãýäèéí äèéëýíõýä (çîíõèëîõ õýñýãò) çîðèóëàãäñàí, õ¿íäýý õ¿ðñýí
¿éë÷èëãýý. Óëñ îðîí äàÿàðàà îëîí ìÿíãàí õîðøîî áàéãóóëñàí ÷ æèíõýíý óòãà, ìºí
÷àíàðààðàà õºã溺ã¿é õîðøîîä çîíõèëñîí òóë, èðãýäèéí àæ òºðæ áàéãàà àðãàä ÷àíàðûí
ººð÷ëºëò àâ÷èðñàíã¿é, õàðèí ÷ õîðøîîíû òàëààð òººðºãäºëä îðóóëñàí ãýõýä
õèëñäõýýðã¿é áîëæýý. Çàðèì òàëààð íîîñ, àðüñ øèðíèé óðàìøóóëàë àâàõ ¿åä ë º÷¿¿õýí
òóñòàé ìýò îéëãîãäîõ áîëîâ.
Õîðøîîëëûí õºäºë㺺íèé ÿâöàä ãàð÷ áóé ãàæóóäëûã òºð çàñàã, îðîí íóòãèéí õ¿íýý
áîääîã óäèðäëàãà, ò¿øýýä ÷, õºäººãèéí èðãýä ÷, íýã ë áîëæ á¿òýõã¿é áàéãààã èëýðõèéëýõ
áîëæ, ãàæóóäëûã õýðõýí çàñ÷ çàëðóóëàõàä àíõààðëàà õàíäóóëæ ýõýëæ áàéíà. Òèéìýýñ
æèíõýíý óòãààðàà õîðøèæ õàìòðàõûí ó÷ðûã òàíèóëñàí ñóðãàëò õèéæ, çºâ ìýäýýëýë
õ¿ðãýñíýýð ìýäëýãò ñóóðèëñàí
èòãýë ¿íýìøèëòýé õ¿í á¿õýí
“õàð àÿíäàà” àæ àìüäðàëàà ººä
òàòàõûã, îëîí æèëèéí ¿õøèðìýë,
õýâøìýë õýâ çàãâàðààñ ãàðàõûã
ýðìýëçýõ íü äàìæèãã¿é þì.
Õàìãèéí ãîë íü “õýâøìýë
çàãâàðààñ ãàðàõ” àðãà íü õàìðàõ
õ¿ðýýíèé õóâüä õºäººãèéí
èðãýäèéí äèéëýíõ íü (çîíõèëîõ
õýñýã) áàéâàë õ¿ðòýýìæòýé,
ºãººæòýé. Àëèâàà íèéãìèéí çàõèàëãà áîë “áîëîõã¿é, á¿òýõã¿éãýýñ” ýõ ñóðâàëæòàé,
ò¿¿íä çàëðóóëãà õèéõ ýðìýëçëýýñ ¿¿äýëòýé áàéäàã ø¿¿ äýý.