1. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Materiały budowlane i elementy wyposażenia terenów zieleni
1
MODUŁ VIII
Elementy wyposażenia specjalnego
przeznaczenia
Wprowadzenie
Elementy wyposażenia placów zabaw1.
Domki dla ptaków, ssaków i owadów pożytecznych2.
Bibliografia
2. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Materiały budowlane i elementy wyposażenia terenów zieleni
2
Wprowadzenie
Plac zabaw – to wydzielone miejsce (często ogrodzone), przeznaczone do zabawy dla
dzieci. Według prawa budowlanego urządzenia placów zabaw są obiektami budowla-
nymi, postrzeganymi jako elementy małej architektury.
Umieszczone w różnego rodzaju terenach zieleni, parkach czy osiedlach mieszkanio-
wych, place zabaw stanowią źródło nieopisanej radości dla dzieci, które chętnie z nich
korzystają.
Ciekawe i funkcjonalne miejsce zabaw można osiągnąć dzięki projektowi, który został
stworzony profesjonalnie i z wyobraźnią. Stosowane rozwiązania uwzględniać powinny
m.in. takie czynniki, jak:
potrzeby dzieci, młodzieży, dorosłych i rodziców,
zróżnicowanie ukształtowania otoczenia,
warunki klimatyczne, w tym zwiększone występowanie nasłonecznienia, wiatru i
deszczu,
warunki dotyczące ewentualnego zanieczyszczenia czy hałasu,
bezpieczeństwo.
Urządzenia zamontowane na placu zabaw podlegają, co do zasady, unormowaniom dy-
rektywy w sprawie ogólnego bezpieczeństwa produktów (2001/95/WE). Bardziej
szczegółowe przepisy są różne w zależności od kraju, tym niemniej zasadą jest, że wszy-
scy producenci, importerzy oraz dystrybutorzy mają obowiązek wprowadzać na rynek
wyłącznie produkty bezpieczne. To, czy tak faktycznie jest, można udowodnić m.in.
przez fakt produkcji w zgodzie z obowiązującymi normami. W odniesieniu do urządzeń
na placach zabaw oraz ich nawierzchni, będą to odpowiednio normy PN-EN 1176 oraz
PN-EN 1177. Do polskiego porządku prawnego dyrektywę tę wprowadza Ustawa z 12
grudnia 2003 r. o ogólnym bezpieczeństwie produktów (Dz. U. Nr 229, poz. 2275 z późn.
zm.), a jako że każde urządzenie na placu zabaw jest obiektem małej architektury, odno-
szą się do niego przepisy Ustawy z 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U z 2006 r. Nr
156, poz. 1118 z późn. zm.).
Większość wypadków, jakie zdarzają się na placach zabaw, wynika ze złej konserwacji,
błędnie zaprojektowanej konstrukcji urządzenia, niewłaściwej strefy bezpieczeństwa
lub nieodpowiedniego podłoża. Najnowsze normy zawierają regulacje w zakresie stref
bezpieczeństwa i materiałów, z jakich powinno być wykonane podłoże, dla różnych ro-
dzajów wyposażenia placów zabaw.
3. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Materiały budowlane i elementy wyposażenia terenów zieleni
3
Zapoznaj się z poradnikiem przeznaczonym dla administratorów i właścicieli, dotyczą-
cym zasad bezpieczeństwa na placach zabaw: http://www.placezabaw.uokik.gov.pl/do
wnload/bezpieczny_plac_zabaw_poradnik.pdf.
Nasłonecznienie placu zabaw dla dzieci powinno wynosić co najmniej 4 godziny, liczone
w dniach równonocy (21 marca i 21 września) w godzinach 10.00–16.00. W zabudowie
śródmiejskiej dopuszcza się nasłonecznienie nie krótsze niż 2 godziny zgodnie z Rozpo-
rządzeniem Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków tech-
nicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75, poz. 690 §
40, pkt. 2).
Na placu zabaw zlokalizowanym np. w parku, dla zachowania równowagi biologicznej
oraz w celach edukacyjnych, można mon-
tować domki dla pożytecznych ptaków,
ssaków czy owadów. Nie od dziś wiado-
mo, że np. ptaki to fantastyczne „maszyn-
ki” do eksterminowania szkodników, któ-
re działają w ogrodzie lepiej, niż po-
wszechnie stosowana chemia. Poza tym
dzieci, obdarzone naturalną ciekawością
świata, chętnie podpatrują zwyczaje zwie-
rząt. Takie obserwacje, podparte stosow-
nym wyjaśnieniem dorosłego, uczą więcej
niż niejeden podręcznik do przyrody.
4. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Materiały budowlane i elementy wyposażenia terenów zieleni
4
Elementy wyposażenia placu zabaw1.
Oprócz wiadomych elementów wyposażenia placów zabaw, służących do ich sprawnego
funkcjonowania, tj. kosze na śmieci czy ławki, znajdują się tam również urządzenia słu-
żące usprawnianiu funkcji ruchowych i nie tylko.
Urządzenia zabawowe można podzielić na pięć podstawowych grup:
Urządzenia mechaniczne – umoż-
liwiające utrzymywanie się w mo-
notonnym ruchu. Są to często
urządzenia o konstrukcji metalo-
wej, tj. huśtawki, karuzele, wagi.
Elementy stałe – urządzenia wy-
magające wysiłku i zręczności pod-
czas wspinania się na nie, przecho-
dzenia i przeskakiwania pomiędzy
nimi, np. przeplotnie, równoważ-
nie.
Elementy przedstawiające stylizo-
wane zwierzęta, pojazdy, rakiety
itp. – zalicza się tutaj też wszystkie
rzeźby abstrakcyjne, przeznaczone
do zabaw.
Różne elementy przenośne – speł-
niające funkcje elementów budow-
lanych, konstrukcyjnych. Umożli-
wiają wykonywanie różnych pro-
stych budowli i konstrukcji.
Urządzenia zabawowe związane z wodą – mogą to być niewielkie oczka wodne z
przelewająca się wodą, brodziki, różnego rodzaju natryski, strumienie. Dla za-
chowania bezpieczeństwa w takich miejscach głębokość utrzymuje się na pozio-
mie do 30 cm. Woda jest w stanie ciągłego przepływu, który, podobnie jak wytry-
skiwanie, uruchamia się tylko przy odpowiedniej temperaturze.
Dodatkową, osobną grupę stanowią piaskownice. Najprostsze piaskownice wykonuje
się jako skrzynie lub niewielkie zagłębienia w gruncie, o krawędziach umocnionych pły-
tami lub krawężnikami. Podobne funkcje jak piaskownice, mogą pełnić stoły lub pod-
wyższone betonowe misy z piaskiem. Głębokość piaskownic wynosi zwykle 40–60 cm.
5. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Materiały budowlane i elementy wyposażenia terenów zieleni
5
Ścianki boczne można wykonywać z różnych materiałów, z wyjątkiem cegły zwykłej i
niezaimpregnowanego drewna – te dwa materiały pod wpływem warunków atmosfe-
rycznych szybko się niszczą. Materiałem często stosowanym do budowy ścianek pia-
skownic jest beton, który można układać na miejscu w różnych deskowaniach lub wyko-
rzystywać prefabrykaty. Ścianki z betonu można uszlachetniać – pokrywać je płytami z
kamienia naturalnego, tworząc gładkie i estetyczne powierzchnie. Do budowy piaskow-
nic można też użyć cegły klinkierowej.
Dno piaskownicy powinno być zawsze
umocnione. Dna przepuszczalne wykonuje
się w poziomie, nieprzepuszczalne muszą
mieć spadki skierowane do studzienki
chłonnej. Dno przepuszczalne buduje się
zwykle z płyt chodnikowych układanych
na 10–20 cm warstwie piasku gruboziar-
nistego. Odstępy między płytami powinny
wynosić 1–2 cm. Zastosowanie płyt o wy-
miarach 50 x 50 cm utrudnia wydobywa-
nie ich przez dzieci do celów zabawowych.
Dno nieprzepuszczalne piaskownicy umacnia się w ten sam sposób, tylko warstwa pia-
sku, na której układa się płyty jest kilkucentymetrowa, a szczeliny pomiędzy płytami
wypełnia się zaprawą cementową. Studzienka chłonna w nieprzepuszczalnym dnie pia-
skownicy wypełniona jest kruszywem, przykryta kamieniami lub płytą. Dno nieprze-
puszczalne można też wykonać z mas bitumicznych.
Ścianki piaskownicy można wykonać jako schodki – umożliwia się wtedy stawianie ba-
bek z piasku na powierzchni stopni. Wewnątrz piaskownicy można umieścić różne stoły
i ławki. Zalecanym materiałem do wykonywania takiego wyposażenia piaskownic jest
drewno. Różne kłody i bale mogą być przytwierdzone do wsporników metalowych
wbudowanych w ściany boczne piaskownicy lub do podpór osadzonych w jej dnie. Po-
dobną rolę mogą odgrywać ustawione kloce z pociętych pni, położone kłody drewna
oraz różne bryłowe elementy betonowe. Ze względów sanitarnych piasek w piaskowni-
cy musi posiadać odpowiednie atesty, a ponadto należy wymieniać go co najmniej raz w
roku.
Wszystkie urządzenia zabawowe powinny odpowiadać określonym normom bezpie-
czeństwa. Nie powinny mieć zatem ostrych krawędzi, szorstkich powierzchni, ani nie
powinny brudzić. Farby, którymi są pokryte te obiekty nie powinny być toksyczne dla
użytkowników. Przed każdym urządzeniem zabawowym powinna być tabliczka infor-
macyjna o dopuszczalnym wieku użytkownika. Nawierzchnie stosowane na placach za-
baw powinny być bezpieczne dla bawiących się na nim dzieci. Powinny amortyzować i
6. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Materiały budowlane i elementy wyposażenia terenów zieleni
6
łagodzić upadki i urazy. Większość tych urządzeń ustawia się na nawierzchniach z two-
rzyw sztucznych, które są bezpieczne przy upadkach, nie powodują zabrudzeń i są
obłędnie kolorowe. Urządzenia wykonuje się z różnych materiałów. Stosuje się drewno,
stal, beton, tworzywa sztuczne.
7. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Materiały budowlane i elementy wyposażenia terenów zieleni
7
Domki dla ptaków, ssaków i owadów pożytecznych2.
Rola ptaków w ogrodzie jest bezcenna, dlatego powinno się dokładać wszelkich starań,
aby chronić te pożyteczne zwierzęta. Jednym ze sposobów ochrony jest zapewnienie im
dogodnego miejsce do gniazdowania.
Wśród ptaków można wyróżnić dwie grupy: zamieszkujące dziuple i budujące gniazda
otwarte. Tym zamieszkującym dziuple można budować odpowiednie domki. Znany pol-
ski ornitolog prof. Jan Sokołowski opracował cztery formaty domków o prostej kon-
strukcji. Przednia ruchoma ścianka domku składa się z dwóch desek, w których znajduje
się otwór o określonej średnicy. Ściankę tę można zdejmować w celu oczyszczenia wnę-
trza i usunięcia starych gniazd. Podłużna listwa przybita do ścianki tylnej służy do
przymocowania domku do drzewa. Można je zawieszać również na pojedynczych drze-
wach. Przed umieszczeniem budki na drzewie, sypie się do jej wnętrza trociny. Domek
mocuje się na pniu z zachowaniem pewnego odstępu od kory, licząc się z przyrastaniem
grubości pnia. Otwór wejściowy powinien być zwrócony na wschód, a domek lekko po-
chylony ku przodowi. Budki zawiesza się w jasnych miejscach najlepiej jesienią. Budki
powinny być kontrolowane co dwa, trzy lata w celu usunięcia starych gniazd, sprawdze-
nia przymocowania itp.
Rys. 8.1. Wymiary domku dla ptaków zgodnie z oznaczeniami (mm)
Gatunki A B C D E F
długość
daszka
Sikora, dzięcioł mały, mazurek, muchołówka ża-
łobna (mieszczą się tu też wróble)
11 13 20 3,3 28 30 19
Pleszka 11 13 25 3,3 38 40 19
Sikora modra, czubata, uboga (tutaj wróbel się nie
mieści)
10 12 20 2,8 28 30 18
8. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Materiały budowlane i elementy wyposażenia terenów zieleni
8
Szpak 11 13 25 4,7 38 40 19
Kaczka krzyżówka, puszczyk lub inny ptak dra-
pieżny
23 25 50 16 76 80 32
Źródło: opracowanie własne na podstawie http://www.mojeptaki.pl/egzotyczne/artykuly/budki/wymiar
y_wykonanie.html
Ptakom budującym gniazda otwarte powinno dawać się możliwość zakładania gniazd
wśród pędów krzewów. W celu utrzymania pewnych grup krzewów w stanie silnie za-
gęszczonym, należy je ciąć, tym samym umożliwiając im rozkrzewienie się.
Niezbędnym uzupełnieniem budek są karmniki dla ptaków. Zalecanym typem karmni-
ka jest domek heski. Zaletą tego karmnika jest skuteczna ochrona pokarmu przed śnie-
giem i deszczem.
W ogrodzie sprzymierzeńcami w walce ze
szkodnikami są nie tylko ptaki. Zwierzę-
tami, które bezinteresownie, jedynie za
odpowiednie lokum i trochę spokoju, po-
mogą w ochronie roślin ozdobnych w
ogrodzie są m.in. jeże i nietoperze. Na
okres zimy jeże zapadają w sen zimowy,
korzystając ze stert opadłych liści lub
kompostownika. Ale można też umiesz-
czać dla nich specjalnie zaprojektowane
skrzynki, maskując je suchymi gałęziami
lub liśćmi. Skrzynki te są zbudowane z płyt OSB odpornych na warunki atmosferyczne.
Wewnątrz można umieścić suche liście lub siano.
Chcąc zapoznać się z przykładowymi, możliwymi do zakupu domkami dla jeży, klikaj
link: http://www.bmpankowscy.pl/index.php?go=domki_dla_jezy.
Niezawodnym środkiem na komary są nietoperze. Jeden dorosły osobnik potrafi w cią-
gu godziny zjeść ponad 1000 sztuk! Przekonali się o tym Włosi, którzy w walce z plagą
komarów masowo wykupywali budki dla nietoperzy, zawieszając je w ogrodach i na
tarasach. Budka dla nietoperzy powinna być zawieszona ok. 3,5–4,5 m nad ziemią w na-
słonecznionych miejscach. Drewniane skrzynki wykonuje się z nieheblowanych desek
grubości 2–2,5 cm. Różne typy skrzynek mają różne wymiary zewnętrzne i wewnętrzne.
Istotna jest zwłaszcza odległość pomiędzy ścianką frontową a tylną, przeważnie wynosi
ona 5–14 cm. Niektóre gatunki nietoperzy mają pod tym względem specjalne wymaga-
nia. Nocki Bechsteina preferują raczej skrzynki obszerniejsze, nawet ptasie, z kolei karli-
ki większe szczególnie chętnie zajmują budki ciaśniejsze o szerokości wnętrza nawet 2,5
9. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Materiały budowlane i elementy wyposażenia terenów zieleni
9
cm. Niektórzy specjaliści są zdania, że powinno się stosować skrzynki obszerniejsze, aby
umożliwić nietoperzom skupianie się, co jest niezbędne dla utrzymania odpowiednich
warunków termicznych, zwłaszcza w przypadku kolonii rozrodczych. Jako minimalne
wymiary wnętrza skrzynki przyjmuje się 100x100x100 mm.
Wewnętrzna powierzchnia ścian, zwłaszcza tylnej oraz okolice otworu wejściowego
(wlotu) powinny byś szczególnie szorstkie, aby umożliwić nietoperzom swobodne poru-
szanie się i zahaczanie pazurkami podczas spoczynku. Celowe jest nacięcie powierzchni
gęstymi (co ok. 15 mm) i głębokimi na 1–2 mm rowkami lub przybicie cienkich listewek.
W odróżnieniu od budek ptasich otwór wlotowy powinien być w kształcie szczeliny (o
szerokości 15–20 mm) i umieszczony w dolnej części skrzynki. Odpowiednia konstruk-
cja powinna zabezpieczyć nietoperze przed drapieżnikami, a także uniemożliwić gniaz-
dowanie ptakom lub gryzoniom. Niektóre typy skrzynek nie posiadają dna, nie wymaga-
ją więc czyszczenia, bo odchody same wypadają.
Deski można łączyć za pomocą gwoździ, przy czym bardzo istotne jest, aby połączenia
były szczelne. Wnętrze skrzynki powinno być zabezpieczone przed niekorzystnymi wa-
runkami atmosferycznymi. Dla podwyższenia temperatury wewnątrz niektórzy autorzy
zalecają obicie skrzynki papą, co zwiększa absorpcję ciepła w ciągu dnia, a dodatkowo
zabezpiecza przed dzięciołami. Bezwzględnie nie należy natomiast stosować jakichkol-
wiek środków impregnujących drewno.
Chcąc zapoznać się z różnymi rodzajami schematów budek dla nietoperzy, klikaj poniż-
sze linki: http://www.nietoperze.pl/grafika/schem1.gif, http://www.nietoperze.pl/grafi
ka/schem2.gif, http://www.nietoperze.pl/grafika/schem3.gif.
Największą grupą pożytecznych owadów są dzikie pszczoły. Od dobrze nam znanych
pszczół miodnych różnią się tym, że prowadzą samotny tryb życia (nie tworzą rojów),
nie zajmują się produkcją miodu i nie żądlą. Zbierając pyłek z kwiatów (często rzadkich i
zagrożonych gatunków), zapylają je in-
tensywniej niż pszczoły miodne. Najczę-
ściej spotykane i znane z pracowitości są
murarki, frantki, lepiarki, samotki. Na
mieszkania wykorzystują rurkowate
jamki w nasypach ziemnych, murach,
drewnie i łodygach roślin. Jednak pszczo-
ły nie mają dostępu do wszystkich kwia-
tów, np. do gatunków o długich rurkowa-
tych kielichach, na których dnie znajduje
się nektar. Odwiedzają je za to trzmiele.
Mają one sposoby na opróżnianie takich
10. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Materiały budowlane i elementy wyposażenia terenów zieleni
10
kwiatów z nektaru i przy okazji ich zapylanie. Są w tym tak dobre, że ogrodnicy umiesz-
czają je na plantacjach i w sadach. W niektórych krajach można kupić te owady w spe-
cjalnym kartonowym gnieździe. Jedna społeczność trzmieli na 200–400 m2 powierzchni
ogrodu kosztuje ok. 60 euro. W naturze trzmiele mieszkają w dziuplach drzew lub su-
chych podziemnych jamach, pośród kamieni, w szczelinach ścian budynków. Często zda-
rza się też, że zasiedlają ptasie budki lęgowe.
Znakomitymi tępicielami szkodników roślin są złotooki. Składają na liściach jaja (na
charakterystycznych szypułkach), z których wylęgają się szczecinkowate larwy wyposa-
żone w silny aparat gębowy. Odżywiają się głównie mszycami. Dorosłe złotooki często
zimują na strychach starych domów.
Ogromna rzesza pożytecznych i nieraz rzadkich owadów niekiedy pojawia się w naszym
ogrodzie. Szukają starego drewna z kanalikami wydrążonymi przez inne owady (larwy
chrząszczowatych), suchych rurkowatych łodyg roślin lub po prostu jamek w ziemi. W
wypielęgnowanych ogródkach takich miejsc nie znajdują. Są za to proste sposoby, aby
zapewnić im lokum. Niegdyś słomiane strzechy oraz liczne zakamarki drewnianej i gli-
nianej wiejskiej zabudowy stanowiły wspaniałe mieszkania dla owadów. Podpatrując
naturę, łatwo odtworzyć namiastkę takich stanowisk. Drewniane kloce z gęsto nawier-
conymi otworami o średnicy 0,3–0,8 cm i głębokości 6–10 cm są bardzo chętnie wyko-
rzystywane przez owady. Należy przy tym pamiętać, aby drewno było suche i jak naj-
twardsze, najlepiej dąb, buk albo robinia. Również powiązana w pęki trzcina, słoma,
rurkowate pędy roślin, np. forsycji, bzu czarnego, malin oraz bambusa, spełniają wymogi
owadów. Materiały te można związać mocno drutem, tworząc w ten sposób wiązkę tak,
aby końce rurkowatych źdźbeł tworzyły w miarę równą płaszczyznę.
Wspaniały owadzi hotel można wykonać z
mieszanki gliny i sieczki słomianej w pro-
porcjach 3 do 1. Z uzyskanej masy buduje
się murek lub pojedyncze cegły, w których
drąży się liczne otwory i zagłębienia, np.
nakłuwając je patykiem. Gliniane domki
można wysuszyć na słońcu. Złotookom
można pomóc, wywieszając wysoko
drewnianą skrzynkę (luźno wypełnioną
słomą) z kilkoma podłużnymi otworami
wlotowymi. Powinna być czerwona – do
takiego koloru złotooki przylatują najchętniej. Każde owadzie gniazdo (gliniane, drew-
niane czy słomiane) zawieszamy w miejscu słonecznym i osłoniętym od wiatru i zacina-
jącego deszczu – najlepiej pod okapem dachu od strony południowej lub południowo-
wschodniej.
11. Projekt „Model systemu wdrażania i upowszechniania kształcenia na odległość w uczeniu się przez całe życie”
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Materiały budowlane i elementy wyposażenia terenów zieleni
11
Bibliografia
Literatura obowiązkowa
Bartosiewicz A., Urządzanie i pielęgnacja terenów zieleni, Wydawnictwo Szkolne i Peda-
gogiczne, Warszawa 2004.
Literatura uzupełniająca
Kasińska L., Sieniawska-Kuras A., Architektura krajobrazu dla każdego, Wydawnictwo i
Handel Książkami „KaBe”, Krosno 2009.
Pokorski J., Siwiec A., Kształtowanie terenów zieleni, Wydawnictwo Szkolne i Pedago-
giczne, Warszawa 1998.
Netografia
http://regiodom.pl/portal/ogrod/mala-architektura-meble/domek-dla-pozytecznych-
owadow-zrob-go-sam
http://www.bmpankowscy.pl/index.php?go=domki_dla_jezy
http://www.placezabaw.uokik.gov.pl/download/bezpieczny_plac_zabaw_poradnik.pdf
http://www.mojeptaki.pl/egzotyczne/artykuly/budki/wymiary_wykonanie.html
http://www.nietoperze.pl
