MBON206-2015-10-23

1. СЭДЭВ: ИЛ УУРХАЙН ХЭВИЙН
АЖИЛЛАГААГ ХАНГАХ
АЖЛУУД
Уул уурхайн
үйлдвэрлэлийн
технологийн үндэс
Хичээл- 5

2. Ил уурхайг гадаргын уснаас хамгаалах ба гүний усыг татах ажил
Бороо цасны ус ил уурхайн талбайд орж уулын ажилд саад болохоос
сэргийлэн далан байгуулах, суваг татах замаар хамгаалалтын системийг
бүрдүүлнэ.
Ил уурхайд гүний усыг татах ажил зайлшгүй шаардлагатай. Үүний тулд
цооногийн арга, ил ба далд ус таталын аргуудыг хэрэглэнэ.
Ил уурхайн ёроолын түвшингээс гүний усны түвшин доош байхаар бодож
ус таталын ажлын горимын зохицуулалтыг хийнэ.
Цооногийн аргыг хэрэглэхдээ ус татах гүний шахуургаар тоноглогдсон
цооногуудыг байгуулж усыг соруулна.
Ил ус таталтын арга хэрэглэх тохиолдолд уурхайн ёроолд ус цуглуулах
ухаш үүсгэж цугларсан усыг шахуургаар усыг шахаж зайлуулна.

3. Усны гадаргын хэмжээнээс хамааруулан нэгэн зэрэг ажиллах шахуургын
тоог тогтоож усны ундарга ба ус таталын горимыг зохицуулна.
Далд ус таталтын арга хэрэглэхийн тулд ус нэвчиж цуглах далд
малталтуудыг уурхайн гүнд бүрдүүлнэ. Малталтуудад нэвчиж буй усыг
цуглуулах худагт цуглуулж шахуургаар шахаж зайлуулна.
Эдгээр арга нь өөр өөрийн онцлогтой тул нөхцөлд нь тохируулан сонгож
хэрэглэнэ. Ил уурхайн үндсэн тоног төхөөрөмж усан дотор ажиллах
боломжгүй тул энэхүү ус таталтын ажил чухал үүрэгтэй байдаг.
Ил уурхайн цахилгаан хангамж
Ил уурхайд ажиллах экскаватор, өрмийн машин, цахилгаан тээвэр,
конвээр, гэрэлтүүлгийн тоног төхөөрөмж, гадарга дээрх байгууламжуудыг
цахилгаан эрчим хүчээр хангах шаардлагатай. Үүний тулд уурхайн
цахилгаан хангамжийн дэд станц, цахилгаан дамжуулах шугам,
хуваарилагч, ба удирдлага хяналтын төхөөрөмж зэргийг хамруулсан иж
бүрдлийг ажиллуулдаг.

4. Ил уурхайн экскаваторууд 6кВ, 10кВ, цахилгаан зүтгүүр 10кВ, өрмийн машин
0.4кВ хүчдэлийн тэжээл авна. Өндөр ба нам хүчдлийн цахилгаан хангамжийн
холбогдол бүхий ашиглалт, хяналтын ажлууд өдөр тутамд явагдаж уурхайн
хэвийн ажиллагааг хангана.
Цахилгааны тасалдлаас тоног төхөөрөмж зогсож үйлдвэрийн жигд ажиллагаа
алдагдах, бүтээл буурах зэрэг хүндрэл гарна.
Ил уурхайн тоног төхөөрөмжийн засвар, үйлчилгээ
Тоног төхөөрөмжийн эд ангийг сэргээх сольж шинэчлэх, үйлчилгээ хийх зэрэг
хэвийн ажиллагааг хангахад чиглэсэн ажлууд тодорхой хуваарийн дагуу
төлөвлөгдөж хийгдэхээс гадна осол гэмтэл гарсан үед зайлшгүй хийгдэж байдаг.
Механик ба цахилгаан хэрэгслийн засварын төрөлжсөн үйлдвэр, цехүүд уурхайд
ажиллах ба зарим тохиолдолд тусгай төрөлжсөн байгууллагууд гэрэгээр тухайн
чиглэлээр үйлчилгээ үзүүлнэ.
Төлөвлөгөөт засвар, үйлчилгээ тоног төхөөрөмжийг ашиглах мөрдлөг,
удирдамжийн дагуу тодорхой цаг хугацааны дараа эвсэл тодорхой ажил үүрэг
гүйцэтгэсний дараа графикт тусгасан засвар үйлчилгээнд түүнийг оруулж
сэргээнэ. Засвар, үйлчилгээ тус бүр өөр өөрийн үүрэг зориулалттай байна.

5. Төлөвлөгөөт бус засварыг гэмтэл, эвдрэл гарсан үед зайлшгүй хийнэ.
Гэмтэл, эвдрэлийн байдлаас шалтгаалж хийгдэх засварын цар хүрээ
харилцан адилгүй байна. Тусгай тоноглогдсон үйлдвэр цехүүдэд засварын
зориулалттай эд анги бэлтгэх, сэргээх, солих шинэчлэх ажлууд явагдана.
Ил уурхайн агааржуулалт ба хөдөлмөрийн хэвийн нөхцөл хангах ажил
Ил уурхайд тэсэлгээнээс үүссэн хортой хий, тоос, уурхайн
автомашинуудаам гарах хий, машин тоног төхөөрөмжийн ажиллагаанаас
гарах тоос, чулуулгийн исэлдэлтээс гарах хий зэрэг эрүүл ахуйд хортой
зүйлүүд ялгарна. Тэсэлгээнээс үүссэн хортой хий, ил уурхайн ёроолд
тогтонгишсон хүнд хортой хий зэргийг зайлуулах агааржуулалтын ажил
зарим уурхайд шаардлагатай болдог. Үүнд байгалийн агааржуулалтаас
гадна үүсгэмэл агааржуулалтыг хэрэглэнэ.
Уурхайд үүсч буй тоос, ялангуяа автомашины хөдөлгөөнөөс үүсэхийг
тоосыг дарах, замын тоосыг цэвэрлэх ажил хийгддэг.
Эдгээр ажлыг уурхайд ажиллагсдын эрүүл ахуйн нөхцөлийг хангах
зорилгоор хэрэгжүүлдэг.

6. Ил уурхайн геологи судалгааны ажил.
Ашигт малтмалын ордын нарийвчилсан хайгуулаар тогтоосон чулуулаг,
ордын тогтоц, ашигт малтмалын шинж чанарын үзүүлэлтүүдэд
ашиглалтын явцад тодотгол хийх, нарийвчлан тогтоох шаардлага гардаг.
Эдгээрийг уурхайнгеологийн алба хэрэгжүүлнэ. Уурхайн өдөр тутмын
ажиллагаа болон ойрын ба хэтийн зорилтуудыг хэрэжүүлэхэд геологийн
ажил чухал үүрэгтэй. Уурхайн нэмэлт хайгуулүын ажлаар нөөцийг
баталгаажуулах, нээгдүүлэх зорилтуудыг хэрэгжүүлнэ. Геологийн ажил нь
уурхайн олборлолт боловсруулалтын технологийн удирдлагын чухал
бүрэлдэхүүн хэсэг юм.

7. Ил уурхайн маркшейдерийн ажил.
Ашигт малтмалын орд, ил уурхайн бүх элементүүд, гадаргын
байгууламжуудын байршил хэмжээг тодорхойлох зураглал, баримт
бичгийг үйлдэж уулын ажлыг алдаагүй, аюулгүй явуулах нөхцөл
бүрдүүлэх үүргийг маркшейдерийн алба хариуцна. Ил уурхайд траншей ба
уурхайн бусад малталтуудыг нэвтрэх ажлыг хянах, олборлолт, хөрс
хуулалтын доглуудын байршлыг тогтоох, ажлын төлөвлөлт ба
гүйцэтгэлийн зураглал үйлдэх, уурхан ажлын бус хажуу, ажлын бүсүүдэд
чулуулгийн шилжилт хөдөлгөөн, эвдрэлийн хяналт, ажиглалт явуулах зэрэг
ажлууд хийгдэнэ.
Маркшейдерийн зургууд нь уурхайн одоогийн байдал, ирээдүйн төрхийг
харуулна. Ил уурхайн уулын ажлын технологийн удирдлагад
маркшейдерийн ажил ихээхэн чухал байр суурийг эзэлнэ.

8. Бүтээгдэхүүний чанарын хяналт, судалгааны ажил
Уурхайгаас гарч буй бүтээгдэхүүн тодорхой стандарт хангах, чанарын
үзүүлэлтүүдтэй байна. Чанарын талаар стандартад тусгагдсан эсвэл
гэрээгээр хүлээсэн үүргээуурхай хангаснаар бүтээгдэхүү борлуулалтын
төлбөр тооцоо хийгдэж орлогын асуудал шийдэгдэж байдаг. Хэрэглэгчид
хүргэх бүтээгдэхүүний чанарыг хангахад чиглэсэн хяналт, бүртгэлийн
судалгааг уурхайд хийдэг.
Дээжлэлт, чанарын судалгаа, бүртгэл, зураглал, тооцоо, хэрэгжүүлэх арга
хэмжээ зэргээс чанарын хяналт судалгааны ажил бүрдэнэ. Уурхайн
лабораториуд дээрх ажлуудыг хийж гүйцэтгэнэ. Чанарын хяналт,
судалгааны ажлын үзүүлэлтүүд уурхайн олборлолтын ажлын технологийн
удирдлага, зохион байгуулалтад чухал суурь нөхцөл болдог.

9. Ил уурхайн дулаан, ус хангамж, холбоо, гадаад тээврийн ажил
Ил уурхайн үйлдвэрлэлийн объектуудын хэвийн ажиллагааг хангахад
инженерийн хангамж болох дулаан, уур ус, харилцаа холбоо ихээхэн
үүрэгтэй. Эдгээрийг уурхай өөрийн үйл ажиллагааны хүрээнд эсвэл
гаднын гэрээт байгууллагаар хэрэгжүүлж болно.
Ил уурхайд радио, телефон, интернет болбоог ашиглана.
Гадаад тээвэр нь уурхайгаас гарч буй бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчид хүргэх
үүрэгтэй. Ихэвчлэн төрөлжсөн тээврийн байгууллага /төмөр зам гэх мэт/
гадаад тээврийн үүргийг гүйцэтгэнэ.

10. Материал техникийн хангамж
Олон талын үйл ажиллагааны хүрээг хамардаг учраас уул уурхайн
үйлдвэрийн материал техникийн хангамж ихээхэн чухал ач холбогдолтой.
Техникийн сэлбэг, хэрэгсэл, бэлдэц, материалыг тоног төхөөрөмжийн
засвар үйлчилгээнд зориулж бэлдэнэ. Түлш, шатахуун, тослох материалыг
тээврийн хэрэгсэл, бусад тоног төхөөрөмжийн ашиглалтанд бэлдэнэ.
Тэсрэх бодис, урвалж материал, ус зэргийг уурхайн болон боловсруулах
үйлдвэрийн ажилд зориулж бэлдэнэ, хоол хүнс ажлын хувцас зэргийг
ажиллагсдын хэрэглээнд зориулж бэлдэнэ. Дээрх эд зүйл, материал, бодис,
хэрэгслүүдийг үйлдвэрлэлийн цар хүрээ, хангамж, олдцын нөхцөл, зэргээс
хамааруулан бэлдэх, зарцуулах ажиллагаа явагдаж байдаг.
Санхүүгийн бүртгэл, эдийн засгийн удирдлагын ажил.
Уурхайд зарцуулж буй зардал, оруулж буй орлогыг бүртгэх, хянах,
үйлдвэрийн эдийн засгийн удирдлагыг хангах ажлууд хийгдэнэ.

11. Дагалдах үйлдвэрлэл.
Чиг үүргийн хувьд уурхайн үндсэн үйлдвэрлэлтэй шууд холбоотой буюу
эсвэл нөөц боломжийг ашиглахад чиглэсэн, үйл ажиллагааныхаа зарим
хэрэгцээг хангахад чиглэсэн үйлдвэрлэлийг уурхай явуулж болно. Эдгээр
нь уурхайн ерөнхий үйл ажиллагаанд сайн нөлөө үзүүлэх, орлого
нэмэгдүүлж эдийн засгийн адавхийг сайжруулахад чиглэгдэнэ.

12. Ил уурхайн аюулгүй ажиллагаа
Хүмүүсийн эрүүл ахуй, аюулгүй байдал, тоног төхөөрөмжийн
ажиллагааны аюулгүйн нөхцөл хангах, ил уурхайн оршин тогтнох хэвийн,
аюулгүй нөхцөлийг бүрдүүлэх асуудал үйлдвэрийн үйл аижллагаанд
онцгой чухал байр суурийг эзэлнэ.
Ил аргаар ашиглалт явуулж буй бүх уурхайн дагаж мөрдөх “Ашигт
малтмалын ордыг ил аргаар ашиглахад мөрдөх аюулгүй ажиллагааны
нэгдсэн дүрэм” уурхай тус бүрт дагаж мөрдөх, аюулгүй ажиллагааны
журмыг заалт бүрээр нь хатуу баримталж хэрэгжүүлнэ. Эдгээр бамит
бичиг нь аюулгүйн нөхцөлийг хангах эрх зүйн үндэс болно.
Онцгой аюултай буюу эсвэл тусгайлан авч үзэх үйлдвэрлэлийн зарим
дроцессуудыг тусгай дүрэм, журмын дагуу явуулна. Жишээлбэл:
“тэсэлгээний аюулгүй ажиллагааны дүрэм” гэх мэт тодорхой дүрмүүд
байдаг.

13. Уурхайд галын аюулгүй байдлыг хангах, үед усны аюулаас сэргийлэх,
байгалийн онцгой үзэгдлүүдийг давж туулах, тэсрэх дэлбэрэх бодис,
химийн урвалж материалыг хадгалах хамгаалах, ашиглах, цахилгааны
аюулгүй байдлыг хангах, ажлын байрны аюулгүй байдлыг хангах, зам
тээврийн аюулгүй байдлыг хангах зэрэг олон талт үйл аижллагааны
аюулгүйн нөхцөл хангахад чиглэгдсэн бодит ажлууд хэрэгжиж байдаг.
Үйлдвэрлэлийн осол гарсан, осол гарах болзошгүй байдал бүрдсэн үеүдэд
хүндрэл, бэрхшээлээс гарах заавар, журам, хэрэгжүүлэх арга хэмжээний
хөтөлбөр боловсруулагдан мөрдөгдөнө.

14. Ил уурхан бүтээгдэхүүн ба хаядас
Ил уурхайгаас нүүрс, түүхий хүдэр, барилгын материал, үйлдвэрийн
түүхий эд зэрэг олборлож буй үндсэн эрдсүүдийн холбогдолтой
бүтээгдэхүүн гарна. Бүтээгдэхүүнийг шууд хэрэглээнд нийлүүлэх буюу
эсвэл боловсруулах үйлдвэрт оруулна. Шууд хэрэглээнд нийлүүлэгдэх
түлшний зориулалттай нүүрс, барилгын зарим материал зэрэг ашигт
малтмал байна. Ихэнх ашигт малтмалыг олборлосны дараа боловсруулах
үйлдвэрт оруулна.
Ихэнх төмөрлөгийн хүдрийг баяжуулах үйлдвэрт баяжуулж баяжмал
гаргана. Улмаар баяжмалыг төмөрлөг гаргах үйлдвэрт оруулж эцсийн
бүтээгдэхүүн гаргана.

15. Энгийн боловсруулалт бүхий ашигт малтамлууд бий. Чулуун материалыг
бутлах ангилах үйлдвэрт оруулж ангилсан дайрга гаргана. Энэ нь барилга,
замын хэрэглээнд шууд бүтээгдэхүүн болж хэрэглэгдэнэ.
Зарим нийлмэл агууламжтай хүдрийг боловсруулж хэд хэдэн төмөрлөгийг
гаргаж авдаг. Иймээс уул уурхайн үйлдвэрүүдийн бүтээгдэхүүн нь өөр
хоорондоо ахрилцан адилгүй боловсруулалтын янз бүрийн үе шатыг
дамждаг байна. Боловсруулалтын шат дамжлага олон болох тутам
бүтээгдэхүүний өртөгт шингэх зардлын зүйл нэмэгдэнэ.
Уул уурхайн үйлдвэрүүд гаргаж буй бүтээгдэхүү ба үйлдвэрлэлийн
бүтцийн хувьд харилцан адилгүй байна.

17. Хаядас
Уул уурхайн үйлдвэрүүд бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхээс гадна их
хэмжээний хаядас үүсгэнэ. Тухайн үе шатанд ямар нэгэн хэрэглээний эрэлт
хэрэгцээгүй байгаа уулын чулуулаг, эрдсийн зүйлийг уурхайн хаядас гэнэ.
Эдгээрт хөрсний чулуулаг, кондицийн бус хүдэр, баяжуулах үйлдвэрээс
ялгагдсан ба гүйцэд боловсруулалтын үйлдвэрээс гарч буй хаядас орно.

18. Уул уурхайн зарим үйлдвэрүүдийн
бүтээгдэхүүн гаралтын үе шат
Хүснэгт 2.7
Олборлосон
ашигт малтмал
Анхан шатны
боловсруулалт
Эцсийн
боловсруулалт
Бүтээгдэхүүн
Нүүрс
- Нүүрс
Баяжуулалт - Нүүрсний баяжмал
Коксжуулалт - Кокс
Түүхий
төмрийн хүдэр
Баяжуулалт ба
бөөмжүүлэлт
Хайлуулалт Ширэм /ган/
Түүхий зэс
молебдений
хүдэр
Баяжуулалт Хайлуулалт
Зэс
Молибден
Бусад төмөрлөг
Чулуу Бутлалт, ангилалт -
Барилгын ангилсан
дайрга, элс
Чимэглэлийн
чулуу
Зүсэлт, Өнгөлөлт - Өнгөлсөн хавтан

19. Баяжуулах, боловсруулах үйлдвэрээс гарч буй хаядас зарим химийн бодис,
урвалж, ус зэргийг өөртөө агуулж байдаг. Хэрэглээний нөхцөл, талаас нь
хаядсыг харьцангуй ба үнэмлэхүй гэж хувааж болно. Харьцангуй нөхцөл
бүхий хаядас нь тухайн үе шатанд хэрэгцээгүй багаа боловч цаашид ямар
нэгэн байдлаар ашиглагдаж болох чулуулаг ба эрдсийн зүйл юм.
Жишээлбэл: Одоо ашигт агууламжаараа хэрэглээний чанар хангахгүй
боловч хожим бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх түүхий эд байж болох ядуу хүдэр,
цаашид сайн чанарын дайрга бэлтгэж болох хөрсний хоосон чулуулаг
зэргийг харьцангуй нөхцөл бүхий хаядаст тооцно. Харин цаашид
хэрэглээний ямар ч ач холбогдолгүй чулуулаг, эрдсийн зүйлийг үнэмлэхүй
нөхцөлтэй хаядас гэнэ.

20. Уурхайн хүрээнд мщхамаарагдан ашиглалтанд өртөж буй бүх чулуулаг,
эрдсийн зүйлийг маш нарийн судалж, шинжилж аль болохоор хэрэглээнд
бүтээгдэхүүн болгож нийлүүлэх бодлогыг баримтлах шаардлагатай.
Хаядсыг бүтээгдэхүү болгосноор нэмэлт орлого олох эх үүсвэр нээгдэж
үйлдвэрийн эдийн засгийн нөхцөл сайжирна.