Παρουσίαση της μεταδιδακτορικής μου έρευνας στη Θεολογική Σχολή, ΑΠΘ

1. ΔΙΑΤΑΞΗ ΤΙΤΛΟΥ
ΥΠΟΤΙΤΛΟΣ

2. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ
Ο σκοπός της έρευνας ήταν:
• να αποσαφηνιστεί η σημασία του όρου «θρησκεία» μέσα από την μελέτη των
πηγών της πρωτοχριστιανικής γραμματείας,
• να επισημανθεί με ποιες πρακτικές ή έννοιες συνδέεται,
• να αποκρυπτογραφηθεί πότε διαφοροποιείται η σημασία του όρου και για ποιο
σκοπό,
• να διαφανεί εάν σε κάποια κείμενα ή αν κάποιος συγγραφέας επιχείρησε να
μελετήσει τη θρησκεία ως ένα σημείο με μια πιο επιστημονική προσέγγιση.
2

3. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙKOI ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ (Ι)
3
• Η ορθή καταγραφή και ανάλυση των πηγών στην ιστορική τους εποχή με την παράλληλη
αντιπαράθεση και σύγκριση με αντίστοιχες πηγές από τη ίδια περίοδο.
• Πως θα προσεγγιστεί μεθοδολογικά η πρωτοχριστιανική περίοδος και στη συνέχεια με
ποιο σκεπτικό θα αναλυθεί το θέμα «θρησκεία».
• Η επιλογή των χρονικών ορίων της περιόδου του πρώιμου Χριστιανισμού.
• Ποικιλία στις θρησκευτικές παραδόσεις, στα έθνη και στις πολιτισμικές παραδόσεις της
λεκάνης της Μεσογείου την περίοδο ανάπτυξης του Χριστιανισμού.
• Απόδοση ταυτοτήτων ανάλογα με την καταγωγή και τις θρησκευτικές τελετές. Συνεχής
επαναδιαπραγμάτευση των εθνικών, πολιτισμικών και θρησκευτικών ταυτοτήτων στο
πλαίσιο του κοινωνικού και πολιτικού ανταγωνισμού.
• Η πορεία ανάπτυξης των πρωτοχριστιανικών κοινοτήτων και το θέμα της νομικής
διάστασης σχετικά με τις θρησκευτικές και λατρευτικές ομάδες.

4. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙKOI ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ (ΙΙ)
• Μελέτη της θρησκείας ως ένα σύστημα ή ως έννοια με την αντίληψη ότι
πρόκειται ουσιαστικά για ένα σύνολο αρχών με σκοπό την ευχαρίστηση ή
την αρμονική συμβίωση με το υπερφυσικό στην ποικίλη μορφή του.
• Η ποικιλία της θρησκείας δεν σημαίνει απαραίτητα και την ύπαρξη
καθορισμένων θρησκειών με οργανωμένο ιερατείο, διαμορφωμένο
σύστημα διδασκαλιών και αρχών με ιερά, γραφές, τελετουργικά έθιμα και
ιερά.
• Δεν συναντούμε ένα σταθερό και μοναδικό όρο, που να εκφράζει αυτό
που εννοούμε σήμερα «θρησκεία», καθώς συχνά εμφανιζόταν μια πλειάδα
όρων ελληνικών και λατινικών, όπως ευσέβεια, pietas, λατρεία, ιερός,
άγιος, όσιος, religio, θρησκεία.
4

5. ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ
• Κείμενα πρωτοχριστιανικής γραμματείας (ελληνική & λατινική)
• Ρωμαϊκές πηγές (ιστορικοί-φιλόσοφοι)
• Ιουδαϊκές πηγές
• Ψηφιακά εργαλεία [BibleWorks (version 9) και Diogenes (version 3.1.6), αλλά
και οι ιστότοποι του TLG και Patrologia Latina Database].
5

6. Α. ΙΣΤΟΡΙΚΟ
ΠΛΑΙΣΙΟ
1. ΡΩΜΑΪΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ
2. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
3. Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ
6

7. ΡΩΜΑΪΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ
(ΠΟΛΙΤΙΚΗ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΑ)
• Μετά τη ναυμαχία στο Άκτιο (31 π.Χ.), ο Οκταβιανός κυριαρχεί του τελευταίου αντιπάλου.
• Μετονομάζεται σε Αύγουστος και καθιερώνεται ένα ενιαίο σύστημα αυτοκρατορικής διακυβέρνησης.
Επικράτηση της Ηγεμονίας (principatus).
• Pax Romana
• Τέλος 1ου αι. μ.Χ. 35 επαρχίες (ανάπτυξη ρωμαϊκής γραφειοκρατίας και συνεργασία με τοπικούς φορείς)
• Η οικονομία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας αυτή την περίοδο θα πρέπει να χαρακτηριστεί ως σχετικά
λιμνάζουσα
• Σύστημα πατρωνίας
• Ο Αυτοκράτορας επιδίωκε να διατηρήσει ένα κοινωνικό συντηρητισμό και την ειρήνη σ’ όλες τις επαρχίες.
Ο Αύγουστος είχε αποκαταστήσει το ρεπουμπλικανικό σύστημα των τάξεων (ordo), αλλά μ’ ένα πιο
αυστηρό προσδιορισμό.
• Διάταγμα Καρακάλλα (212 μ.Χ.)
• Αλλαγή πολιτικού συστήματος από τον Διοκλητιανό, που καθιέρωσε την Τετραρχία, με αποτέλεσμα την
εναλλαγή από την Ηγεμονία στην Απόλυτη Μοναρχία (Dominatus)
• Κομβική αλλαγή με την επικράτηση του Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου
7

8. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ (Ι)
• Η θρησκεία στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποτέλεσε μια δύναμη τόσο ενσωμάτωσης όσο και
έκφραση μεγάλης διαφοροποίησης και ποικιλομορφίας.
• Επικράτησε ένας θρησκευτικός συγκρητισμός, καθώς πολλές θεότητες που δεν ήταν γνωστές
μπορούσαν πλέον να αναγνωριστούν μέσα από τη χρήση εικόνων, συμβόλων και μορφών των
προηγούμενων θεοτήτων, μια πρακτική που βοήθησε στη μείωση της απόστασης μεταξύ των
διάφορων λατρειών.
• Η μεγαλύτερη μορφή ήταν αυτή του Αυτοκράτορα, ο οποίος αποτελούσε τη θρησκευτική εστία
που όλοι ανεξαιρέτως έπρεπε να μοιράζονταν στην Αυτοκρατορία.
• Ο όρος «Αυτοκρατορική λατρεία» είναι συμβατικός και παραπλανητικός.
• Η εικόνα του Αυτοκράτορα ήταν ιδιαίτερα αμφίσημη, διότι σ’ άλλες περιπτώσεις αντιμετωπιζόταν
ως θεός, ενώ σ’ άλλες παρουσιαζόταν ως άνθρωπος.
• Η δημόσια λατρεία προς το πρόσωπο του Αυτοκράτορα δήλωνε περισσότερο μια ευχή για την
ευημερία και την ενότητα της Αυτοκρατορίας, γεγονός που απέκτησε αναπόφευκτα μια
θρησκευτική έκφραση.
8

9. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ (ΙΙ)
• Η ταξινόμηση και ο διαχωρισμός των λατρειών της περιόδου της Ύστερης Αρχαιότητας γινόταν
συνήθως με βάση τα χαρακτηριστικά των θεοτήτων ή της διδασκαλίας («θεολογίας»), τις
πρακτικές και το τυπικό των λατρειών ή την προέλευση και καταγωγή τους.
• Πρόταση ταξινόμησης με βάση α) το μέγεθος της θρησκευτικής κινητικότητας των ακολούθων
τους, β) τις πρακτικές διάδοσης και καθιέρωσης σε διάφορες περιοχές της Αυτοκρατορίας, και γ)
την ανάπτυξη μιας νέας προσέγγισης όσον αφορά στην εξάρτηση της λατρείας ή της
θρησκευτικής παράδοσης από ένα τόπο.
• Η ταξινόμηση των λατρειών της Ύστερης Αρχαιότητας περιλαμβάνει τέσσερις κατηγορίες:
1. τοπικές/εθνικές λατρείες,
2. λατρείες της διασποράς,
3. θρησκευτικές παραδόσεις σε νέα κέντρα,
4. οικουμενικές-ουτοπικές λατρείες.
9

10. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ (ΙΙΙ)
• Η ρωμαϊκή εξουσία δεν εφάρμοσε ένα ιδιαίτερο πρόγραμμα θρησκευτικής πολιτικής, αλλά
ουσιαστικά αντιμετώπιζε αυτές τις περιπτώσεις στο γενικότερο πλαίσιο διατήρησης της δημόσιας
ειρήνης και κοινωνικής ισορροπίας σε κάθε επαρχία και περιοχή της αυτοκρατορίας.
• Οι παρεμβάσεις των κρατικών οργάνων αφορούσαν σε γενικότερες αντιλήψεις περί απρεπούς
θρησκευτικής συμπεριφοράς, σε καταστάσεις που διατάρασσαν την ειρήνη και την ασφάλεια μιας
περιοχής και σε ιδιαίτερες περιπτώσεις που προκαλούσαν το ενδιαφέρον της κοινωνίας.
• Η απρεπής θρησκευτική συμπεριφορά συνδεόταν με τους όρους:
1. impius ή sacrilegus, ασεβής και άθεος, με την έννοια αυτού που δεν αποδεχόταν τους
παραδοσιακούς τρόπους λατρείας του θείου.
2. superstitio ή δεισιδαιμονία
• Το ενδιαφέρον για τη σωστή τήρηση των θρησκευτικών καθηκόντων απασχολούσε κυρίως την
τοπική ελίτ και όχι την κεντρική εξουσία. Μόνο η καταγγελία περί κινδύνου της ανατροπής της
κοινωνικής ιεραρχίας και της επικράτησης αναρχίας προκαλούσε την ανησυχία.
10

11. Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ (Ι)
• Η επιτυχημένη επέκταση του Χριστιανισμού και η γεωγραφική διασπορά των κοινοτήτων
του δεν εξαρτήθηκε τόσο από τις ψυχολογικές ανάγκες των ατόμων της εποχής ή από την
ανωτερότητα της διδασκαλίας του Χριστιανισμού όσο από το «περίεργο» σύστημα της
θρησκευτικής πολιτικής που διαμόρφωσε η ρωμαϊκή πολιτεία και το δίκτυο σχέσεων που
αναπτύχθηκε μεταξύ των νέων χριστιανικών κοινοτήτων.
• Μέχρι το τέλος του 2ου αιώνα οι Χριστιανοί αριθμούσαν περίπου τις 220 χιλιάδες πιστούς
(0,07% του συνολικού πληθυσμού της αυτοκρατορίας).
• Βέβαια, την ίδια εποχή διατηρείται η περίφημη κατηγορία της δεισιδαιμονίας ως
χαρακτηριστικό του Χριστιανισμού.
• Επιπλέον, συναντούμε συχνές μαρτυρίες περί αθεΐας, μαγείας και κανιβαλισμού εις βάρος
των Χριστιανών.
11

12. Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ (ΙΙ)
• Η αντιμετώπιση των Χριστιανών από την επίσημη πολιτεία μπορεί να διαχωριστεί σε δύο φάσεις:
Α) Η πρώτη φάση περιλαμβάνει λίγα επίσημα έγγραφα σχετικά με την αντιμετώπιση των Χριστιανών.
Το συμπέρασμα που καταλήγουμε είναι ότι προφανώς το να είναι κάποιος Χριστιανός αποτελούσε
πρόβλημα, αλλά εάν δημόσια προχωρούσε στις συνηθισμένες θρησκευτικές πρακτικές, όπως ήταν η
θυσία, τότε δεν αντιμετώπιζε κάποια κατηγορία και παρέμενε ελεύθερος. Αυτή η κατάσταση
επικράτησε μέχρι τα μέσα του 3ου αι. μ.Χ. και αποκλειστικά σε τοπικό επίπεδο, αφού δεν έχει
καταγραφεί κάποια επίσημη νομοθεσία για το Χριστιανισμό και οι επίσημες αρχές ανταποκρίνονταν
μόνο σε συγκεκριμένες περιπτώσεις.
Β) Ο Αυτοκράτορας Δέκιος αποφάσισε το 249 μ.Χ. με διάταγμα πως κάθε κάτοικος της αυτοκρατορίας
θα έπρεπε να τελέσει δημοσίως μια θυσία για την οποία θα λάμβανε ένα επίσημο πιστοποιητικό.
Βέβαια, αυτή η απόφαση δεν σήμαινε πως αφορούσε αποκλειστικά τους Χριστιανούς, αλλά τελικά
συνετέλεσε στην πρώτη γενικευμένη δίωξη της χριστιανικής λατρείας σ’ ολόκληρη την αυτοκρατορία.
Η τελευταία δίωξη εις βάρος των Χριστιανών προήλθε από τον Διοκλητιανό, ο οποίος το 303 μ.Χ. με
έδικτο αποφάσισε την καταστροφή των χριστιανικών ναών και ιερών κειμένων, τη δήμευση της
εκκλησιαστικής περιουσίας και τον περιορισμό των κοινωνικών και νομικών προνομίων των
Χριστιανών.
12

13. Β. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ
ΟΡΟΥ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
1. ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΟΡΟΥ
2. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΣΤΗΝ
ΠΡΩΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ
3. ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ

14. ΓΕΝΙΚΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ
• Σύμφωνα με τη γενικότερη νοοτροπία και παράδοση του ελληνορωμαϊκού κόσμου, είναι δύσκολο να
αναγνωριστεί ένα συμπαγές και ενοποιημένο σύστημα πίστης, λατρείας και θεσμών, στο οποίο θα
μπορούσε να αποδοθεί ο τίτλος «θρησκεία», με βάση τη συνηθισμένη έννοια του όρου σήμερα.
• Δεν υπάρχει κάποιος συγκεκριμένος ελληνικός ή λατινικός όρος που να αποδίδει τη σημασία της
θρησκείας, όπως αυτή κατανοείται στη σύγχρονη εποχή.
• Σημειώνονται όροι που σχετίζονταν με:
1. την ιερότητα, όπως ιερός, άγιος, όσιος, sacer,
2. την ευλάβεια, όπως ευσέβεια και pietas
3. τον προσδιορισμό της τελετουργίας και λατρευτικής πράξης γενικότερα (λατρεία, cultus)
4. την αφοσίωση, όπως ο λατινικός όρος colere, που κατά κυριολεξία σημαίνει προσέχω, αλλά
χρησιμοποιούταν με ειδική αναφορά στους θεούς, με αποτέλεσμα να σημαίνει την αφοσίωση.
• Γενικότερα, ο όρος συνδέθηκε με την ευσέβεια, την αφοσίωση και την επανάληψη στην τήρηση
κανόνων στη λατρεία διάφορων υπερβατικών όντων ή θεοτήτων, που ήταν αποδεκτοί από την
εκάστοτε τοπική κοινότητα ή την επίσημη πολιτεία.
14

15. ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΟΡΟΥ «ΘΡΗΣΚΕΙΑ»
1. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο ο όρος «θρησκεία» ετυμολογείται από το
«θρήσσα-θρήσσαι», δηλαδή από τις μυημένες στα Καβείρια μυστήρια.
2. Μια άλλη εκδοχή προέρχεται από το ρήμα «θρέομαι, θροέω», που σημαίνει
κράζω μεγαλοφώνως, προκαλώ θόρυβο και στην παθητική του εκδοχή
ερμηνεύεται με τη σημασία του τρέμω.
3. Μια ακόμη διαφορετική πρόταση συνέδεε την έννοια της θρησκείας με την
έννοιας της θεραπείας ως προσφορά υπηρεσίας στο ιερό και στη θεότητα.
• Γενικότερα, μέσα από τη χρήση λέξεων συγγενικών του όρου «θρησκεία» σε
διάφορα κείμενα διαπιστώνεται πως η θρησκεία σχετιζόταν με την εκτέλεση
θρησκευτικών καθηκόντων, την ευσέβεια και τη λατρεία του θείου.
15

16. ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΟΡΟΥ “RELIGIO”
• Η αρχική σημασία του όρου φαίνεται ευρέως να ήταν μια υποχρέωση σεβασμού του θείου.
1. Ο όρος προέρχεται από το “legere”, που σημαίνει ανάγνωση και χρησιμοποιήθηκε από τον Κικέρωνα
με την έννοια της υποχρεωτικής σε πολλές περιπτώσεις επανάληψης μιας σκέψης, ενός
αναγνώσματος ή μιας ομιλίας.
2. Προέρχεται από τον όρο “ligare”, ο οποίος ερμηνεύεται ως δεσμός και χρησιμοποιήθηκε από τον
ποιητή Λουκρήτιο.
3. Η τρίτη υπόθεση εργασίας για την προέλευση του όρου απέρριπτε τις δύο προηγούμενες και
υποστήριζε πως ο όρος “ligere” προερχόταν από το ελληνικό ρήμα «ἀλέγει», δηλαδή προσέχω,
φροντίζω, καθώς το ρήμα χρησιμοποιείται συχνά σε κείμενα με την έννοια της πιστής τήρησης,
φροντίδας και προσοχής στα θέματα που αφορούσαν τη λατρεία των θεών.
• Ο όρος φαίνεται πως δεν είχε κάποια τεχνική ή νομική σημασία, ενώ οι μελετητές της λατινικής
γλώσσας κατέληξαν στο συμπέρασμα πως μάλλον δεν ανταποκρινόταν σε κάποια αρετή, αλλά
περισσότερο απέδιδε ένα συναίσθημα φόβου και δέους απέναντι σε κάτι που δεν μπορούσε να
εξηγηθεί.
• Ο όρος religio σχετίστηκε με τον όρο superstitio.
16

17. Η ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΟΡΟΥ ΣΤΗΝ
ΠΡΩΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ
• 592 χωρία
• Η παρουσίαση και η ανάλυση του όρου «θρησκεία» δεν επιχειρείται ανά χωρίο,
αλλά όλα τα χωρία έχουν ενταχθεί σε κατηγορίες που αποτυπώνουν την έννοια
με την οποία συνδέεται ο όρος κάθε φορά.
• Κατηγοριοποίηση των εννοιών της σημασίας του όρου ανά αιώνα και σε
στατιστικούς πίνακες
• 8 κατηγορίες-ερμηνείες του όρου
17

18. ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ
Κατηγορίες Αριθμός χωρίων
ευσέβεια/φόβος Θεού 93
περιγραφή συγκεκριμένης
θρησκευτικής παράδοσης ή διδασκαλίας
183
αφοσίωση ή πίστη σε ανώτερα όντα
μέσα από λατρευτικές πράξεις
132
λατρεία-τελετουργία 106
ιερό/ανίερο 38
αληθινή θρησκεία/δεισιδαιμονία 78
θρησκευτική ελευθερία 7
εννοιολογική κατηγορία 44
18

19. ΕΥΣΕΒΕΙΑ/ΦΟΒΟΣ
ΘΕΟΥ
19

20. ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΗ
ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ
ΠΑΡΑΔΟΣΗ Ή
ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ
20

21. ΑΦΟΣΙΩΣΗ Ή
ΠΙΣΤΗ ΣΕ
ΑΝΩΤΕΡΑ ΟΝΤΑ
21

22. ΛΑΤΡΕΙΑ-
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΑ
22

23. ΙΕΡΟ/ΑΝΙΕΡΟ
23

24. ΑΛΗΘΙΝΗ
ΘΡΗΣΚΕΙΑ/
ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΑ
24

25. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ
25

26. ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ
ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ
26

27. Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΛΑΚΤΑΝΤΙΟΥ ΣΤΗΝ
ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΟΡΟΥ
• Ο Λακτάντιος εκτιμά πως ο όρος “religio” προερχόταν από το “religare” και την ερμήνευε
ως το δεσμό της ευσέβειας με τον οποίο ενωνόμαστε και συνδεόμαστε με τον Θεό.
• Όρισε τη θρησκεία ως την αληθινή λατρεία του αληθινού Θεού, με αποτέλεσμα να
καθιερώσει μια προνομιακή θέση στην ιεραρχία για τον Χριστιανισμό σε σχέση με τις
υπόλοιπες λατρείες της εποχής.
• Religio vs Superstitio (η αντίθεση μεταξύ αληθινής και ψεύτικης θρησκείας οδήγησε στον
ορισμό της θρησκείας και έδωσε το έναυσμα για να θεωρηθεί η θρησκεία ως διακριτή
εννοιολογική κατηγορία)
• Ο Λακτάντιος προσέφερε δύο κατανοήσεις για την έννοια «θρησκεία»:
1. η πρώτη ήταν καθαρά θεολογική, καθώς αφορούσε στην αληθινή θρησκεία, στην
αληθινή λατρεία προς τον ένα και μοναδικό Θεό, που ξεπερνά τις πολιτισμικές καταβολές,
2. η δεύτερη μοιάζει να έχει χαρακτήρα γνωστικής ανθρωπολογίας, καθώς ο άνθρωπος
πρώτα πρέπει να κατανοήσει και να γνωρίσει το περιεχόμενο της έννοιας θρησκείας και
στη συνέχεια να το εφαρμόσει μέσα από τη λατρεία του αληθινού Θεού.
27

28. ΚΑΤΑΝΟΜΗ
ΤΩΝ ΧΩΡΙΩΝ
ΑΝΑ ΣΗΜΑΣΙΑ
28

29. ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ
ΧΡΗΣΗΣ ΑΝΑ
ΑΙΩΝΑ
29

30. ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ
ΧΡΗΣΗΣ ΑΝΑ
ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
30

31. ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ
ΣΗΜΑΣΙΩΝ ΑΝΑ
ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
31

32. ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ;
• Ο σκοπός των συγγραφέων της πρωτοχριστιανικής γραμματείας δεν ήταν να διαμορφώσουν το
θεωρητικό υπόβαθρο για τη συστηματική μελέτη της θρησκείας
• Αρνόβιος: “Opinio religionem facit” (η γνώμη κατασκευάζει τη θρησκεία).
• Κλήμης Αλεξανδρεύς (προτρεπτική απολογητική στάση)
• Κατασκεύασε μια θρησκευτική ιστορία της ανθρωπότητας, όπου με ήπιο τρόπο επιδίωξε να
παρουσιάσει την πορεία των θρησκευτικών εκδηλώσεων των διάφορων εθνών υπό την
καθοδήγηση του Λόγου και εντός του σχεδίου της σωτηρίας της ανθρωπότητας, ως
προπαρασκευή για την εμφάνιση της χριστιανικής πίστης)
• Λακτάντιος (επιθετική απολογητική στάση)
• Εξαιτίας της προσέγγισης του Λακτάντιου απέκτησε η έννοια περισσότερο θεολογικά
χαρακτηριστικά, αφού συνδέθηκε άμεσα με τη λατρεία του ενός και αληθινού Θεού, ενώ
αδιαφόρησε για τα όποια πολιτισμικά στοιχεία. Ο ίδιος διαμόρφωσε μια οικουμενική έννοια,
όπου το “religio” ταυτιζόταν μόνο με τον Χριστιανισμό, και ο Χριστιανισμός αποτελούσε το
παράδειγμα και πρότυπο του τι εστί θρησκεία.
32

33. ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
• Το θέμα «θρησκεία» και στους δύο συγγραφείς συνδεόταν με τα εθνικά και
πολιτισμικά χαρακτηριστικά, κάτι που φανερώνει ότι αυτό που αντιλαμβανόταν ο
άνθρωπος της εποχής ως θρησκεία σχετιζόταν με τις πολιτισμικές συνήθειες και
την εθνική/θρησκευτική του ταυτότητα.
• Ο Κλήμης αποδεχόταν τη συνεισφορά των διάφορων πολιτισμών για την
αναζήτηση του θείου ως μέρος του σχεδίου της θείας οικονομίας.
• Ο Λακτάντιος απέρριπτε την πολιτισμική διαφοροποίηση στην αναζήτηση και
λατρεία του θείου, καθώς θεωρούσε πως η θρησκεία παραδόθηκε στον άνθρωπο
από μια ανώτερη οντολογικά πραγματικότητα και δεν είναι προϊόν της
ανθρώπινης επίνοιας.
33

34. Γ. ΚΕΝΤΡΙΚΕΣ
ΕΝΝΟΙΕΣ &
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
1. «ΑΛΗΘΙΝΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ» &
«ΑΝΩΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ
ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ»
2. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ
3. ΜΑΡΤΥΡΙΟ & ΜΙΜΗΣΗ ΘΕΟΥ

35. ΑΠΟΔΕΙΞΕΙΣ ΠΕΡΙ ΑΝΩΤΕΡΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ
ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ
• Επιδιώχθηκε να παρουσιαστεί πως ο Χριστιανισμός και γενικότερα το χριστιανικό
μήνυμα βρισκόταν στο ίδιο πλαίσιο και σε συμφωνία με τις σύγχρονες για την
εποχή φιλοσοφικές κατηγορίες και έννοιες.
• Ο Χριστιανισμός του ενός και μοναδικού Θεού παρουσιάστηκε ως μια νέα
φιλοσοφία, αποτυπώθηκαν τα χαρακτηριστικά που τον αναδεικνύουν ως
«αληθινή θρησκεία», τεκμηριώθηκε η αρχαιότητα της διδασκαλίας του, για να
δικαιολογηθεί η αυθεντικότητα της παρουσίας του, ενώ χρησιμοποιήθηκε και το
παράδειγμα των θαυμάτων ως απόδειξη της ανωτερότητας της νέας
θρησκείας/φιλοσοφίας.
35

36. Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ
• Οι Χριστιανοί συγγραφείς ήταν υποχρεωμένοι να κατασκευάσουν μια δική τους
ταυτότητα, ώστε να αντιπαρατεθούν στην εθνική ταυτότητα των άλλων.
• Πρόκειται για ένα κόσμο από αντιμαχόμενες ταυτότητες και διαμοιρασμένη
αφοσίωση από υπόδουλα έθνη, τα οποία χειραγωγούνταν και αναδιαμόρφωναν
την ταυτότητά τους εν μέσω μιας διαμάχης για την πολιτισμική, θρησκευτική και
ιστορική ανωτερότητα.
• Επιχειρήθηκε η νομιμοποίηση του Χριστιανισμού μέσα από ένα δομημένο
διαχωρισμό των εθνών, καθώς η ένταξη των Χριστιανών σε μια εθνική
γενεαλογία τούς καθιστούσε μέρος αυτού του κόσμου και σε ανώτερη θέση από
άλλα έθνη.
36

37. ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΩΣ ΜΙΜΗΣΗ ΘΕΟΥ
• Η έννοια του μαρτυρίου απέκτησε τη σημασία του εκούσιου σωματικού θανάτου προς
δήλωση της πίστης στο Χριστό.
• Ορισμένα παραδείγματα της πρωτοχριστιανικής γραμματείας υποδείκνυαν την ανάγκη για
ετοιμότητα στη μετοχή στο μαρτύριο για χάρη του Θεού και μάλιστα εμπεριείχαν το
στοιχείο της μίμησης του Θεού.
• Οπωσδήποτε, διακρίνεται μια γενίκευση αυτής της αντίληψης στα κείμενα της εποχής, με
σκοπό της διαμόρφωσης μιας χριστιανικής ιδεολογικής τάσης, που θα προέτρεπε τους
πιστούς στην αποδοχή της και την εφαρμογή της στην πραγματικότητα.
• Είναι φανερό πως η πρόθεση των συγγραφέων ήταν να πείσουν τους αναγνώστες τους
να κατανοήσουν τον Χριστό ως πρότυπο θυσίας και να τον μιμηθούν.
• Οι ουτοπικές λατρείες άνοιξαν το δρόμο της δυνατότητας της συνάντησης με το θείο, με
αποτέλεσμα να αναπτυχθούν διάφορες μορφές εκμηδένισης της οντολογικής διαφοράς
μεταξύ θεού και ανθρώπου. Μια τέτοια ακραία έκφραση και προσπάθεια μίμησης
αποτέλεσε το μαρτύριο.
37

38. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ
ΘΕΙΟΥ
• Η τάση με την ελεύθερη είσοδο,
αποδοχή και ενσωμάτωση ποικίλων
θρησκευτικών παραδόσεων στη Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία αντικαταστάθηκε σταδιακά
από την έννοια της αποκλειστικότητας
που καθιέρωσε ο Χριστιανισμός.
• Η αόριστη αντίληψη περί θείου
αντικαταστάθηκε από ένα πιο συμπαγές
και σταθερό σύστημα, που θα μπορούσε
να προσδιοριστεί και ως θρησκεία.
ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΟΥ
ΟΡΟΥ
• Περί τα τέλη του 3ου αιώνα μ.Χ., άρχισε να
προβάλλεται σταδιακά ο όρος «θρησκεία»
ως εννοιολογική κατηγορία.
• Η έννοια της ταυτότητας σχετιζόταν στενά
με το θέμα «θρησκεία», κάτι που
σταδιακά ανατρέπεται από τον Λακτάντιο,
ο οποίος απομάκρυνε τα πολιτισμικά
χαρακτηριστικά από την έννοια.
• Το δίπολο «αληθινή/ψεύτικη θρησκεία»
αποτέλεσε το κεντρικό εργαλείο για τη
διαμόρφωση της θεωρητικής μελέτης του
θέματος «θρησκεία».
38

39. ΣΑΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΟΧΗ ΣΑΣ!
39