2

1. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy architektury krajobrazu
1
Moduł II
Style architektury krajobrazu w różnych
okresach historycznych
Wprowadzenie
1. Zasady kształtowania ogrodów w różnych okresach historycznych
2. Cechy charakterystyczne ogrodów w różnych okresach historycznych
Bibliografia

2. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy architektury krajobrazu
2
Wprowadzenie
„Każda informacja o ogrodach powinna zaczynać się od analizy historycznej, albowiem
przeszłość stanowi główne źródło i podstawę rozważań. Nie należy jednak rozpatrywać
historii ogrodów w oderwaniu od ich zagadnień. Styl ogrodu jest tworzony przez społe-
czeństwo, jego ewolucja zatem odzwierciedla zmiany obowiązujących wartości i ideałów
w poszczególnych epokach. Ogród bez historii byłby pozbawiony tradycji i korzeni.
Wszystko ma swoją historię. To ona właśnie pokazuje nam, jak kiedyś tworzono ogrody,
jakie wartości były najważniejsze, jakie formy otaczały ludzi z minionych epok. (…) Hi-
storia nie jest czymś, co można zapomnieć, czy też nie wracać do niej…”
(http://www.historia.ogrodniczki.net).

3. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy architektury krajobrazu
3
1. Zasady kształtowania ogrodów w różnych okresach historycznych
Ogrody starożytne
W starożytności ogrody stanowiły integralną część urbanistyki miasta i architektury
budynku. Były geometryczne, o jasnej i prostej kompozycji, ze wszystkich stron otoczo-
ne zabudową.
Ogrody średniowieczne
Średniowieczne ogrody powstawały tam, gdzie skupiało się życie społeczne, kulturalne i
gospodarcze, a więc przy klasztorach i zamkach. Były to ogrody prawie wyłącznie oz-
dobne, ozdobno-użytkowe lub użytkowe. W końcowym okresie średniowiecza (XII i XIII
w.) powstały również ogrody miejskie.
Zasady kształtowania ogrodów średniowiecznych:
 kompozycję klasztornego założenia ogrodowego dominowała reguła zakonu, któ-
ra określała lokalizację ogrodu i rozkład jego elementów względem budynku ko-
ścioła,
 zespoły klasztorne były w umiejętny sposób wpisywane w krajobraz,
 brak powiązania kompozycyjnego większości ogrodów zamkowych z zabudową.
Ogrody renesansowe
Nowa myśl humanistyczna, która zrodziła się we Włoszech, przeniknęła również do
sztuki ogrodowej. Jej obecność zaznaczyła się zarówno w kompozycji ogrodu, jak i w
samej jego idei. Ogród humanisty, o jasnej, prostej kompozycji i harmonijnych propor-
cjach, odzwierciedlał wzajemne relacje między człowiekiem a otaczającym go światem.
Zasady kształtowania ogrodów renesansowych (włoskich):
 ścisłe powiązanie kompozycyjne ogrodu z budynkiem mieszkalnym, który jest
elementem dominującym w całości założenia, a cały ogród jest mu podporząd-
kowany,
 przestrzeń ogrodu zorganizowana jest według głównej osi symetrii,
 elementy małej architektury (loggie, podcienia, otwarte galerie) podkreślają po-
wiązanie zabudowań z przestrzenią ogrodową i otaczającym krajobrazem,
 ogród jest geometryczny, podzielony na kwadraty i prostokąty,
 w ogrodach znajdują szerokie zastosowanie elementy wodne (Różańska, Krogu-
lec, Rylke 2002).

4. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy architektury krajobrazu
4
W ogrodach kształtowanych w Polsce wyróżnić można natomiast następujące zasady:
 ścisłe powiązanie ogrodu z rezydencją i otaczającym krajobrazem, a w ogrodach
zamkowych często układ ogrodu jest niezależny od bryły zamku,
 założenia ogrodowe skromne, ściśle powiązane z warunkami przyrodniczymi,
 skromne wyposażenie ogrodu, nieliczna mała architektura i budowle ogrodowe,
 urządzenia wodne: pojedyncze fontanny, baseny, sadzawki czy kanały,
 stosowanie wyłącznie drzew liściastych: grabu i lipy, tylko w kwaterach parteru
ogrodowego występuje zimozielony bukszpan (Kasińska, Sieniawska-Kuras
2009).
Ogrody barokowe
Ogrody barokowe są przykładem najdoskonalszej formy ogrodu geometrycznego. Fe-
nomenem tego ogrodu jest złożona kompozycja, wielka powierzchnia, łącząca się z ota-
czającym krajobrazem, bogactwo formy i treści, nadmierna zdobniczość, mnogość ele-
mentów dekoracyjnych i roślin.
Zasady kształtowania ogrodów barokowych:
 wszystkie elementy założenia ogrodowego zlokalizowane są wzdłuż wspólnej dla
pałacu i ogrodu głównej osi, którą stanowi kanał wodny lub aleja,
 ogrody stają się niezbędnym elementem barokowego pałacu, stanowiąc jego dopełnie-
nie programowe i przestrzenne,
 ogrody komponowane są w ścisłym powiązaniu z budowlą mieszkalną,
 w przestrzeni ogrodu występują wnętrza nazywane tak jak pomieszczenia pała-
cowe: salon, sala, gabinet, teatr, korytarze,
 poszczególne wnętrza wyznaczone były przez geometrycznie kształtowane elementy
roślinne (szpalery, boskiety) lub tarasy, mury, rzeźbę terenu,
 ogromne bogactwo najróżniejszych form architektonicznych i roślinnych (Gadomska,
Różańska, Sikora 2010).
Ogrody XVIII i XIX wieku
Ogrody krajobrazowe (angielskie)
Na rozwój sztuki ogrodowej w XVIII i XIX w. ogromny wpływ miało ogrodnictwo angiel-
skie, dlatego zakładane w tym okresie ogrody krajobrazowe nazywano również angiel-
skimi.
Zasady kształtowania ogrodów krajobrazowych (angielskich):

5. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy architektury krajobrazu
5
 kompozycja ogrodu oparta na pięknie naturalnych form,
 plan ogrodu nieregularny, swobodny, asymetryczny,
 drogi przebiegają płynnie po liniach krzywych,
 tworzone są malownicze widoki, które w sposób płynny przenikają w krajobraz,
 brak ogrodzenia, a zamiast niego zostaje wprowadzona aha,
 podstawowe znaczenie w tworzeniu ogrodu mają rośliny, a elementy architekto-
niczne i rzeźbiarskie stanowią tylko uzupełnienie tworzywa roślinnego,
 partery ogrodowe zostają zastąpione przez trawniki i łąki,
 drzewa tworzą swobodne grupy, klomby, gaje lub rosną pojedynczo,
 nierówności terenu specjalnie podkreślano lub tworzono je sztucznie, ale w taki
sposób, by wyglądały naturalnie,
 do kompozycji ogrodu włączono naturalne stawy, jeziora i rzeki.
Zmieniło się wówczas również przeznaczenie ogrodu. W baroku ogród był niezbędny
jako oprawa życia dworskiego, a w XVIII w. przeznaczony jest przede wszystkim dla
jednostki. Ogród ma ułatwiać kontakt z przyrodą, naśladować jej piękno i malowniczość,
stwarzać odpowiedni nastrój do kontemplacji piękna natury.
Nowy styl w sztuce ogrodowej rozwija się powoli. Najwcześniej, bo już na początku XVIII
w., ogrody w nowym, swobodnym stylu powstają w Anglii. Nieco później, w połowie
XVIII w., powstał nurt ogrodu sentymentalnego. Jego kompozycja była całkowicie
swobodna, naśladowała naturę. Jednak bogate wyposażenie ogrodu sprawiało, że był
nadmiernie ozdobiony, a przez to wyobcowany z otaczającego krajobrazu.
Pod koniec XVIII w. pojawił się nowy nurt, nazwany neoklasycznym. Podstawowymi
jego zasadami były jedność kompozycji przestrzennej oraz oszczędne dekorowanie
ogrodu budowlami. Kompozycyjnie i widokowo ogród był powiązany z otaczającym go
krajobrazem. Podstawowymi elementami, które komponowały ogród były: woda, drze-
wa i rzeźba terenu, natomiast ograniczano udział elementów zdobniczych (Gadomska,
Różańska, Sikora 2010).
Pod koniec XVIII w. pojawił się nurt w sztuce ogrodowej nazwany romantycznym. Za
najważniejsze jego cechy uważa się nieregularność, nagłą zmienność, a także niezwy-
kłość i surowość. Wyróżnikiem tego stylu jest malowniczość, której efekty uzyskiwano
m.in. przez stosowanie scen ogrodowych wywołujących odmienne nastroje.
W połowie XIX w. zaznacza się styl naturalistyczny jako kolejny etap przemian ogrodu
krajobrazowego. Rozwinął się on głównie dzięki ruchowi proekologicznemu. Czynni-
kiem decydującym w tworzeniu tych ogrodów była przyroda, a nie myśl człowieka, któ-
ra kształtowała wcześniejsze ogrody (Różańska, Krogulec, Rylke 2002).

6. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy architektury krajobrazu
6
Styl naturalistyczny osiąga doskonałość kompozycji w końcu XIX w. w ogrodach zwa-
nych obwodnicowymi z racji kształtu i przebiegu dróg. W kompozycji ogrodów
uwzględniono zasady kształtowania dróg po szerokich łukach, z podziałem na obwodni-
cę, podjazd i pozostałe drogi. Roślinność grupowano na obrzeżach ogrodu i najczęściej
na skrzyżowaniach dróg, uwzględniając dalekie, szerokie widoki.
Ogrody XX wieku
Wiek XX przynosi wiele zmian w sztuce ogrodowej – różnicują się nowe style i powstają
nowe typy ogrodów. Oprócz ogrodu prywatnego przy willi miejskiej, rozwijają się miej-
skie założenia publiczne. Ponadto XX w. przynosi nowy aspekt działania człowieka w
naturze – jej ochronę i ratowanie przed całkowitym zniszczeniem.
Z początkiem XX w. w europejskiej sztuce ogrodowej rozwija się modernizm, którego
charakterystycznymi cechami są:
 wprowadzenie do kompozycji ogrodu elementów geometrycznych,
 oparcie kompozycji na głównej osi występującej w formie alei lub wydłużonego
wnętrza obsadzonego rzędami drzew,
 funkcjonalne i kompozycyjne połączenie budynku z ogrodem,
 duże przeszklenia ułatwiające wzajemne przenikanie wnętrza ogrodu i budynku
(Kasińska, Sieniawska-Kuras 2009).
Natomiast we współczesnych założeniach ogrodowych:
 brak jest dominacji jednego stylu w sztuce ogrodowej,
 powstają zarówno układy geometryczne, jak i swobodne, krajobrazowe,
 stosuje się nowoczesne materiały, które ułatwiają poszukiwanie nietypowych
rozwiązań.

7. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy architektury krajobrazu
7
2. Cechy charakterystyczne ogrodów w różnych okresach historycznych
Ogrody starożytne
W okresie starożytnym wyodrębniły się państwa, które w wyraźny sposób formowały
swój system społeczno-polityczny. Były to m.in.: Mezopotamia, Egipt, Grecja i Rzym.
Ogrody starożytnej Mezopotamii – najbardziej znane są wiszące ogrody Babilonu. Ich
nazwa pochodzi stąd, że były założone na czterech tarasach wznoszących się uskokowo
do góry, podtrzymywanych przez specjalną konstrukcję.
Ogrody w starożytnym Egipcie – były to ogrody użytkowe oraz ogrody ozdobne zakła-
dane wokół pałaców i świątyń, służące jako miejsce wypoczynku oraz jako ozdoba sie-
dzib. Stosowano w nich m.in.: figowce, granaty, aloes, lotos, mirt, szafran, zimowit.
Ogrody starożytnej Grecji to:
 ogrody publiczne, a wśród nich:
 święte gaje – lokalizowano je na wzniesieniach, skąd rozciągał się widok
na naturalny krajobraz; dominantą gaju była świątynia, wokół której znaj-
dował się plac gromadzący ludzi w czasie uroczystości religijnych, zawo-
dów sportowych czy popisów muzycznych; w gajach sadzono: dęby, cedry,
platany, cyprysy, oliwki,
 gimnazjony – obiekty służące wychowaniu, nauce i oświacie, a także roz-
wojowi kultury fizycznej i sportu; wśród drzew rosnących na terenie gim-
nazjonu – platanów oliwek, wiązów, topoli – ustawiano ołtarze, rzeźby,
posągi bogów,
 ogrody przy domach prywatnych – były skromne i zajmowały wewnętrzne
dziedzińce; umieszczano tam: basen, rzeźby, rośliny w donicach i ogródki kwia-
towe; natomiast w ogrodach użytkowych sadzono grusze, granaty, oliwki, figi,
winorośl (Gadomska, Różańska, Sikora 2010).
Ogrody w starożytnym Rzymie to:
 ogrody prywatne – związane z budynkami mieszkalnymi w miastach, podmiej-
skimi willami oraz pałacami; ogrody domowe były związane z atrium i perysty-
lem domów mieszkalnych (prostokątne dziedzińce, otoczone kolumnadami); oz-
dabiano je rzeźbami, fontannami i roślinami w donicach. W największych założe-
niach willi zwykle znajdował się kolejny dziedziniec, gdzie urządzano duży
ogród; był on ozdobiony kanałami, fontannami, posągami bogów, pergolami oraz
drzewami, krzewami i kwiatami; podobną kompozycję miały ogrody przy wil-

8. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy architektury krajobrazu
8
lach wiejskich (podmiejskich), położone zwykle na wzgórzach, skąd rozpoście-
rał się wspaniały widok na krajobraz; w ogrodach znajdowały się tarasy wido-
kowe, ławki, fontanny, kwietniki, baseny, pergole, rzeźby,
 ogrody publiczne – zakładano je z myślą o publiczności; nawiązywały do gimna-
zjonów, gdyż służyły jako miejsce wychowania, wypoczynku i rekreacji; były
zwykle wyposażone w basen, a resztę przestrzeni zajmowały drogi spacerowe,
drzewa i rabaty kwiatowe (Kasińska, Sieniawska-Kuras 2009).
Ogrody średniowieczne
Ogrody średniowieczne to ogrody klasztorne, zamkowe i miejskie.
W klasztorach zakładanych w tym czasie reguła zakonna przewidywała również upra-
wę roli i ogrodów.
Charakterystyczne elementy przestrzenne w średniowiecznych ogrodach klasztornych:
 wirydarz – czyli kwadratowy dziedziniec, otoczony krużgankami, położony po-
środku klasztornego założenia, spełniał funkcje ozdobne, był miejscem spacerów
i wypoczynku, więc sadzono tam rośliny kwiatowe i krzewy dekoracyjne,
 herbularius – to niewielki ogród przeznaczony do uprawy ziół i roślin leczni-
czych; poszczególne gatunki, np. szałwię, rutę, miętę, rozmaryn czy rumianek
uprawiano na wydzielonych, małych kwaterach,
 cmentarz – znajdował się w pobliżu kościoła i zwykle sąsiadował z ogrodem wa-
rzywnym; co ciekawe, między regularnie rozmieszczonymi mogiłami sadzono
drzewa, najczęściej owocowe, dlatego całość ogrodu przyjmowała formę cmenta-
rza-sadu,
 ogrody użytkowe – dostarczały owoców i warzyw, ale były też miejscem space-
rów i wypoczynku zakonników; obsadzano je drzewami owocowymi, warzywa-
mi, ziołami; w większych założeniach klasztornych powstawały ogrody przezna-
czone pod poszczególne uprawy, np. winnice, chmielniki, zielniki, warzywniki
(Tamże).
Średniowieczny zamek był sytuowany w niedostępnych miejscach i solidnie wzmoc-
niony fortyfikacjami obronnymi. Było to przyczyną niewielkiej ilości wolnego miejsca w
obrębie murów, które można było przeznaczyć na ogród. Ogrody, które tam się znalazły,
były małe. Większe założenia ogrodowe lokalizowano zaś poza murami.
W założeniach zamków mógł się znaleźć niewielki ogródek ozdobny sytuowany pod
oknami komnat mieszkalnych, służący wypoczynkowi – hortus conclusus, zwany również
ogrodem różanym ze względu na często obecne w nim krzewy róż. Sadzono w nim kwia-

9. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy architektury krajobrazu
9
ty i zioła, a czasem także drzewa i krzewy. Ważnym elementem ogrodu była ława dar-
niowa, która służyła do wypoczynku. Stanowiła długą i wąską rabatę, której wierzch
pokrywała darń wzbogacona kwiatami (Różańska, Krogulec, Rylke 2002).
Pozostałe elementy ogrodu zamkowego lokalizowano poza jego murami, wykorzystu-
jąc naturalne piękno krajobrazu. Były to:
 ogród zabaw – to ogród o charakterze rozrywkowym; służył jako miejsce wypo-
czynku, spotkań i zabaw dworskich; tutaj odbywały się też turnieje rycerskie;
jednym z elementów ogrodu była łąka kwietna (otwarta przestrzeń naturalnej
łąki otoczona kwitnącymi grupami drzew i krzewów); częstym elementem wypo-
sażenia były ławy darniowe, studnie, fontanny, pergole, altany, labirynty, ozdob-
ne kraty,
 zwierzyniec – zakładany przy okazałych zamkach ogrodzony fragment naturalne-
go lasu, gdzie utrzymywano grubą zwierzynę (jelenie, łosie, żubry, niedźwiedzie),
którą można było obserwować lub na nią polować (Kasińska, Sieniawska-Kuras
2009),
 ogrody użytkowe – dostarczały owoców, warzyw i ziół; zakładano więc sady,
chmielniki, warzywniki, winnice; sadzono w nich również rośliny ozdobne,
 hortus conclusus – ogród zamknięty, zazwyczaj otoczony murem; często zwany
też ogrodem różanym z powodu dużej ilości krzewów róż; przeznaczony był do
wypoczynku,
 labirynty – szczególną popularnością cieszyły się w ogrodach paryskich i nider-
landzkich.
W końcowym okresie średniowiecza powstają ogrody miejskie. Zakładano je poza mu-
rami miasta, wykorzystując walory naturalnego krajobrazu. Były to najczęściej obszerne
łąki poprzecinane alejami drzew, ozdobione strumieniem czy rzeką. Oprócz funkcji wy-
poczynkowej ogrody te pełniły również funkcję estetyczną, gdyż stanowiły zieloną
oprawę miasta, np. krakowskie Błonia (Gadomska, Różańska, Sikora 2010).
Ogrody renesansowe
Ojczyzną renesansu były Włochy, które również przodowały w rozwoju założeń ogro-
dowych. Dlatego ogrody włoskie są nazwą tożsamą z ogrodami renesansowymi.
Charakterystyczne elementy przestrzenne w ogrodach renesansowych to:
 gardino secreto – ogród ten, rozplanowany w pobliżu domu, przeznaczony był
dla właściciela i jego rodziny; otaczał go mur, wewnątrz którego znajdowały się
kwatery obsadzone ozdobnymi i użytkowymi roślinami oraz trawiasty plac,

10. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy architektury krajobrazu
10
 gardino de semplici – to niewielki ogród użytkowy, który znajdował się najczę-
ściej z dala od domu; wypełniały go
regularne kwatery obsadzone
drzewami owocowymi i roślinami
uprawnymi, głównie ziołami i ro-
ślinami przyprawowymi,
 parter ogrodowy – kwadratowa
kwatera, którą wypełniał ornament
ze strzyżonego bukszpanu lub roz-
marynu, a przestrzeń pomiędzy
nimi wypełniały kwiaty lub kolo-
rowe kruszywo; parter mógł skła-
dać się z wielu kwater oddzielo-
nych od siebie drogami, które prze-
cinały się pod kątem prostym
(Tamże),
 labirynt – tworzyły go ścieżki mię-
dzy równoległymi żywopłotami, ze
ślepymi odgałęzieniami utrudniają-
cymi dojście do jego końca; labiryn-
ty z żywopłotami niskimi stanowiły
motyw dekoracyjny, a z wysokimi
były też miejscem spacerów,
 elementy małej architektury – do
nich zalicza się altany budowane w
koronie drzew, pergole, tarasy,
schody, mury oporowe i ogrodze-
niowe, woliery (Różańska, Krogulec,
Rylke 2002).
W ogrodach sadzono rośliny krajowe. We
Włoszech były to przede wszystkim:
 drzewa i krzewy: cyprysy, laury, so-
sny, platany, dęby, ostrokrzewy,
bukszpany,
 rośliny kwiatowe: lilie, irysy, fiołki, róże, hiacynty, lawenda, pierwiosnek i inne,
 zioła i rośliny przyprawowe.

11. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy architektury krajobrazu
11
Przykłady ogrodów włoskich w Europie: ogrody w Watykanie, ogrody Villa Medici i Gar-
dino Giusti w Weronie, ogród Boboli we Florencji, ogród wokół zamku w Villanry.
Polskie ogrody renesansowe różniły się od włoskich ze względu na odmienne warunki
środowiska naturalnego oraz potrzeby i obyczaje żyjących tam ludzi. W tym okresie po-
wstały ogrody przy różnego typu rezydencjach, zwłaszcza królewskich, m.in.: w Łob-
zowie, na Wawelu, przy zamku królewskim w Warszawie.
Natomiast ogrody przy zamkach najczęściej lokalizowano poza ich fortyfikacjami, np.
ogród przy zamku w Wiśniczu. Rzadziej spotykanym rozwiązaniem było lokalizowanie
ogrodu wewnątrz zamkowych murów obronnych, np. ogród w Zamościu (Tamże).
Ogrody barokowe (francuskie)
Nowy kierunek w architekturze zwany barokiem narodził się we Włoszech. Jednak wzo-
rem barokowych założeń stały się ogrody francuskie. Początek nowemu stylowi w sztu-
ce ogrodowej dała działalność francuskiego ogrodnika Andre Le Notre’a. Dlatego mó-
wiąc o ogrodach barokowych, często używa się określenia „ogrody francuskie”.
Charakterystyczne elementy przestrzenne w ogrodach barokowych to:
 aleje – spełniały wiele funkcji: służyły do spacerów, akcentowały podział prze-
strzeni ogrodowej oraz połączenie ogrodu z krajobrazem,
 boskiety – to zwarty masyw drzew i krzewów, ujętych w szpalery tworzące ścia-
ny, wyznaczające w boskietach gabinety, sale czy altany; w ogrodzie boskiety
pełnią istotną funkcję, gdyż wysokie ściany drzew otoczone szpalerem krzewów
odgradzały poszczególne wnętrza ogrodowe i stanowiły imitację lasu,
 szpalery – tworzyły w ogrodach żywe ściany; pełniły funkcje plastyczne, osłania-
ły od wiatru, zasłaniały niepożądane widoki oraz, otaczając salon ogrodowy czy
gabinet, tworzyły wnętrza ogrodowe,
 wgłębnik – to trawnik o regularnych zarysach z obniżoną częścią środkową i
podkreśloną skarpą ziemną niewielkiej wysokości; ozdabiano go rzeźbami, base-
nami wodnymi, strzyżonymi szpalerami,
 partery ogrodowe – znane już z ogrodów renesansowych w baroku uległy
zmianom i powstało kilka nowych form: rabatowy, haftowy, gazonowy, wodny,
oranżeriowy,
 labirynty – duże założenia ukształtowane z wysokich szpalerów ze skompliko-
waną siatką poprowadzonych dróg (Kasińska, Sieniawska-Kuras 2009),
 elementy małej architektury – bogactwo form roślinnych uzupełniały elementy
małej architektury, takie jak: schody, rampy, mury tarasowe, trejaż, bindaż,

12. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy architektury krajobrazu
12
 rzeźba – występuje samodzielnie na parterach, w niszach szpalerów, na skrzy-
żowaniu dróg, we wnętrzach sal i gabinetów; czasem towarzyszy również scho-
dom, balustradom, fontannom czy basenom,
 budowle ogrodowe:
 zwierzyńce,
 menażerie – były pierwowzorem ogrodu zoologicznego; skupiały kolekcje
zwierząt, które przebywały w domkach czy zagrodach, tak aby można było je
oglądać i podziwiać,
 belweder – nieduża dekoracyjna budowla, służyła do oglądania otaczającego
ogród krajobrazu,
 oranżerie, parterowe budynki oświetlone dużymi oknami, służyły do prze-
chowywania i uprawy roślin egzotycznych w czasie zimy,
 woda – w odróżnieniu od renesansu, kształtowana jest jako spokojna tafla ol-
brzymich kanałów i basenów wodnych (Gadomska, Różańska, Sikora 2010).
Materiał roślinny stosowany w ogrodach barokowych
W celu otrzymania różnorodnych form
roślinnych stosowano rodzime gatunki
roślin uzupełniane gatunkami introdu-
kowanymi, które łatwo dały się formo-
wać, np. wysokie szpalery tworzono
głównie z grabu, a także z lipy, wiązu i
klonu, zaś szpalery niskie formowano z
cisa, ostrokrzewu, bukszpanu, jałowca czy
robinii. Natomiast w alejach najczęściej
występowały wiązy, lipy i kasztanowce.
Wśród kwiatów stosowanych jako obwódka parteru sadzono rośliny sezonowe, które
wymieniano nawet kilka razy w roku, np.: aksamitki, lewkonię, nagietka, lwią paszczę, a
z bylin: goździki, ostróżki, fiołki, irysy, pelargonie i peonie. Ceniono też rośliny cebulowe
– tulipany, krokusy, narcyzy, szafirki, zimowity i lilie. Doskonałym uzupełnieniem były
rośliny kubłowe (pomarańcze, cytryny, granaty mirty, jaśminy) uprawiane latem na
zewnątrz, a zimą w pomarańczarniach (Kasińska, Sieniawska-Kuras 2009).
Przykłady ogrodów barokowych w Europie: ogród królewski w Wersalu, Hampton Court
w Anglii, w Rosji – Peterhof; w Austrii – Schonbrunn.
Ogrody barokowe w Polsce rozwijały się zgodnie z ogólnymi tendencjami panującymi
w Europie, gdzie od XVII w. wzorem były ogrody francuskie. W Polsce w okresie baroku
powstały następujące typy ogrodów:

13. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy architektury krajobrazu
13
 ogrody przy rezydencjach królewskich i magnackich – powstały najwcześniej
jako pierwsze ogrody w nowym stylu; były niewielkie, najczęściej lokalizowane
poza murami obronnymi zamku, m.in. ogrody na Wawelu, ogrody przy zamkach
w Podhorcach, Przecławiu czy Oleszycach; wyjątek stanowiły natomiast ogrody
w Wiśniowcu i Łodygowicach, zawarte w murach budowli zamkowej; szczególnie
bogate wyposażenie i bardziej rozwiniętą kompozycję miały ogrody lokalizowane
przy pałacach; w drugiej połowie
XVII w. powstaje wiele takich zało-
żeń, np.: Nieborów, Wilanów, Łub-
nice; wśród nich najpełniej rozwi-
niętą kompozycję ogrodu ma Wila-
nów założony jako letnia rezyden-
cja, jednak najwybitniejszym przy-
kładem ogrodu barokowego jest
ogród założony dla hetmana Bra-
nickiego w Białymstoku,
 ogrody przy pałacach magnac-
kich i szlacheckich, głównie w Warszawie – szczupłość miejsca w obrębie mu-
rów miasta sprawiała, iż były to ogrody niewielkich rozmiarów,
 dla mieszczan – początkowo dla publiczności były udostępniane ogrody klasz-
torne oraz prywatne rezydencje, np. Ogród Saski; samodzielną formą terenu re-
kreacyjnego dla mieszczan były promenady; nieco później zaczęły powstawać
ogrody miejskie; również ogrody botaniczne pełniły funkcję publicznego
ogrodu, np. ogrody w Paryżu, Grodnie, Wilnie czy Krakowie,
 ogrody klasztorne – w baroku ich tradycja jest kontynuowana; z klasztorami
ściśle powiązany był nowy typ założenia ogrodowego nazwany kalwarią; najczę-
ściej lokalizowano je na wzniesieniach w otwartym krajobrazie, np. Kalwaria Ze-
brzydowska (Gadomska, Różańska, Sikora 2010).
Ogrody XVIII i XIX wieku
W okresie tym powstają ogrody krajobrazowe i miejskie założenia ogrodowe.
Ogrody krajobrazowe
Od początku XVIII w. dokonywała się powoli zmiana barokowej, geometrycznej kompo-
zycji ogrodu na swobodną, krajobrazową. Głównym twórcą nowych tendencji był Wil-
liam Kent. Ze względu na to, że ogrody krajobrazowe rozwijały się i doskonaliły swoją
formę w Anglii nazwane zostały angielskimi.
Charakterystyczne elementy przestrzenne w ogrodach krajobrazowych:

14. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy architektury krajobrazu
14
 zadrzewienia – stosowano dużą różnorodność form kompozycyjnych roślinno-
ści drzewiastej, m.in. klomb, soliter, kępę, grupę, gaj, masyw, las,
 pokrycie terenu – trawniki, łąki, pastwiska, runo leśne,
 labirynty – wyróżniały je bardzo kręte, wężowo prowadzone drogi,
 klomby – zakładano je na planie koła lub owalu; najwyższe drzewa i krzewy sa-
dzono w środku, a im bliżej brzegu, tym coraz niższe rośliny,
 kwietniki – zakładano je na trawnikach jako samodzielne grupy i na klombach w
połączeniu z krzewami i drzewami, później jako kwietniki dywanowe i kosze
kwiatowe,
 woda – wykorzystywano wody naturalne: jeziora, bagna, rzeki, strumienie; woda
wprowadzana sztucznie uzyskiwała formy zbliżone do naturalnych, np. stawy,
sadzawki, wodospady, wodotryski,
 drogi – służyły komunikacji i spacerom; największe znaczenie miała obwodnica
łącząca miejsca widokowe i elementy architektoniczne,
 budowle ogrodowe – miały charakter użytkowy lub ozdobny:
 budowle użytkowe: szklarnie, palmiarnie, holendernie, pawilony, mosty,
 budowle ozdobne: altany, świątynie, kolumnady, belwedery, wieże obserwa-
cyjne, arkady; funkcję ozdobną pełniły też ruiny, groty, skały i olbrzymie gła-
zy, które ceniono ze względu na malowniczość i tajemniczość (Kasińska, Sie-
niawska-Kuras 2009).
Materiał roślinny stosowany w ogrodach krajobrazowych
Szata roślinna ogrodów krajobrazowych XVIII w. była bardzo urozmaicona. Chętnie sa-
dzono rośliny obcego pochodzenia. W tym okresie introdukowano m.in.: daglezję zielo-
ną, jałowiec chiński, złotlin japoński, klon palmowy, begonię, petunię, dalię, fuksję, że-
niszka, lobelię. Do uprawy w ogrodach wprowadzono również gatunki iglaste i liściaste
zimozielone. Gatunkami roślin, które sadzono w ogrodach XVIII w. były:
 drzewa: cedr libański, choina kanadyjska, sosna wejmutka, miłorząb, platan, ma-
gnolia, tulipanowiec, surmia,
 krzewy: rododendrony, azalie, hortensje, peonie drzewiaste i kamelie,
 rośliny kwitnące: floksy, łubiny, astry chińskie, chryzantemy, dalie, pelargonie.
Również szata roślinna ogrodów krajobrazowych XIX w. była bardzo urozmaicona:
 wprowadzono drzewa i krzewy iglaste: sekwoję wieczniezieloną, sosnę himalaj-
ską, świerk kaukaski, jodłę kalifornijską, świerk kłujący i cyprysik groszkowy,

15. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy architektury krajobrazu
15
 sadzono drzewa i krzewy liściaste: żylistek szorstki, klon palmowy, dąb czerwo-
ny, magnolię japońską, klon japoński i tatarski, śnieguliczkę, korkowca amurskie-
go,
 uprawiano rośliny kwitnące: begonię stale kwitnącą, petunię ogrodową, werbenę
ogrodową, dalię, fuksję, żeniszka,
lobelię i gatunki nisko rosnące o
ozdobnych liściach (Gadomska, Ró-
żańska, Sikora 2010).
Przykłady ogrodów krajobrazowych w
Europie: ogrody w Anglii – Clarmont, Ken-
sington, Kew Gardens, Stowe, Blenheim,
Kensington, we Francji – Petit Trianon.
W Polsce ogrody w XVIII w. powstawały
przede wszystkim przy rezydencjach królewskich i magnackich. Pierwsze ogrody krajo-
brazowe pojawiają się dopiero w drugiej połowie XVIII w. Jako jedne z pierwszych
ogrodów sentymentalnych powstały w Warszawie ogrody księcia Poniatowskiego
(Góra, Solec i Na Książęcem), a nieco później ogród księżnej Lubomirskiej w Mokotowie,
Powązki księżnej Czartoryskiej oraz Arkadia.
Odmienny typ założenia krajobrazowego stanowią Łazienki Królewskie. Kompozycja
ogrodu, jego powiązanie z otoczeniem oraz ograniczona liczba budowli ogrodowych
sprawia, że Łazienki zalicza się do ogrodów typu neoklasycznego.
W Polsce ogrody romantyczne powstały na bazie barokowych i sentymentalnych. Ich
zadaniem było pielęgnowanie narodowych tradycji, wzbudzanie uczuć patriotycznych
oraz kult bohaterów narodowych. Przykładem tego nurtu są ogrody w: Puławach, Wila-
nowie, Opinogórze, a także ogród belwederski w Warszawie.
Ogrody naturalistyczne zakładano w Polsce w drugiej połowie XIX w. Do ich powstania
przyczynił się rozwój nauk przyrodniczych. Założenia ogrodowe powiązane były z miej-
scowym krajobrazem. Przykładem ogrodu naturalistycznego jest ogród w Gołuchowie
oraz w Łańcucie, Kórniku i Nieborowie.
Miejskie założenia ogrodowe
Charakterystyczne dla sztuki ogrodowej XIX w. jest jej powszechność i masowość.
Zmiany społeczno-gospodarcze spowodowały napływ ludności do miast. Dla klasy
mieszczańskiej i kształtującej się klasy robotniczej zakładano:

16. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy architektury krajobrazu
16
 miejskie ogrody publiczne o zróżnicowanym programie; wiele interesujących
parków miejskich powstało w Anglii, np. Regent’s Park, Finsbury Park czy Sefton
Park,
 skwery – najliczniej powstawały w Londynie, m.in. Covent Garden (1630 r.), Qu-
een Square, Price Square, a w Warszawie – skwer przy Krakowskim Przedmie-
ściu,
 promenady i bulwary – to szerokie drogi przeznaczone do spacerów, z miej-
scami do wypoczynku, obsadzone rzędami drzew; promenady urządzano na te-
renach miejskich, w ogrodach i parkach publicznych, w miejscowościach uzdro-
wiskowych, natomiast bulwary zakładano wzdłuż rzek i nabrzeży morskich; w
Polsce charakter promenady miały Aleje Marcinkowskie w Poznaniu i Aleja
Grunwaldzka w Gdańsku.
Na początku XIX w. powstaje również w Polsce wiele założeń miejskich. Zwiastunem
tej tendencji było udostępnienie Ogrodu Saskiego, Łazienek Królewskich i Arkadii zwie-
dzającym. W XVIII i XIX w. pojawiły się następujące miejskie założenia ogrodowe:
 skwery, promenady i bulwary,
 parki i ogrody miejskie – zakładane w XVIII i na początku XIX w., zwykle miały
charakter spacerowo-wypoczynkowy, np. parki miejskie w Kaliszu, w Radomiu
czy ogród miejski w Sandomierzu, natomiast ogrody powstające w drugiej poło-
wie XIX w. projektowano jako obwodnicowe, np. Park Ujazdowski w Warszawie,
 parki zdrojowe – powstawały w uzdrowiskach i służyły do spacerów oraz wy-
poczynku kuracjuszy; w Polsce najwcześniej założono uzdrowisko w Krzeszowi-
cach (XVII w.), natomiast z XIX w. pochodzą parki zdrojowe w Nałęczowie i Cie-
chocinku,
 ogrody dydaktyczne – to ogrody botaniczne, zoologiczne,
 ogrody przy szkołach, szpitalach, dworcach, fabrykach (Różańska, Krogulec,
Rylke 2002).
Ogrody XX wieku
W Polsce na początku XX wieku w projektowaniu ogrodów dominowały tendencje za-
chowawcze. W okresie tym, prócz ogrodów dworskich, powstały parki miejskie, m.in.:
park sportowy Agrykola w Warszawie, park w Zamościu, park Sienkiewicza w Łodzi
oraz – w typowo obwodnicowym układzie – park Skaryszewski w Warszawie.
Natomiast nurt modernistyczny w polskiej sztuce ogrodowej rozwinął się w okresie
międzywojennym. Z ogrodów miejskich ciekawe kompozycje otrzymały parki w War-
szawie, m.in. Sowińskiego na Woli, park Żeromskiego oraz główna aleja wjazdowa Wy-
ścigów Konnych na Służewcu. Ciekawym dziełem jest również park w Żelazowej Woli.

17. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy architektury krajobrazu
17
W drugiej połowie XX w. w związku z rozwojem miast i osiedli mieszkaniowych rośnie
zapotrzebowanie na ogrody ogólnodostępne. Powstały m.in.: parki, zieleńce, ogrody bo-
taniczne i zoologiczne, ogrody szkolne. Powstały również parki kultury, które stają się
symbolem nowego, społecznego typu ogrodu, np. Śląski Park Kultury w Chorzowie, par-
ki kultury w Powsinie i na Bielanach w Warszawie. Głównym ich zadaniem było zapew-
nienie warunków dla rozrywki i wypoczynku.
We współczesnych założeniach ogrodowych:
 brak jest dominacji jednego stylu w sztuce ogrodowej,
 powstają zarówno układy geometryczne, jak i swobodne, krajobrazowe,
 stosuje się nowoczesne materiały, które ułatwiają poszukiwanie nietypowych
rozwiązań.
Interesującym przykładem obrazującym najnowsze tendencje sztuki ogrodowej jest
hiszpański Ogród Trzech Kultur. Ogród ten przedstawia tradycję kulturową Hiszpanii,
splecioną z wątku chrześcijańskiego, arabskiego i żydowskiego. Trzy niezależne ogrody
trzech tradycji są rozmieszczone wokół części centralnej – rajskiego ogrodu. Każdy z
tych ogrodów pełen jest symboli właściwych dla danej kultury.
Przykłady XX-wiecznych ogrodów to: park Andre Citroena w Paryżu, ogród botaniczny
nad jeziorem Garda (Włochy), Echo Park w Los Angeles, ogród na dachu Instytutu Gene-
tyki w Cambridge.

18. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Podstawy architektury krajobrazu
18
Bibliografia
Literatura obowiązkowa
Gadomska E., Różańska A., Sikora D., Podstawy architektury krajobrazu, cz. II, Wydawnic-
two Hortpress, Warszawa 2010.
Literatura uzupełniająca
Kasińska L., Sieniawska-Kuras A., Architektura krajobrazu dla każdego, Wydawnictwo i
Handel Książkami „KaBe”, Krosno 2009.
Majdecki L., Historia ogrodów, PWN, Warszawa 1978.
Różańska A., Krogulec T., Rylke J., Ogrody historia architektury i sztuki ogrodowej, Wy-
dawnictwo SGGW, Warszawa 2002.
Netografia
http://www.historia.ogrodniczki.net